Lesbók Morgunblaðsins - 08.09.1990, Blaðsíða 6

Síðustu tónsmíðar sínar samdi Jón Leifs á sjúkrahúsi í mai 1968. Hér sjást drög
að Consolationjlluggun) op 66 fyrir strokhljómsveit.
Leipzigóperuna og síðar var hann um
skamma hríð undir handleiðslu Hermanns
Scherchen (1891-1966), en sá síðarnefndi
var þekktur forvígismaður nýrra strauma í
tónlist og stofnaði músíktímaritið Melos, og
fékk Jón Leifs birta eftir sig grein í því tíma-
ritið árið 1924.
ÍSLENSK STÍLEINKENNI
Af þeim æfingarverkefnum sem Jón Leifs
vann á námsárum sínum birti hann einung-
is Trilogía piccola op. 1, en það er hljóm-
sveitarverk í þremur þáttum og milliþáttur-
inn útsettur fyrir píanó, Torrek, en Jón lauk
við að semja þann hluta verksins 23. marz
1919. Þegar Ferruccio Busoni sneri aftur
úr útlegð í Sviss og gerðist yfirstjórnandi
meistaraflokks tónsmíðanema við Preuss-
ische Akademie der Kiinste í Berlín, sýndi
Jón Leifs honum þetta opus 1 eftir sig og
fékk þá ráðleggingu hjá Busoni að taka sér
fyrir hendur að grandskoða verk Mozarts.
Þessu ráði fylgdi hann þó aldrei, Einmitt
um þetta leyti tók Jón þá ákvörðun að snúa
fyrir fullt og allt baki við evrópskri tónlistar-
hefð en helga líf sitt þess í stað því erfiða
viðfangsefni að hefja sérkenni íslenzkrar
tónlistar til vegs og virðingar.
í fyrstu tónsmíð sinni hefur Jón Leifs enn
ekki sagt skilið við hina síðrómantísku sin-
fóníuhefð að fullu og öllu en sjá má, að
hann var henni þó vel kunnugur. En strax
í þessu verki koma í ljós nokkur íslenzk
stileinkenni í þungbrýnum grunnhljómum
og hvössum áherzlum. Hann vann í fimm
ár við samningu trílógíunnar, verkinu var
lokið 1924, og var það frumflutt 28. nóvem-
ber í Karlsbad (sem nú heitir Karlovy Vary
á tékknesku) undir stjóm R. Manzers. Hugs-
anlegt er, að hinn tékkneski tengdafaðir
Jóns hafí styrkt flutning verksins með fjár-
framlagi.
24. júní 1921, aðeins viku eftir að Jón
Leifs hafði tekið lokapróf, gekk hann að
eiga stúlku sem verið hafði í hópi úrvalsnem-
enda í píanóleik hjá Robert Teichmúller.
Nafn brúðarinnar var Annie Riethof en hún
var fædd 11. júní 1897 í bænum Teplitz-
Schönau ( sem nú heitir Teplice-Sanow) í
Súdetahéruðunum, og átti faðir hennar,
Erwin Riethof verzlunarráðsfulltrúi, stóra
glerverksmiðju þar. Fjölskyldan var gyðin-
gatrúar og taldist til þýska meirihlutans í
bænum. 6. janúar 1916 lét Annie skírast
til kristinnar trúar.
Framtiðin virtist nú björt, að minnsta
kosti að því að er fjárhaginn varðaði, og
Jón Leifs hafði orðið efni á því að fara sínar
eigin leiðir sem listamaður.
TÓNSKÁLD SKYLDI
Hann Verða
Haustið 1921 komu ungu hjónin í heim-
sókn til íslands og efndu þá til tvennra pí-
anótóleika í Reykjavík, 18. ágúst og 6. sept-
ember. Jón gerði sér hins vegar brátt ljóst,
að hann hafði byrjað of seint að þjálfa sig
sem píanóleikari. I stað þess hugðist hann
hasla sér völl sem hljómsveitarstjóri. Eftir
mikið sálarstríð sem ef til vill átti að ein-
hveiju leyti rætur sínar að rekja til íslands-
ferðarinnar, tók hann löks þá ákvörðun að
gerast tónskáld:
Áður en ég samdi fyrsta tónverkið mitt,
leit ég til beggja átta. Skyldi ég geta kom-
ið fram með nokkuð nýtt? Væri ég fær um
að Iáta nýjan tón hljóma? ... Þegar þessi
innri átök náðu hámarki við tvítugsaldur-
inn, sagði ég við sjálfan mig: Núna, núna
ættir þú að semja eitt tónverk. Það verður
að vera prófsteinninn. Og þá tók ég til við
að leita fyrir mér og reyna samtímis að
svara þeirri spurningv sem gerðist svo áleit-
in: Hvort við íslendingar ættum ekki efni-
við á sviði tónlistar eins og aðrar þjóðir,
eitthvað sem unnt væri að endurnýja og
yngja upp, þannig að ný tónlist sprytti upp
af því efni, nokkrir neistar gætu tendrað
logann. Þá opnaðist fyrir mér heimur þjóð-
laganna og mér fannst að ég hefði þar með
komist ísnertingu viðsjálfa meginundirstöð-
una.
