Lesbók Morgunblaðsins - 08.06.1985, Blaðsíða 6

mér virðist það ganga út frá sömu forsend-
um, stefnu, og rit frönsku surrealistanna:
persónuleiki höfundar á að birtast þar í
heild, í öllum tilbrigðum sínum.
Þrátt fyrir sjálfstæði Bréfsins er aug-
ljóst, aö það eru megineinkenni þess sem
það á sameiginleg við rit surrealistanna
frönsku. En hvernig á að skýra það? Er
hugsanlegt að þarna hafi verið beint sam-
band? Sá möguleiki virðist fjarlægur, því
fyrsta surrealíska ritið sá dagsins ljós
1919, hreyfing surrealista fer að starfa
sjálfstætt (frá dada) árið 1922, og vekur
ekki verulega athygli fyrr en um miðjan 3.
áratuginn. Nú var Þórbergur raunar í Par-
ís, sumarið 1921, og það meira að segja á
alþjóðlegri ráðstefnu um guðspeki (Stefán
Einarsson, bls. 20). Áhugi á henni og
surrealisma gat mjög vel farið saman, og
hvar myndu þá meiri líkur á að heyra um
hann í persónulegu spjalli, milli funda? En
varla svo snemma, enda bendir ekkert
beinlínis til þess í ritum Þórbergs, hvorki
stundar hann ósjálfráða skrift, ljóðmyndir
þar sem óskyldir hlutir tengjast, né aðra
surrealistatækni, sem bent gæti til beinna
kynna. Engar heimildir hefi eg fyrir því að
hann hafi lesið frönsku.
Samt má telja mjög líklegt að Þórbergur
hafi haft allnánar spurnir af ritum sur-
realista, ekki síðar en vorið 1924. Því þá
kom Halldór Laxness heim til Unuhúss,
eftir að hafa legið í surrealískum ritum
(og Proust) í klaustrinu, árið 1923 (Sjö-
meistarasagan, bls. 97—8). Nú er ekki gott
að segja til um hverju Halldór hefur miðl-
að íslenskum kunningjum sínum af þeim
lestri, en svo mikið er víst, að rit hans
sjálfs voru ekki neinn milliliður frönsku
surrealistanna og Þórbergs, því rit Hall-
dórs hafa ekki umrædd einkenni til að
bera — hvorki Undir Helgahnjúk (prentað
sumarið 1924, en samið veturinn 1922—3)
né Heiman eg fór (samið s.hl. 1924, sbr. P.
Hallberg: Vefarinn, I, bls. 167—195). Þegar
surrealísk áhrif koma fram hjá Halldóri
— í kvæðum og í Vefaranum mikla,
1925—5, þá er það einmitt í formlegum
atriðum, sem nefnt var nú síðast í sam-
bandi við surrealistatækni, að ekki gætir
hjá Þórbergi. Enda fór hann að semja
Bréfíð í nóvember 1923, og hafi hann orðið
fyrir einhverjum áhrifum frá Frökkum í
gegnum Halldór, þá væri það helst uppörv-
un til að senda frá sér það sem beinast lá
fyrir honum að skapa. Þórbergur skrifar
líkt og frönsku surrealistarnir vegna þess
að hann hafði farið sömu leið og þeir til
skáldskapar: horfið inn í eigin hugarheim.
Þessvegna er þetta allt svo huglægt og
persónulegt. Nú hafði Þórbergur ekki
hópstarfið sér til styrktar, sem var frönsk-
um surrealistum svo mikilvægt. En þess í
stað kom þá að nokkru dagbók hans, til að
horfa í eigin sálardjúp. Þessari mótun tek-
ur Þórbergur því þegar á árunum
1912—17, þótt hann þroskist svo vitaskuld
áfram. Nú mun einhver segja, að yfir-
gengilegar ímyndanir Þórbergs beri ekki
að skýra með dagbókarfærslum hans á
þrítugsaldri, því þær hafi fylgt honum allt
frá bernsku. En um hvaða barn á það ekki
við? Ég svara þessu með tilvitnun í Þór-
berg, 1912: „Það má glæða draumgáfuna
og drepa, sem aðrar gáfur(Ólíkar persón-
ur, bls. 18.) Sjá þó einkum það sem hann
segir um þroskað ímyndunarafl í lok 23.k.
