Lesbók Morgunblaðsins - 25.06.1983, Blaðsíða 9

Hreiður fiskiarnarins.
heimkynni á víða í Evrópu, er
6—7 sm löng. Vefur hún sér
hreiður úr kornstráum og líkj-
ast þau mjög vel gerðum fugls-
hreiðrum. Er hreiðrinu venju-
lega komið fyrir um hálfan
metra frá jörðu og dveljast í því
3—5 ungar, sem yfirgefa
foreldrahús hálfum mánuði eft-
ir fæðingu. Verður móðirin að
útbúa nýtt hreiður í hvert skipti
sem hún elur afkvæmi, en það er
nokkrum sinnum á ári. Skógar-
rottur eru mun stærri nagdýr,
og býr ein tegund þeirra í
Norður-Ameríku. Býr hún sér
til haug úr trjágreinum, sem
náð getur rúmlega eins metra
hæð. í hauginn velur hún sér
þyrnigreinar, svo að stærri dýr
freistist ekki til að koma í heim-
sókn. Inni í haugnum eru að-
skildar vistarverur, stundum
allt að fimm herbergi, sem
tengd eru með göngum. Meðal
vistarveranna eru dvalarstofa,
leikherbergi, búr og salerni.
Bústaðir íkornanna eru einnig
tréhaugar, en þeim er komið
fyrir uppi í trjákrónum og við
mót greina, svo að þeir verði vel
stöðugir í trjánum. Einnig eiga
I dýraríkinu eru
nagdýrin sérstakir
byggingameistarar,
en hreiðurgerð
sumra fugla er ótrú-
leg og til eru fiskar
sem byggja sér hús
sem myndast ofan við stífluna.
Stíflurnar ganga í erfðir og
verða oft aldagamlar. Er þó sí-
fellt verið að aðlaga þær breyt-
ingum á vatnsyfirborðinu, því
að bjórarnir hafa fullkomna
stjórn á vatnsrennsli úr lóninu.
Verði yfirborð vatnsins í lóninu
of hátt, hleypa bjórarnir vatni
úr því, svo yfirborð þess minnki,
en verði það of lágt, bæta þeir
við hæð stíflunnar og þétta
hana, ef ástæða þykir til. Svona
stíflugerð og viðhald stíflunnar
krefst samtaka einstaklinga, og
bera byggingar bjóranna vitni
um háþróaða verkkunnáttu
þeirra. Heili bjóranna er mjög
þroskaður í samanburði við
heila annarra nagdýra, en engu
að síður er byggingareðli þeirra
algerlega meðfætt, og að baki
þessum sforkostlegu fram-
kvæmdum liggur engin stór-
brotin hugsun, heldur eingöngu
meðfædd eðlisávísun.
Hreiður — bústaður
sem þarf að fela
Fuglar fela yfirleitt mjög vel
hreiður sín, því að varptíminn,
ar greinar efst og pressa þær
síðan niður með þunga sínum.
Nokkru betur er vandað til flet-
isins, þegar móðir elur afkvæmi,
og er fletið þá haft talsvert
stærra en annars. Byggingar-
hneigðin kemur snemma fram í
ungum simpönsum, og hafa þeir
öðlazt góða æfingu í gerð nátt-
bóla, áður en þeir hverfa undan
handleiðslu móður sinnar. Flet
górillu og orangútans líkjast
fletum simpansa, en eru þó yfir-
leitt á jörðu niðri. Ekki er um
varanlegar bygginar að ræða,
því að aparnir eru á sífelldu
ferðalagi og staldra oftast stutt
við á sama stað. Er gerð svefn-
fleta eina bygginariðja þeirra og
er lítið til hennar vandað.
íkornar byggja
kúluþök
Ástæður fyrir byggingar-
afrekum nagdýra geta m.a. verið
fólgnar í því, að þessi dýr eru
búin mjög góðum tækjum frá
náttúrunnar hendi, hárbeittum
framtönnum og framfótum, sem
svipar í ýmsu til mannshandar-
innar. Uppskerumúsin, sem
íkornar það til að velja sér
fuglshreiður af hentugri stærð
og spara sér þannig ómakið við
byggingu botnsins. Eftir smá-
vægilegar lagfæringar á hreiðr-
inu hefjast þeir síðan handa við
að reisa yfir það kúlumyndað
þak. Er fullgerð bygging venju-
lega 30—50 sm í þvermál. Að
innan eru hreiður íkornanna
lögð mjúkum efnum. t.d. grasi,
hálmi eða tréberki. Á einni hlið
kúlunnar er inngangurinn í
hreiðrið, sem er lítið op. íkornar
eiga það ennfremur til að taka
sér bólfestu í holum gamalla
trjáa og sleppa þannig við alla
hreiðurgerð. íkornar búa sér
stundum til fleira en eitt híbýli.
