Lesbók Morgunblaðsins - 26.01.1985, Blaðsíða 4

Samtal við
Helga Sæmundsson
eftir Gísla Sigurðsson
ú hefur æöi oft þurft aö bregöa
þér í hlutverk skemmtikrafts —
veriö fenginn til aö tala og ert þá
skyldugur til að vera skemmti-
legur. Menn ætlast tii þess að geta hlegið
þegar Helgi Sæmundsson talar. En er
þetta ekki frekar erfið og óeðlileg útrás
fyrir húmor og skemmtilegheit“
„Jú, reyndar. Einhver versta skylda, sem
hægt er að leggja á menn, er að ætlast til
þess af þeim að vera skemmtilegir. Maður
veit aldrei hvort maður axlar þá byrði og
oftast nýtur húmoristinn sín bezt í litlum
hópi, þar sem hnn þarf ekki að setja upp
neitt „sjó“.
Sú skylda að vera skemmtilegur er eins
og að yrkja eftir pöntun. Það er svolítið
óeðlilegt. Þeir hlutir eru til, sem erfitt er
að gera undir álagi og þar á meðal þetta.
Að sumu leyti er þetta þjóðsaga: Maðurinn
getur verið eitt og húmorinn annað."
„Þú meinar þessa klassísku tilvísun í
húmoristann, sem er eins og snúið roð í
hund heima hjá sér. Ég veit af reynslu að
það á ekki við um þig. En kannski er von
að svo sé, fyrst það er svona erfitt að vera
skemmtilegur eftir pöntun."
„Ég hef nú ekki gert mikið af því að vera
skemmtilegur eftir pöntun, en þá sjaldan
ég gengst inná eitthvað slíkt, líður mér illa
á undan, en skár meðan á þvi stendur.
Þetta er að því leyti ólíkt hlutverki leikar-
ans, að hann getur bara lært sína rullu
utanað. Ég held þó að gamanleikarar dugi
ekki til síns brúks, nema þeir séu líka
húmoristar."
„íslenzkur húmor þykir nú víst ekki sá
bezti í heimi og kannski er „verstöðva-
húmor“ sú skilgreining, sem bezt á við.“
„Jú, það er sagt að íslendingar séu litlir
húmoristar, en eg held að margir séu það í
þeim skilningi, að manni líði vel að vera
með þeim. En atvinnuhúmor er ekki okkar
sterka hlið, og íslenzk tunga hentar ekki
sem bezt í þessu skyni, — orðaleikir sýnast
til dæmis verða auðveldari bæði í ensku og
dönsku. Þetta stendur líka eitthvað í sam-
bandi við lundarfar þjóðar; einhvernveg-
inn finnst mér að Danir og Englendingar
séu meiri húmoristar en Norðmenn, Svíar
og Þjóðverjar."
„Þú hefur notið þess að hafa æfingu af
hinum pólitíska vígvelli og pólitíkusar
verða eins og kunnugt er að geta kjaftað
sig út úr hlutunum. Manstu eftir því að þú
kæmist í hann krappan?“
„Yfirleitt hef ég alltaf komizt í hann
krappan, þegar ég hef tekið að mér að vera
skemmtilegur, eða verið skyldaður til þess.
En maður hefur klórað sig út úr því. Ég
hef alltaf gætt þess að undirbúa mig
eitthvað; hafa einhverja punkta. Hitt væri
eins og að stökkva heljarstökk óæfður."
„En þú þekkir það úr stjórnmálunum, að
þar verða menn að fara frekar varlega í
því að gera að gamni sfnu. Þó komast
sumir upp með það án þess að vera kall-
aðir ábyrgðarlausir.“
„Það er rétt; húmor á ekki sem bezt við í
stjórnmálum. Menn eru þá yfirleitt að
fjalla um svo alvarleg mál, að erfitt er að
koma gamansemi við; ég liti á þann mann
sem séní, sem gæti það með góðu móti. En
hitt er líka til, að sérstakur húmor hefur
fylgt pólitískum skilmingum. Jónas frá
Hriflu var til dæmis húmoristi og notaði
sér það í stjórnmálabaráttunni. Hann átti
auðvelt með að sjá menn og málefni í
skoplegu ljósi, þegar þurfti að sækja að
andstæðingum — og sumum fyrrverandi'
samherjum. I seinni tíð nefndi hann Her-
mann Jónasson yfirleitt „glímukappa
Strandamanna" og allir vissu hvað hann
átti við. En Jónas átti líka til að gera að
gamni sínu á eigin kostnað."