Bréfsins: Hann hefur búið við ógnir þess
„Árum saman" en ekki alla tíð! Það er
samvitund við heiminn og við möguleika
hans.
„Að öðlast sannan skilning á einhverju
er að ná samvitund við það, finna til þess
sem hluta af sjálfum sér, verða eitt með
því. Þessi hæfileiki er sjaldgæfur. En samt
er hann undirstaða trúar, lista og vísinda.
Sá sem getur ekki „skipt um ham“ í einu
andartaki, fundið jafnvel fjarstæðustu
firrur hluta af sjálfum sér, — hann er ekki
fær um að skapa listir, vísindi né trúar-
brögð.“ (Bréf til Láru, bls. 93.) í Ijósi þessar-
ar síðustu tilvitnunar skilst bctur, að þótt
Bréfíð beri á köflum fræðilegt yfirbragð;
Þórbergur vitni í margar bækur sem hann
hefur lesið, þá er það ekki unnið af fræði-
mannlegu hugarfari, eins og Halldór Lax-
ness sýndi fram á, fáeinum mánuðum síð-
ar, í Kaþólsk viðhorf (endurpr. í Og árin
líða, 1984). Þær athugasemdir hefur Þór-
bergur fengið töluvert fyrir útkomu Bréfs-
ins, því dagbók hans sýnir, að þeir voru
farnir að deila um trúmál ekki síðar en 15.
okt. 1924, og hirti Þórbergur þó ekki um að
breyta riti sínu á þessu sviði. Það er af því
að hann samdi Bréfið af skáldlegum inn-
blæstri, en ekki fræðimennsku, eins og
víða kemur fram. T.d. er það í meira lagi
mislitur fénaður sem hann sæmir heitinu:
Jafnaðarmennirnir og bolsivíkarnir" (bls.
110, 27.k.), þar eru bæði stjórnleysingjar,
kratar, og gott ef ekki íhaldsmenn í einni
bendu, m.a. Annie Besant, Oliver Lodge,
Krapotkin fursti, Auguste Comte og Plat-
on!
Við látum hér staðar numið, því ekki var
ætlunin að gera ritum Þórbergs skil á
þessum vettvangi, heldur það eitt, að
benda á rauðan þráð nokkurra hinna fyrri.
Ég vona að fram hafi komið hvílíkur feng-
ur yrði að útgáfu úrvals dagbóka Þórbergs,
sem mér sýnast vera lykill þessara verka.
Ennfremur er bráðnauðsynlegt að fara að
safna saman bréfum Þórbergs. Ég veit að
Landsbókasafn tekur feginshendi við
hverju slíku efni, og tryggir örugga varð-
veislu, og ættu menn að senda því sem
fyrst a.m.k. ljósrit, ef ekki frumrit. Sé
eitthvað í slíkum skrifum sem menn vilja
ekki láta koma fyrir almenningssjónir,
nægir að tilkynna safninu það, og er þá
tryggt með lögum að slíkar óskir verði
virtar.
Ég þakka Margréti Jónsdóttur fyrir að
leyfa mér að lesa dagbækurnar, og starfs-
fólki handritadeildar Landsbókasafns
fyrir greiðviknina.
TILVITNUÐ RIT:
Halldór Laxness: Kaþólsk vióhorf. Bls. 181—241 I Og
árin llða, Rvlk. 1984, 241 bls.
Halldór Laxness: Ongur eg var. Rvlk. 1976, 243 bls.
Halldór Laxness: Sjömeistarasagan, Rvík. 1978, 227
bls.
Peter Hallberg: Vefarinn mikli, I. Rvlk. 1958, 299 bls.
Sigfús Daðason: formáli aö Öllkar persónur, (bls.
9—15) 1976.
Sigfús Daöason: Þórbergur Þóröarson. Andvari 1981,
bls. 3—42.