Þegar Jón Leifs samdi fjögur lög fyrir
píanó op. 2 um mánaðamótin janúar/febrú-
ar 1922, hafði hann þegar kynnt sér sér-
kenni gamallar íslenzkrar alþýðutónlistar
og dregið af því fagurfræðilegar ályktanir.
Þessi fjögur píanólög með sínum ströngu
fímmtundarsamhljómum og hátíðlega kór-
alblæ gefa vísbendingu um einstæðan per-
sónulegan stíl tónskáldsins. Píanólögin voru
gefín út 1924 og þau Annie og Jón fluttu
þau í annarri för sinni til Reykjavíkur 1925,
en þá héldu þau tónleika 12. september og
2. október.
í maí 1922 hafði Jón lokið við að skrifa
grein sem birtist í Skírni: „íslenzkt tónlistar-
eðli.“ í greininni fjallar hann um safn síra
Bjarna Þorsteinssonar „Islenzk þjóðlög“, en
verk hans er rúmlega þúsund síður og var
- gefíð út í Kaupmannahöfn á árunum 1906
til 1909. Jón Leifs segir um þjóðlagasafn
Bjarna:
Eins og við má búast á sál íslenzkrar
alþýðutónlistar sér rætur í landslagi og
náttúru íslands svo og íþeim hörmungum
sem þjóðin hefur mátt þola. Þjððlögin eru
í eðli sínu alvarleg, og þau hafa á sér mun
strangari og einhæfari blæ en þjóðlög frá
nokkru öðru landi. Að vísu bregður einnig
fyrir glaðværð og nokkrum gáska sem þó
helzt birtist sem kerski og hálfkæringur...
Þá má og greina trúarlega auðmýkt í
íslenzkum þjóðlögum og angurværð undir
niðri en oftast býr alvöruþungi að baki...
ÖII list á sér þjóðlegar rætur, en tónlistin
hefur það jafnframt yfir aðrar listgreinar,
að hún nær til allra þjóða.
í FÓTSPOR BÉLA BARTÓKS
Árunum 1920-1930 varði Jón Leifs að
miklu leyti til að kynna sér af gaumgæfni
íslenzka þjóðlagahefð og lýsa henni í nokkr-
um helztu tímaritum Þjóðveija um tónlist.
Frá 1923 sendi hann tímaritunum Neue
Musik-Zeitung, Deutsche Tonkúnstler-Zeit-
ung, Zeitschrift fúr Musik, Die Musik og
Melos reglulega greinar.
En það þurfti líka meira til; skráning
Bjarna Þorsteinssonar á sumum lögunum
stóðst ekki í öllum atriðum. Á sama hátt
og Béla Bartók hafði áður gert þ.e.a.s. með
hljóðrita sér til fulltingis, hélt Jón Leifs í
þijár rannsóknarferðir til afskekktra staða
á íslandi á árunum 1925, 1926 og 1928.
Niðurstöður þeirra rannsókna Jóns sem
Alfred Einstein lét síðar birta í hinu virta
tímariti sínu Zeitschrift fúr Musik á tímabil-
inu október 1928 til september 1929, urðu
brátt til þess að Jón Leifs komst í verulegt
álit í hópi sérfróðra manna um þjóðlega
tónlist. Ári síðar, þ.e. 1930, birtist svo grein
í Deutsche Islandsforschung eftir prófessor
Erich M. von Hornbostel er var mikilsmet-
inn sérfræðingur á sviði alþýðutónlistar og
jafnframt yfirmaður hljóðritasafnsins í
Berlín. Var grein hans einmitt byg^ð á þeim
hljóðritunum á íslenzka tvísöngnum sem Jón
Leifs hafði annazt á ferðalögum sínum. Var
þetta raunar einn af þeim fáum sigrum sem
Jón Leifs vann á sviði tónvísinda.
íslenzku hljóðritanirnar í Ph.onogramm-
arkiv í Berlín eyðilögðust allar í heimsstyij-
öldinni síðar, en í Reykjavík eru þó til önn-
ur tónkefli, sem Jón Leifs hljóðritaði þjóðlög
á. Þetta eru brotgjörn og lítt varanleg ein-
tök, alveg einstök í sinni röð, en samt hafa
þessar hljóðritanir ennþá ekki verið teknar
upp á segulband eða reynt að varðveita þær
með annarri varanlegri hljóðritunartækni.
