Lesbók Morgunblaðsins - 28.08.1993, Blaðsíða 5

VEISLUMATSELJA í
Ráðherrabústaðnum
Árið 1920 sigldi Theódóra til frekara
náms í Danmörku og vildi einkum tileinka
sér kunnáttu í matreiðslu og framreiðslu í
fjölmennum veislum. Og enn sýnir þessi
kjarnakona hvað í henni býr þegar henni
tekst að komast á Den Kongelige Skyde-
bane í Kaupmannahöfn en á þeim veitinga-
stað voru erlendum tignarmönnum iðulega
haldnar veislur. Hér má þess geta að for-
sætisráðherra Dana hélt forsætisráðherra
íslendinga veislu á hverju vori er hann kom
til Kaupmannahafnar til að fá nýsamþykkt
lög frá Alþingi staðfest af konungi. Þessar
veislur voru oft haldnar á Skydebanen“ en
af honum fór sérstakt orð sem veislumat-
stað. Þarna lærði Theódóra margvíslegar
matreiðslukúnstir og skreytilist. Þótti hún
koma sér einstaklega vel og hugði á lengri
dvöl í heimsborginni en þá bar svo við að
Jón Magnússon, þáverandi forsætisráð-
herra, og frú Þóra, kona hans, hittu hana
í Kaupmannahöfn og fengu hana til að
koma með sér heim. Ástæðan fyrir þeirri
beiðni var einföld. Kristján konungur X.
hafði boðað komu sína til íslands sumarið
1921 og þau hjónin treystu engum nema
Theódóru til að hafa forstöðu í þeim veislum
sem honum skyldu haldnar. Varð Theódóra
við þessari beiðni og hér með upphófst nýr
kafli í ævi hennar. Á árunum 1921-27
mun hún hafa séð um allar meiri háttar
veislur í Ráðherrabústaðnum við Tjarnar-
götu og allt fram undir stofnun lýðveldisins
sá hún um að elda og bera á borð fýrir
tigna erienda gesti á vegum ríkisins. Að
vísu komu þar fleiri konur við sögu, t.d.
Salóme Guðmundsdóttir, sem annaðist
veislumatseld í Ráðherrabústaðnum í tíð
Tryggva Þórhallssonar og Ásgeis Ásgeirs-
sonar 1927-1934. Norðan heiða naut frök-
en Jóninna Sigurðardóttir á Akureyri mik-
ils álits og sá um matseld fyrir erlenda þjóð-
höfðingja sem þangað komu. Jóninna rak
um langt árabil Hótel Goðafoss og annaðist
húsmæðrakennslu. Hún var seint á ævinni
sæmd fálkaorðunni fyrir skólastjóm og
kennslustörf á Akureyri.
Þegar Kristján konungur X. var hér á
ferð á fyrri hluta aldarinnar settist hann
ásamt fylgdarliði ævinlega að veisluborði
Theódóm. Hún átti til dæmis hlut að máli
við veisluhöld Alþingis og ríkisstjómar á
Þingvöllum í tilefni Alþingishátíðarinnar og
sá þar um hádegisverðarborðið ásamt Guð-
rúnu veitingakonu sem kennd var við Björn-
inn. Allt fór þar vel fram en þegar verið
var að tilreiða forloren skildpaddesuppe"
sem bera átti fram fyrir hina tignu gesti í
kvöldverðarboði kom í ljós að soðið hafði
súrnað enda engar kaldar geymslur fyrir
hendi. Nú vom góð ráð dýr en einhveijum
kom til hugar að skella bara koníaki út í
súpuna svo að bragðið fyndist ekki. Sveinn,
sonur Theódóra, sem nú er 84 ára að aldri,
var á meðal matreiðsluliðsins og segist
hann hafa fýlgst með viðbrögðum Alex-
andrinu drottningar er henni var borin súp-
an. Hún smakkaði rétt aðeins á henni og
ýtti svo disknum frá en kariamir átu hana
með bestu lyst og líkaði greinilega vel kon-
íaksbragðið." Ekki þarf að taka fram að
Theódóra átti engan hlut að þessari súpu-
gerð.
