Lesbók Morgunblaðsins - 06.07.1991, Blaðsíða 5

*
Þótt liðið sé á þriðja ár frá því jarðskjálftinn lagði Spitak í rúst, búa margir enn
í bráðabirgðahúsnæði innan um brak úr hrundum húsum.
Armenía hefur alltaf verið á krossgötum í alfaraleið. Hér er brú á silkiveginum,
mikilvægustu verslunarleið fyrri alda.
Hratskar (orðið minnir á hörgar), steinkrossar sem rnikil helgi hvílir á í Arm-
eníu. Dökki liturinn á neðri hluta steinkrossanna er sót frá bænaeldum. Greinar-
höfundur er til hægri á myndinni.
þeirra við ofsóknir og útrýmingu. Sá ótti
magnast upp um þessar mundir þegar- hætta
virðist á að Sovétríkin liðist í sundur og felst
nokkur mótsögn í því, að um leið og þeir
leita aukins sjálfstæðis innan sovéska ríkja-
sambandsins, magnast óttinn við að verða
nágrönnunum auðveld bráð.
Armenar tilheyra indóevrópsku þjóðafjöl-
skyldunni. Þeir tala eigið tungumál og nota
eigið stafróf, sem armenskur fræðimaður að
nafni Mesrop Majstots fann upp arið 396
e.Kr. Þá hófst ritöld í Armeníu, en fyrir þann
tíma ristu þeir fleygletur á steina. Þeir rituðu
á kálfskinn og skreyttu handrit sín af mik-
illi smekkvísi. Armensk handrit eru um 25
þúsund talsins og finnast á söfnum víða um
heim, en flest eða rúmlega 10.000 þeirra eru
varðveitt í handritastofnunni Matenadaran í
Jerevan. Mikill fjöldi armenskra handrita
hefur þó farið forgörðum í styijöldum og
jarðskjálftum. í handritunum er ljallað um
flest milli himins og jarðar; sögu, heimspeki,
læknisfræði, stjörnufræði, landafræði og svo
mætti lengi telja.
Á svæðinu milli Svartahafs og Kaspíahafs
mynduðust þegar mörgum öldum f.Kr.
fursta- og síðar konungsveldi. Það virðast
vera örlög Armena frá upphafi vega að þola
ágang þjóðflokka og stórvelda úr öllum átt-
um. M.a. komu Rómveijar þar við sögu, en
eftir fall Rómarveldis hófst blómaskeið arm-
enska ríkisins, sem náði hámarki á 9.-11.
öld e.Kr.
Armenar tóku kristni, fyrstir allra þjóða,
árið 301. Kirkjan er sk. eineðlishyggjukirkja
og er sjálfstæð grein innan grískkaþólsku
kirkjunnar. Þeir eru mjög trúræknir og stolt-
ir af trúararfi sínum og ýmislegt í trúarsiðum
þeirra kom okkur spánskt fyrir sjónir eins
og dýrafórnir. í Armeníu eru margar forn-
helgar kirkjur og klaustur. Helsta trúarsetrið
er Etzmiadsin, sem skipar svipaðan sess
meðal Armena eins og Vatíkanið meðal ka-
þólskra. í Armeníu eru trúarleg minnismerki
er þeir nefna hratskar sem þýðir steinkross.
Þetta eru steindrangar oft um 2 m á hæð
og fagurlega úthöggnir. Þeir standa oft
margir saman í þyrpingum og hvílir mikil
helgi á þeim enn þann dag í dag. Steinkross-
amir eiga fyrirmyndir frá heiðnum sið og
tengjast armensku kirkjunni og er ekki að
finna annars staðar.
Þegar ríki múslima fóru að láta til sín taka
í þessum heimshluta, hófst hnignun arm-
enska ríkisins, sem náði til Miðjarðar- Svarta-
og Kaspíahafs er það var í hámarki. Stærð
þess var þá um 200 þúsund ferkílómetrar
eða sjöfalt stærra en það er nú. í byijun 19.
aldar varð Armenía hluti af rússneska keis-
araveldinu annars vegar og tyrkneska sol-
dánsríkinu hins vegar. Armenar voru sæmi-
lega haldnir undir veldi Rússa, en Tyrkir
bældu niður allar kröfur um sjálfstjórn Arm-
ena með harðri hendi. Stórfelldar ofsóknir
heimsstyijaldarinnar með skipulögðum brott-
rekstri tveggja milljóna Armena frá heima-
héruðum þeirra, sem nú eru austasti hluti
Tyrklands. Þeir voru hraktir til suðurs, út í
eyðimerkur Sýrlands. Flestir áttu ekki aftur-
kvæmt úr þeirri ferð, en þeir sem lifðu þess-
ar hörmungar af dreifðust víða um heim,
flestir fóru vestur um haf til Kanada og
Bandaríkjanna. Hvar sem Armenar búa halda
þeir við tungu sinni og menningu og rækta
samböndin við móðurlandið eins og þeirTrek-
ast geta.
Á árunum 1918 til 1921 Armenía sjálf-
stætt ríki áður en það varð eitt Sovétlýðveld-
anna.