Árin um og eftir 1920 voru sannkallaður
blómatími hugmyndafræðilegra sveimhuga,
þ.e.a.s. áður en hugmyndir þjóðemissósfal-
ista náðu að fullu yfírhöndinni í Þýzkalandi
sem altæk ríkistrúarbrögð, og áður en þjóð-
ernishyggja var litin homauga. En í augum
Jóns Leifs og landa hans var íslenzk þjóðem-
'shyggja m.a. nauðsynleg sem andsvar við
illa þokkaðri danskri stjórnsýslu á íslandi.
Páll ísólfsson organisti gerðist félagi í
samtökum nýrómantískra rithöfunda sem á
ámnum 1927-1929 gáfu út „Vöku“, tíma-
rit handa íslendingum. Það skáld sem um
þær mundir blés á áhrifaríkastan hátt nýju
lífí í söguöld íslendinga og veitti henni nýtt
gildi var Einar Benediktsson (1864-1940).
Víkingaandinn í kvæðum hans átti að vekja
þjóðina til sjálfsmeðvitundar, hvetja hana
til að varpa af sér erlendu oki, tileinka sér
tækni nýrra tíma, gerast efnalega sjálfstæð
og læra að nýta náttúruauðævi sín.
SÓMIÍSLANDS
Það var því engin tilviljun, að Jón Leifs
skyldi kjósa að semja sönglög við mörg
kvæði Einars Benediktssonar. Segja má, að
Einar Benediktsson hafí í lífsháttum sínum
verið Jóni Leifs fyrirmynd á margan hátt —
sigurviss hélt hann út í heim til þess að
beijast til sigurs, bera hærri hlut, stoltur,
stórmannlegur og örlátur og ótvírætt leit-
andi eftir því að leggja stöðugt orð í belg,
hvar sem kostur gafst. Jón Leifs var reynd-
ar ekki að fullu sáttur við að vera kominn
af fámennri þjóð. Hann var einnig gagntek-
inn þjóðemishyggju og ferðaðist um sem
konungur á erlendri grund, sóaði óspart fjár-
munum fjölskyldunnar til að viðhalda
ímyndinni um víking nútímans. Ekki var
það þó gert í því skyni að auka eigin hróð-
ur, heldur til að gera íslandi þannig sem
mestan sóma.
Munurinn á aðstöðu þeirra Einars Bene-
diktssonar var sá, að Einar beitti orðsins
brandi; hann fékk sem ritstjóri hugarsmíðar
sínar birtar opinberlega, þær voru lesnar
og ræddar, þýddar á erlend tungumál og
höfðu áhrif. Jón samdi tónlist sem enginn
fékkst til að spila og einungis hann sjálfur
gat stjórnað flutningi á. Og hver vildi svo
sem fastráða til sín hljómsvijitarstjóra frá
lítt kunnu, afskekktu landi þar sem engar
sinfóníuhljómsveitir voru starfandi? Hvemig
átti Jón Leifs að geta lýst ætlunarverki sínu
á tónlistarsviðinu og ávinna ser viðlíka virð-
ingu manna og skáldið Einar Benediktsson,
úr því að enginn þekkti neitt til tónsmíða
hans né vildi nokkuð við þær kannast?
Honum vegnaði þó óneitanlega allvel í
upphafí ferils síns sem hljómsveitarstjóra.
Blöðin fóru lofsamlegum orðum um frammi-
stöðu hans: Deutches Musikjahrbuch líkti
honum við Bruno Walter og Georg Schnée-
voigt. í upplýsingasafni sínu gat Jón Leifs
með stolti sýnt fram á, að hann hafði sem
hljómsveitarstjóri stjómað jafn nafntoguð-
um hljómsveitum í Þýzklandi og Philharm-
óníusveit Hamborgar og Dresdens, Blúthn-
er-hljómsveitinni og Berliner Symphoniker.
Á ferli sínum sem hljómsveitarstjóri stjórn-
aði hann samtals um það bil tveimur tugum
hljómsveita í Þýzkalandi, Tékkóslóvakíu,
Danmörku og á íslandi. Þó ber einnig að
hafa í huga, að allnokkrir hljómleika þeirra
sem Jón Leifs gat sér orðstírs fyrir með því
að stjórna nafntoguðum hljómsveitum, voru
haldnir á tímum óðaverðbólgunnar í Þýzka-
landi. Hljóðfæraleikarar stórhljómsveitanna
slógu þá ekki hendinni á móti greiðslum í
hörðum erlendum gjaldeyri, ekki heldur við
tékkneskum krónum, hafi þær staðið þeim
til boða úr vasa tengdaföður Jóns Leifs.
Haldið í Víking
Túlkun tónverka, aðferðir og möguleika
við flutning tónlistar bar Jón Leifs mjög
fýrir bijósti, ekki hvað sízt. fræðilega séð.