„í því sambandi rifjast upp, að maður
fyrir norðan fór eitt sinn í framboð á móti
Jónasi. Hann hafði á sínum yngri árum
leikið á harmoníku á böllum og það not-
aði Jónas sér: Sko, harmoníkuleikarinn
segir þetta og harmoníkuleikarinn segir
hitt — Aliir fóru að hlæja og maðurinn
átti enga möguleika eftir það.“
„Þetta er auðvitað hreinræktaður ís-
lenzkur húmor, — illkvittnislegur og á
kostnað náungans. ólafur Thors sló á allt
aðra strengi; var manna hressastur, glaður
og kátur, og raunar er það dálítið annað en
að vera húmoristi. Ég treysti mér þó ekki
til að dæma um þetta, því ég þekkti ekki
Ólaf nema lítið. Það stendur samt óhagg-
að, að húmor sem kemur að innan þarf
ekki að vera samfara glaðlyndi."
„Samanber Jón Helgason í Kaupmanna-
höfn.“
„Já, hann er dæmi um þesskonar húmor-
ista; getur hreytt út úr sér sínu gráa
gamni án þess svo mikið sem brosa.“
„Það er haft eftir Þórbergi Þórðarsyni, að
skemmtilegir menn dóu út með Unuhúsi.
— Er þetta goðsögn, sem skáldin hafa
gert svona heillandi, eða voru þessir
menn svona skemmtilegir, að skemmti-
legheit á íslandi hafi ekki borið sitt barr
síðan?“
„Ég held nú ekki að þetta sé svona eins
og Þórbergur hefur fullyrt. Skemmtilegt
fólk er alltaf að deyja; það deyr einhver úr
þeim hópi á hverju ári, sem sjónarsviptir
er að og það tekur sinn tíma að venjast
öðru skemmtilegu fólki.“
„Hvað átti Þérbergur við?“
„Ætli hann hafi ekki bara verið að reisa
Unuhúsi minnisvarða? Það er þó efalaust,
að þeir voru margir bráðskemmtilegir sem
vöndu komur sínar þangað; að minnsta
kosti þeir sem ég þekkti, menn eins og
Þórbergur sjálfur, Laxness, Hagalín, Plll
ísólfsson og Lárus Ingólfsson.“
„En Steinn?“
„Jú, hann var vitaskuld í þessum hópi.
Stefán frá Hvítadal var líka einn af þeim
sem gerðu garðinn frægan og sjálfur gat
Erlendur í Unuhúsi verið skemmtilegur
maður. Um þetta hús leikur birta skáld-
skapar og lista og þó margt i síðari tima
hjali sé ugglaust tilbúningur, þá var þetta
bæði sérkennilegt og merkilegt."
„Sumir hallast að þvi að náttúran Iáti
marga snillinga fæðast á sama tíma og
síðan verði langur snillingalaus tfmi. Það
má minna á norsku risana á öldinni sem
leið: Ibsen, Grieg og Munch. Og hér verða
þeir samferða að verulegu leyti Ásgrímur,
Kjarval og Scheving í myndlist, en Lax-
ness, Gunnar, Davíð og Tómas í bók-
menntum. Sérðu framá, að snillingar séu
í uppsiglingu hjá okkur núna?“
„Já, ætli ekki það. En þjóðsögur mynd-
ast ekki eins og í gamla daga; það gera
fjölmiðlarnir. Og núna er svo mikið fram-
boð á allskonar andlegu fóðri, að einstakl-
ingurinn nýtur sín ekki eins og fyrr.“
„Það kynni að verða bið á nýjum Lax-
ness, — og raunar á nýjum Þórbergi einn-
ig. í framhaldi af því sem við vorum að
tala um áðan: Þórbergur gat sjálfur verið
stórskemmtilegur. Þú hefur auðvitað
kynnzt því?“
„Hann gat verið mjög skemmtilegur,
þegar honum tókst upp. Og þar að auki
einhver mesti snillingur okkar á mál og
stíl, upplesari góður, eftirherma, frábær
frásagnarmaður og svo einkennilegur í
háttum, að hann varð þessvegna ógleym-
anlegur."