Aðalbyggingin er vönduð, en
smærri og óvandaðri hreiður
eru gerð í nokkurri fjarlægð, og
þjóna þau einkum hlutverki
vara- og hvíldarheimilis. Af-
kvæmin eru alin upp í aðalbygg-
ingunni í umhyggju móðurinn-
ar, en húsbóndinn er rekinn að
heiman á meðan.
Stíflusmiðir með
edlisávísun að vopni
Mestu byggingar afrek meðal
nagdýra er þó að finna hjá
bjórnum. Hann er stærstur
nagdýra og getur náð allt að 30
kg þyngd. Bjórinn syndir mjög
vel og getur dvalið í kafi í allt að
15 mínútur. Byggingum sínum
hagar hann eftir staðháttum.
Við ár og fljót eru híbýlin grafin
inn í árbakka, og er inngangurin
í þau niðri í vatninu, og er þann-
ig ósýnilegur öðrum landdýrum.
Liggja göng frá innganginum
upp í stóra holu, sem oft er
u.þ.b. 1 m2 að grunnfleti og V2 m
á hæð, og liggur a.m.k.'bin önnur
útgönguleið úr holunni til vara.
Hækki yfirborð vatnsins og
komist vatn upp í holuna, grefur
bjórinn aðra holu ofan við þá
gömlu. Á jörðinni yfir henni
hleður hann greinabing og teng-
ir nýju holuna með göngum upp
í binginn. Þar sem bjórar taka
sér bólfestu í grunnum lónum,
búa þeir sér til bústað úti á lón-
inu. Þar hlaða þeir sér eyju úr
trjágreinum og berki. Eru gegn-
blaut tré valin í neðanvatnsund-
irstöðu, svo að eyjan fljóti ekki í
burtu, en ofan vatnsyfirborðsins
rís yfirbyggingin, sem nær oft
2—3 m upp í loftið. Inni í eyj-
unni útbýr bjórinn klefa og
mörg göng, sem ganga út frá
honum útí vatnið. Klefinn er að
mestu leyti þakinn aur og leir að
innanverðu, og verður hann
hlýrri við það. Bjórarnir kunna
að aðlaga náttúruna að þörfum
sínum. Þannig breyta þeir ár-
rennsli með því að útbúa Lón i
straumhörðum ám og smíða
stíflur með háþróaðri bygg-
ingaraðferð. Bjórarnir koma
trjástaurum fyrir úti i straumn-
um og treysta þá með skástífum,
sem þeir -skorða við árbotninn.
Á milli stauranna vefja þeir
greinum, sem stýrkja enn burð-
argrindina og tengja hana trjám
við árbakkana eða jafnvel við
kletta í ánni. Því næst er burð-
argrindin klædd smáum grein-
um og loks eru allar rifur þéttar
með aur og leir. Kemst þannig
ekkert vatn í gegnum sjálfa
stífluna, sem er hæst í miðjunni,
en lækkar við báða árbakkana.
Rennur vatn þar yfir úr lóninu,
og tíminn meðan ungarnir eru í
hreiðrinu, er hættulegasti tími í
lífi fuglanna. Er þá helzt að
óttast árás af hendi óvinanna.
Mjög margvíslegar aðferðir eru
til við hreiðurgerðina. Oft hjálp-
ast hjónin að og býr karlfuglinn
t.d. til burðargrindina, en kven-
fuglinn sér um innréttingar og
frágang, en stundum flytur
karlfuglinn að byggingarefnið,
sem kvenfuglinn byggir síðan
úr. í ýmsum tilvikum kemur
hins vegar aðeins annar fuglinn
nálægt hreiðurgerðinni, en hinn
sýslar við eitthvað annað á með-
an. Allir fuglar nota fætur og
nef við byggingarframkvæmd-
irnar, en aðferðir einstakra
fuglategunda eru gjörólíkar og
efniviðurinn sömuleiðis. Nokkr-
ar fuglategundir búa heldur alls
ekki til hreiður, heldur verpa
beint á nakta jörðina, eða forma
aðeins dálitlar skálar í hana
fyrir eggin. Þeir fuglar, sem bet-
ur skýla eggjum sínum útbúa
flestir bollalaga hreiður með
uppbrettum börmum. Því stærri
sem fuglinn er, því sterklegra
hreiður. Stórgerð hreiður arna
og storka eru notuð árum sam-
an. Þau eru styrkt og endurbætt
á hverju ári og stækka því oftst
með aldrinum. Minni fuglar búa
venjulegast til falíegri hreiður,
sem fóðruð eru að innan með
mjúkum efnum, t.d. fjöðrum,
dún og hárum. Þegar enginn
fugl er á hreiðrinu, er hætta á
að það blotni, nema það sé í
góðu skjóli. Margir fuglar velja
sér því hreiðurstað í vari fyrir
regni, en sumir byggja þök yfir
hreiður sín.
9