Segja má, að Armenar hafi verið þeir
fyrstu sem létu reyna á „glasnost" stefnuna,
sem hélt innreið sína með Gorbatsjov, þáver-
andi aðalritara sovéska kommúnistaflokks-
ins. Fólk af armenskum uppruna krafðist
opinberlega, árið 1987, sameiningar Nag-
omo-Karabak héraðs og Armeníu. Nagorno-
Karabak er í Azerbadjan, grannríki Armeníu
til austurs. Kröfum um sameiningu hefur
verið hafnað hingað til og mótmæli í Nag-
orno-Karabak er í Azerbadjan, grannríki
Armeníu til austurs. Kröfum um sameiningu
hefur verið hafnað hingað til og mótmæli í
Nagomo-Karabak bæld niður með hervaldi,
nú síðast fyrir nokkrum vikum og þá urðu
Armenar einnig að hrökklast á brott, þúsund-
um saman að því er virðist. Frá 1987 hafa
verið stöðugar skærur milli vopnaðra sveita
Armena og Azera, bæði í Nagorno-Karabak,
og á landamærum þessara Sovétlýðvelda.
í febrúar 1988 kom til ofsókna og morða
á Armenum í smábæ nálægt Bakú, höfuð-
borg Azerbadjan. í kjölfarið fluttu mörgþús-
und Azerar frá Armeníu til Bakú af ótta við
hefndaraðgerðir Armena. Talið er að Azerar
hafi hrakið þúsundir Armena frá Bakú í jan-
úar 1990. Þeir voru fyrst fluttir á austur-
strönd Kaspíahafs og þaðan flugleiðis til
Armeníu. I kjölfarið flýðu Armenar frá Az-
erbadjan þúsundum saman. Engin opinber
samskipti er nú milli Armeníu og Azerbadj-
an. Stjórnvöld í Azerbadjan hafa lokað fyrir
olíuleiðslu, sem liggur frá olíulindum við
Kaspíahaf til Armeníu með slæmum afleið-
ingum fyrir efnahags- og atvinnulíf í Ann-
eníu.
Á fyrra ári lýstu stjórnvöld Armeníu yfir
sjálfstæði landsins og breyttu hinu opinbera
heiti landsins úr Sovétlýðveldið Armenía í
Lýðveldið Armenía. Armenía er eitt þeirra
sex lýðvelda, sem neita að taka þátt í nýrri
skipan ríkjasambands Sovétríkjanna. Þrátt
fyrir það virðast stjórnvöld í Armeníu telja
hyggilegast að fara varlega í sakirnar hvað
varðar fullkomið sjálfstæði, enda óvíst að
fullt sjálfstæði þýði aukið öryggi gagnvart
Azerbadjan og Tyrklandi. Af þessari stuttu
upptalningu má ljóst vera, að ástandið sunn-
an Kákasusfjalla er flókið og bæði gamlar
deilur og nýjar renna saman í eitt.
Gestjöfum okkar varð tíðrætt um stjórn-
málaástandið í þessum heimshluta eins og
vænta mátti og e.t.v. fengum við fremur ein-
lita mynd af vondu Tyrkjunum í austri og
vestri (Azerar eru oftast kallaðir Tyrkir í
Armeníu, enda skyldar þjóðir) og góðu Arm-
enunuin. Eitt er þó víst. Armenar, sem eiga
við ofurefli að etja, heyja nú sem fyrr harða
baráttu fyrir tilverurétti sínum. Ekki urðum
við vör við hatur í garð Azera, fremur tor-
tryggni. Margir virtust telja, að öll meirihátt-
ar uppþot og gagnkvæmar ofsóknir væru
skipulagðar utanfrá af andstæðingum um-
bóta, sem vildu þannig klekkja á „glasnost"
og „perestroiku“. Ymsir aðilar, bæði í Arm-
eníu og Azerbadjan, þar á meðal trúarleiðtog-
ar, hafa á undanförnum árum hvatt til sátta
og stillingar, en orðið lítið ágengt.
Hvað er það sem gerir þjóð að þjóð? Arm-
enar vita svarið. Armenska ríkið var stofnað
á 6. öld f.Kr. Þjóðernisvitundin er afar sterk
og allar þær hörmungar sem yfir þá hafa
gengið í aldanna rás, hafa styrkt þjóðarvit-
undina. Tungan, sagan, trúin, landið, fjöl-
skyldan eru kjarninn í tilveru þeirra. Þeir
gefast aldrei upp.
Þrátt fyrir allar þær hörmungar, sem hafa
dunið yfir Armena fyrr og síðar eru þeir glað-
værir og einstaklega gestrisnir og virðast
nota hvert tækifæri sem gefst til að gleðjast
saman. Okkar voru haldnar veglegar veislu
hvern einasta dag, stundum tvær! Þrátt fyrir
tóma stórmarkaði settumst við að ríkmann-
legu og fjölbreyttu veisluborði hvert sinn sem
matast var. Borið var fram kjöt, oftast af
kind eða svíni. Kjötið var framreitt grillað á
teini og soðið í kjötsúpu. Með því voru born-
ar ýmsar tegundir grænmetis og kryddjurta,
einnig var borið fram brauð, jógúrt og hun-
ang og alls kyns lostætir ávextir. Yfirleitt
bragðist maturinn mjög vel, en þó voru stund-
um bornir fram réttir, sem vöktu takmarkað-
an áhuga okkar eins og hanagrautur, búinn
til úr mauksoðnu hanakjöti og gijónum. Út
á grautinn var hellt súru, bræddu smjöri.