„Mér er minnisstætt, að einu sinni hitti
ég Þórberg heima hjá Sigurði Nordal. Það
var sýnilegt, að Sigurður hafði mjög gam-
an af Þórbergi og var að porra hann upp;
lét hann syngja og herma eftir og svo
skríkti Sigurður af hlátri, þegar Þórberg-
ur náði sér á strik.“
„Já, Sigurður var húmoristi og Þórberg-
ur hefur látið sér vel líka. Ég kynntist
Sigurði fyrst að einhverju marki, þegar
hann var orðinn roskinn; gjarnan hefði ég
viljað þekkja hann fyrr. Það má segja um
Sigurð, að hann var heimsborgari og
sveitamaður í senn og úr því varð ágætis-
blanda. Fyrir utan að vera fræðimaður og
skáld, var hann bráðskemmtilegur.“
„En skáld og alveg sérstaklega fræði-
menn þykja nú ekki beint í flokki
skemmtikrafta í nútímanum. Ætli þeir
taki sig svona alvarlega nú orðið?“
„Kannski sumir. En við höfum alltaf átt
rómaða gáfumenn, sem áttu alltaf hægt
með að vera manna skemmtilegastir; ég
nefni bara Tómas Guðmundsson. Ég held
líka, að þessi þáttur í persónuleika Tómas-
ar birtist vel í ljóðum hans, — hann er eitt
af frekar fáum skáldum, sem leyfa sér að
gera að gamni sínu og tvímælalaust er
hann eitt af okkar miklu ljóðskáldum. En
tækjum við gamansemina burtu úr skáld-
skap Tómasar, þá væri mikils misst.“
„Já, og kannski er það einmitt vegna
þessarar hárfínu gamansemi, að Ijóð
Tómasar virðast lifa góðu lífi þótt hann sé
allur og ég trúi því að hann verði langlífur
með þjóðinni.“
„Það held ég líka. Fyrir utan búninginn
eru einhverjir innri töfrar í ljóðum Tóm-
asar, sem erfitt er að skilgreina og eru
líklega utan bókmenntafræðinnar. En það
er ef til vill þessi eiginleiki, sem ræður
úrslitum um langlífið."
„Aftur á móti hef ég á tilfinningunni, að
Davíð sé eitthvað farinn að fyrnast og
gleymast.“
„Það er algengt um skáld, sem hafa hlot-
ið miklar vinsældir á unga aldri, að þau
fyrnast í fyrstu eftir andlát sitt, en koma
svo upp aftur síðar. Davíð var raunar
geysilega vinsæll alla sína skáldskapar-
ævi, en það má ekki gleynma því, að vin-
sældir hans voru líka tengdar persónunni.
Það gengu af honum þjóðsögur og það var
áhrifamikið að heyra hann tala og flytja
ljóð með sinni miklu og djúpu rödd. Svo
þóttu kvæði hans einnig mjög nýstárleg í
fyrstu.
Tökum Hallgrím Pétursson einnig sem
dæmi. Sjálfsagt hafa verið hæðir og lægðir
í því, hvernig hann hefur verið metinn og
skáld eins og Grímur Thomsen og Matthí-
as Jochumsson hafa verið betur metnir
eftir 1950 en þeir voru á fyrra helmingi
aldarinnar. Þeir hafa í seinni tíð verið
taldir stórskáld, en á meðan þeir voru á lífi
voru skiptar skoðanir um það. Grímur
varð aldrei vinsælt skáld í sinni samtíð, en
það urðu þeir aftur á móti Benedikt
Gröndal og Steingrímur Thorsteinsson."
„Þá komum við aftur að þessu hvernig
persónuleikinn á þátt í vinsældum skálds.