Stefán Einarsson: Þórbergur Þóröarson fimmtugur.
Rvík. 1939, 97 bls.
Þórbergur Þóröarson: Bréf til Láru. Rvík. 1975, 277 bls.
Þórbergur Þóröarson: Edda (heildarsafn kvæöa Þór-
bergs) Rvlk. 1975, 268 bls.
Þórbergur Þóröarson: íslenskur aöall. Rvlk. 1971, 233
bls.
Þórbergur Þóröarson: Ofvitinn. Rvík. 1973, 368 bls.
Þórbergur Þóröarson: ólíkar persónur. Rvík. 1976, 258
bls.
í apríl 1985
Höfundur er bókmenntafræöingur og hefur
kennt bókmenntir bæði á Islandi og I
Frakklandi.
Hrólfur Sveinsson
Ars Poetica
in memoriam
Sagna þjóð, Öld er breytt
sem elginn óð og lífið leitt
um alda slóð, en litlu skeytt,
þuldi ljóð skáldin þreytt
í líf og blóð og orðum eytt
við léttan sjóð. í ekki neitt.
Forðum sperrtir Leiðir húka
stuðla-stertir lasta-búkar
strengi snertu, lund með sjúka,
glötun merktir leirinn mjúka
makkakertir ljóða-púkar
móðinn hertu. láta fjúka.
VIÐBÓT
við grein um ættmóður
presta og listamanna
Jakob Jónsson myndlistarmadur.
ILesbók Morgunblaðsins 20.
apríl 1985 skrifaði ég grein um
presta og listamenn, sem
komnir eru frá Guðrúnu Hall-
varðsdóttur í Tungufelli, sem þar bjó
og fædd var árið 1685.
í þeirri frásögn sást mér yfir tvo
presta og einn listamann að ég veit og
vísa ég hér til greinarinnar frá 20.
apríl svo samhengi fáist milli hennar
og þessa viðbætis. Þar segir frá son-
um Guðrúnar Hallvarðsdóttur, sem
voru séra Kolbeinn Þorsteinsson í
Miðdal og Jón lesari, bóndi á Bjarna-
stöðum í Hvítársíðu.
Halldóra hét dóttir séra Kolbeins
og mun hún hafa verið yngst barna
hans, hún giftist Árna Þorleifssyni í
Kalmanstungu og var seinni kona
hans. Dóttir Árna og Halldóru var
Arndís kona Bjarna Einarssonar
bónda og skipasmiðs í Straumfirði
sem fæddur var 1793. Sonur þeirra
Arndísar og Bjarna var séra Jón B.
Straumfjörð prestur í Meðallands-
þingum f. 24. apríl 1838 d. 28. jan.
1890.
Séra Bjarni Þorsteinsson tónskáld.
Systir séra Jóns Straumfjörð var
Guðný f. 1833 kona Þorsteins á Mel og
síðar í Bakkabúð í Reykjavík Helga-
sonar.
Sonur þeirra Guðnýjar og Þor-
steins var hinn þjóðkunni prestur og
listamaður séra Bjarni Þorsteinsson
á Siglufirði f. 14. okt. 1861 d. 2. ágúst
1938. Hann var í 5. lið frá Guðrúnu í
Tungufelli. Eins og greint er frá í
minni fyrri grein var Halldór bóndi í
Jötu sonur Jóns lesara, en dóttir
Halldórs var Helga í Bolafæti móðir
Jóns Bjarnasonar í Galtafelli. Sonur
Jóns í Galtafelli var Jakob bóndi og
smiður í Galtafelli faðir séra Jóns
Jakobssonar á Bíldudal. Hann var í 6.
lið frá Guðrúnu í Tungufelli. Sonur
séra Jóns er Jakob myndlistarmaður
f. 29. des. 1936. Hann stundaði mynd-
listarnám við Akademíið í Kaup-
mannahöfn og hefur haldið sýningar í
Reykjavík. Hann er í 7. lið frá Guð-
rúnu í Tungufelli. Afabróðir Jakobs
var Einar Jónsson myndhöggvari.
VALDEMAR guðmundsson