Það var ófrávíkjanleg krafa hans að flytja
bæri tónverk í samræmi við stíl þess og
hafna ætti með öllu t.d. rómantískri túlkun
þeirra verka sem ekki falli einmitt undir þá
stílgerð. í hartnær þijátíu blaðagreinum sem
birtust m.a. í tónlistartímaritunum Pult und
Taktstock, Das Orchester, Deutsche Musik-
erzeitung og Signale setur hann fram þess-
ar kröfur sínar.
Segja má að ferill hans sem hljómsveitar-
stjóri hafi að miklu leyti einkennst af stöku
verkefnum við og við hjá ýmsum hinna
smærri hljómsveita eins og í Dortmund,
Halle og Búckeberg. Eina fastráðningin sem
hann hlaut var hjá hljómsveitinni Leipziger
Volksakademie starfsárið 1923-1924, þar
sem hann var aðalstjórnandi í eitt ár. Há-
punkturinn á ferli hans sem hljómsveitar-
stjóri var svo í maílok og byijun júní árið
1926 í sambandi við meiriháttar hljómleika-
ferð um Norðurlönd sem hann undirbjó og
skipulagði. Var hann stjórnandi Philharm-
óníusveitar Hamborgar í hljómleikaför þess-
ari. Leiðin lá til Oslóar og Björgvinjar og
þaðan til staða þar sem stór hljómsveit hafði
aldrei áður haldið hljómleika — til Þórshafn-
ar í Færeyjum og Reykjavíkur. í þessari
viðamiklu hljómleikaför stjórnaði Jón sam-
tals 17 tónleikum með verkum eftir J.S.
Bach, Beethoven, Mozart, Bruch, Wagner,
Svendsen og Johann Strauss yngri. Annað
veifíð gat hann þá bætt inn í verkefna-
skrána nokkrum af sínum eigin tónsmíðum
t.d. fáeinum köflum úr tónlist sinni við
Galdra-Loft op. 6, svo og hinum nýsamda
íslands-forleik op. 9, en fyrir íslenzka áheyr-
endur mátti flytja hann með kórrödd ad libit-
um.
Alls Staðar Afsvar
Sé á það litið, hver stór í sniðum þessi
hljómleikaför Hamborgar Philharmóníunnar
var undir stjóm Jóns Leifs og hve mikla
athygli hún vakti, þá hefði mátt ætla, að
eftir það stæðu honum sem hljómsveitar-
stjóra allar dyr opnar. Hann lá heldur ekki
á liði sínu og lét einskis ófreistað að koma
sér á framfæri hjá öllum hugsanlegum.
hljómleikastofnunum í Þýzkalandi og á
Norðurlöndum, sjálfum sér sem hljómsveit-
arstjóra og eiginkonunni sem einleikara á
píanó. En umsóknum hans var næstum því
alls staðar tekið heldur þurrlega og þeim
hafnað. Um líkt leyti var hætt við fyrirhug-
aða hljómleikaför um Norðurlönd, sem hann
hafði þá undirbúið með Das Akademische
Orchester í Berlín. Segja má að í þessu
sambandi hafí það verið heldur óheppilegt,
að Jón gerði jafnan þá ófrávíkjanlegu kröfu,
að hans eigin hljómsveitarverk yrðu flutt,
en með því átti Island að hljóta sinn fasta
sess á verkefnaskrá hljómsveita um heim
allan.
Eftir að hafa samið hina kynlegu Eddu-
söngva sína op. 4, tæknilega einkar erfíða
fiðluetýðu op. 3, stramma, einstrengings-
lega orgelprelúdíu op. 5:1 og kyrie a cap-
ella op. 5:2, lauk hann árið 1925 að fullu
við að semja sviðstónlistina op. 6 við
Galdra-Loft, harmleik Jóhanns Siguijóns-
sonar (1880-1919).
Bæði orgelkonsertinn op. 7, í senn einfald-
ur að formi en tæknilega erfíður í flutningi
og margræður í túikun, svo og hljómsveitar-
verkið Variazione pastorale op. 8 til minn-
ingar um Beethoven, eru verk sem samin
voru árið 1927 en voru þó lengi vel aldrei
flutt opinberlega. En með Fjórum íslenzkum
dönsum op. 11, bæði útsettir fyrir kammer-
sveit og píanó og karlakór (1928), skóp
hann tónverk sem þegar í stað urðu klassísk
í íslenzkum tónbókmenntum; kórútsetningin
heyrist t.d. mjög oft. Tvo af þessum dönsum
lék Jón Leifs inn á hljómplötu í Berlín.
Þýðing: Halldór Vilhjálmsson.
Niðurlag ritgerðarinnar birtist í næstu
Lesbók.
Höfundur skrifar í sænska tónlistartímaritiö
Tonfallet, sem Svenska rikskonserter gefur út.