Var það vegna þess að Grímur þótti bað-
stofukaldur og ekki að allra skapi, að
samtíðin kunni ekki að meta skáldskap
hans í sama mæli og við?“
„Bæði það og eins hitt, að Grírnur var
látinn gjalda stjórnmálaskoðana sinna.
Hann var í andstöðu við Jón Sigurðsson og
stóð með embættismannavaldinu, sem var
danskt og að minnsta kosti sem stjórn-
málamaður heyrði hann til yfirstéttinni.
En þetta bitnaði ranglega á skáldskap
Gríms; ef nokkurt skáld er rammíslenzkt,
þá er það Grímur."
„En Einar Ben. — er hann tekinn að
fyrnast?"
„Já, kannski, þegar litið er á skáldskap
hans í heild. En ég held jafnframt að beztu
og aðgengilegustu kvæði Einars lifi eins
góðu lífi nú og meðan hann var á lífi.“
„Það eimir samt eftir af sérstakri virð-
ingu, sem menn bera fyrir Einari, en það
eru áhöld um hvort það er fyrir persón-
unni eða skáldskapnum. Ég hitti kemp-
una Sigurjón í Raftholti fyrir tveimur ár-
um; hann er nú vfst að verða 87 ára. Hann
sagði frá því, þegar hann settist inn á
Hótel ísland, ungur drengur austan úr
Holtum — og allt í einu gekk glæsilegur
maður í salinn og fyllti hann með per-
sónutöfrum sfnum. „Það voru augun,“
sagði Sigurjón og augu öldungsins leiftr-
uðu, þegar hann rifjaði þetta upp.“
„Já, það liggur í augum uppi að Einar
hefur haft alveg sérstaka persónutöfra og
svo varð hann þjóðsagnapersóna vegna
umsvifa sinna og þess lífs sem hann lifði.
Einar er líka vissulega eitt af stórskáldum
okkar, þótt hann sé vitanlega umdeilanlegt
skáld. Ljóð hans eru mörg hátimbruð og
oft tilgerðarleg."
„Tilgerð og hátimbrun er nú meðal þess,
sem ekki hentar í nútímanum.“
„Nei, það er í beinni andstöðu við það
sem hefur verið að gerast og gerjast síð-
ustu áratugina. Einar er að sumu leyti lík-
ari fornskáldum og miðaldaskáldum en
formbyltingarmönnum nútímans. Hann er
klassískur að þessu leyti.
Mat á skáldum er mjög breytingum und-
irorpið og ekki alltaf auðvelt að spá í hvað
verður ofaná. Sú var tíð, að margir töldu
Steingrím Thorsteinsson ekki mikið skáld
og það var kannski ógæfa hans að yrkja
mikið af söngtextum og sama má segja um
Þorstein Erlingsson. En það ræður ekki
úrslitum um skáldskap þeirra. Menn reka
samt hornin í þessa söngtexta, og kannski
mátti segja, að þeir væru ekki dýr kveð-
skapur. En drottinn minn dýri, — berðu þá
bara saman við söngtextana, sem nú er
verið að framleiða."
„Já, það er eigilega guðsþakkarvert, þeg-
ar þeir eru á ensku.“
„Það skaðar að minnsta kosti ekki ís-
lenzkuna, en bezt væri að hafa þá á máli,
sem enginn skildi.“
„Ertu smeykur um, að þessi dægurtexta-
framleiðsla muni smám saman eyðileggja
tilfinninguna fyrir góðum kveðskap?“
„Það held ég ekki. Þeir sem hnoða þessu
saman eru sambærilegir við leirskáldin,
sem alltaf voru til.“
„En leirskáidin höfðu ekki yfirráð yfir
heilum útvarpsrásum þar sem hægt er að
láta þennan nútíma leir hljóma frá fjöru
til fjalla árið um kring.“
„Munurinn á snjöllu og ósnjöllu máli hefur alltaf verið fyrir
hendi á íslandi. En hér tíðkast meira en annars staðar að hver
sem er komi fram í blöðum eða útvarpi. Það er meðal forrétt-
indanna við að vera íslendingur að sauðsvartur almúginn talar
á fundum og skrifar í blöðin“.
4