Með matnum var borið fram ölkelduvatn og
límonaði og ennfremur vodka eða koníak í
staupum. Var það að mati Armena óhjá-
kvæmilegur fylgifiskur máltíðarinnar. Okkur
Vár í sjálfsvald sétt hvört við neyttum hinna
sterku veiga, en fyllt staup var við hvern
disk og skyldi því lyft og skálað við lok hverr-
ar skálaræðu, en þær voru margar.
En hvaðan komu veisluföngin? Við sáum
ekki merki þess, t.d. á útliti fólks að það
byggi við matarskort. Það var auðsætt að
maturinn kom ekki úr stóru, tómu, búðunum,
heldur virtist sem bændur seldu afurðir sínar
aðallega á frumstæðum útimörkuðum, nán-
ast við vegkantinn. Sérkennilegust þótti okk-
ur kjötverslunin. Menn höfðust við í vegkant-
inum með fjárhóp og var fénu slátrað jöfnum
höndum eftir því sem kaupendur bar að.
Kaupandinn stakk nýslátruðum skrokknum
í skottið á bílnum og ók leiðar sinnar. Þetta
virtist einfait og praktískt miðað við ríkjandi
aðstæður. Þótt íslensk heilbrigðisyfirvöld
hefðu sjálfsagt haft sitthvað við þetta að
athuga, þá varð okkur ekki meint af arm-
enska lambakjötinu.
NOKKRAR JARÐVÍSINDALEG-
AR STAÐREYNDIR UM
Armeníu
Armenía er mjög hálend. Meðalhæð lands-
ins yfir sjávarmáli er 1.800 m. Það er mikil
náttúrufegurð, landið er frjósamt og þar er
fjölbreytt jurta- og dýralíf. Þjóðartákn Arm-
ena er hið 5.000 m háa eldfjall Ararat þar
sem sagan segir að örkin hans Nóa hafi
strandað í lok syndaflóðsins. Ararat gnæfir
yfir Jerevan, en nú er það innan tyrknesku
landamæranna.
Eldvirkni og fellingafjallamyndun hafa átt
stóran þátt í að móta ásýnd landsins. Hér
mætast tveir jarðskorpuflekar, Arabíbuflek-
inn, sem kemur úr suðri og lendir á hinum
risastóra Evrasíufleka í norðri. Jarðlög, sem
eitt sinn voru sjávarbotni hafa lyfst svo þús-
undum metra skiptir, hnoðast saman og
myndað fellingafjöll, allt frá Kákasusfjöllum
í norðri til fjalla svæða Tyrklands, írans og
Iraks í suðri. Árekstrar jarðskorpufleka eru
flókin fyrirbæri og hér er ekki um beinan
árekstur Arabíu- og Evrasíuflekanna að
Yfirlitskort af Armeníu og nágrenni,
sem sýnir hina flóknu stöðu þjóðmála
í þessum hluta Sovétríkjanna.
ræða, heldur kemur snúningur Arabíuflekans
líka inn í dæmið. Hann veldur því að jarðlög
kýtast ekki einungis saman, heldur hreyfast
þau einnig í andstæðar áttir svipað og i
Kalifomíu við San-Andreas sprunguna, svo-
kölluðu.
Það þarf því engan að undra að jarðskjálft-
ar eru bæðir stórir og tíðir á þessum slóðum
og hafa Armenar haldið skrár yfir jarð-
skjálfta og afleiðingar þeirra í nærfellt 3.000
ár. Nú fyrir skemmstu reið yfir mikill jarð-
skjálfti í Georgíu, norður af Ármeníu, í fyrra
í norðurhluta Irans og í desember 1988 í
norðvesturhluta Armeníu. Afleiðingarnar vo-
ur skelfilegar, a.m.k. 25 þúsund manns létu
lífið. Mest var eyðileggingin í tveimur borg-
um, Spitak og Leninakan og um 20 þorpum
nálægt þessum borgum, en auk þess urðu
um 300 þorp til viðbótar illa úti. Við heimsótt-
um Spitak og kynntumst ástandinu þar.
Skjálftinn átti upptök rétt við Spitak og á
nokkrum mínútum myndaðist um 30 km löng
misgengissprunga. Misgengið er um 70-80
sm þar sem mest gekk á. Gífurleg orka leyst-
ist úr læðingi. Við sáum sviðinn gróður á
sprungubörmunum þar sem kjarreldar höfðu
kviknað af völdum hitans er myndaðist í
hamförunum.
Þrátt fyrir mikla uppbyggingu og aðstoð
m.a. frá öðrum Sovétlýðveldum, Norður-
löndum, Rauða krossinum og Hjálparstofnun
kirkjunnar er eftir að taka til hendinni ótrú-
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 6. JÚLÍ1991 5