TugirErlendra
KROSSBERA“
Thorvald Stauning, forsætisráðherra
Dana, kom til íslands í júlí 1926 í kjölfar
konungskomu í næstliðnum mánuði til þess
að sitja fund stjórnar embættismannasam-
bands Norðurlanda. Hann átti einnig við-
ræður við íslenska ráðamenn og ferðaðist
dálítið um landið. Þá var Jón Þorláksson
nýsestur í stól forsætisráðherra eftir frá-
fall Jóns Magnússonar. Hann hélt þessum
tignu gestum mikla veislu í húsi hins síðar-
nefnda á Hverfisgötu 21. Til er mynd af
veislugestunum, um 40 talsins, en um helm-
ingur þeirra vom íslenskir embættismenn
sem tóku þátt í þessum norræna fundi.
Allir erlendu gestirnir bám heiðursmerki
og þau yfirleitt af mjög háum stigum. Ekki
mun vera til nein önnur íslensk hópmynd
með eins mörgum glæstum krossberum"
og em á þessari mynd (hún er birt á bls.
321 í ævisögu Jóns Þorlákssonar er kom
út að hausti 1992). Þessum fríða flokki bar
Theódóra krásir sínar og hefur trúlega
fært sér í nyt afburða þekkingu sína í
matreiðslu og skreytilist til að þjóna undir
dynti erlendra sælkera sem voru öllu öðm
vanir en þeim fábreytta kosti sem hér var
nánast allsráðandi.
Um þær mundir hafði Theódóra mikil
umsvif í bæjarlífinu. Hún hafði á leigu alla
efstu hæð hússins sem reist var árið 1901
Uppdekkað veizluborð Theódóru í Kirkjuhvoli um 1930.
Ábætisréttir Théodóru.

ofvuiotoLCj 8 Stjki/xit-i&VL
<zh tfc*u <* ta
cféíw t í/pyt<A W<a.
<&ÁtqÁt
ffávuieiictA vtxxol
og fékk nafnið Kirkjuhvoll en hún hóf þar
starfsemi árið 1926 og var húsið í eigu
bræðranna Herlufs og Arreboe Clausens.
Þar hafði hún veislusali sem hún leigði út
með veitingum, sá um veisluhöld í heima-
húsum og þegar mikið var um að vera í
bænum voru stúlkurnar hennar á fleygiferð
með súpur og sósur í stómm pottum og
tilbúna kjötrétti úr eldhúsinu við Kirkjut-
org. Sólveig, dóttir hennar, minnist þess
þegar hún þurfti að hlaupa í skarðið fyrir
framreiðslustúlku sem forfallaðist. Ég var
þá innan við fermingu, í matrósakjól og
með fléttur. Ég þorði varla að stynja því
upp að ég ætti að reiða fram matinn en
þá sagði frúin: Ef hún Theódóra treystir
þér til þess að anrétta þá hlýt ég að treysta
þér líka.“ Og svo fór allt vel.“
Meistari í Skreytilist
Mikla útsjónarsemi mun hafa þurft til
að afla fanga fyrir veisluhöldin í bænum,
hvort sem í hlut áttu erlendir tignarmenn
eða innlent fyrirfólk. Eins og fyrr segir
fékk Theódóra farmenn til að kaupa fyrir
sig ýmislegt fágæti í útlöndum og oft tókst
henni að útvega gott svínakjöt frá Dan-
mörku sem hún matreiddi á sinn sérstaka
hátt. Oftast þurfti hún þó að láta sér nægja
það litla sem hér fékkst í búðum og þá kom
sér vel kunnátta hennar í skreytilist. Hún
var t.d. snillingur í að matreiða ijúpur og
bar þær gjarnan fram með hreiðrum sem
hún útbjó úr steiktum kartöflum. Fremst á
veisluborðinu sat þá gjaman hamflett ijúpa
ofan á hreiðri. Og þótt ísskápar væru varla
fjarlægur draumur á millistríðsáranum var
Theódóra snillingur í að útbúa ísrétti. Þeir
voru búnir til í blikkhylkjum með loki sem
þakin vom salti og ís sem hægt var að fá
keyptan í íshúsinu sem nú hýsir Listasafn
íslands. Og þar sem margar ungar stúlkur
fýsti að nema fræði Theódóm efndi hún til
matreiðslunámskeiða í húsakynnum sínum.
Sumar komu utan af landi og fengu að
dveljast í húsakynnum hennar. Þar var því
oft glatt á hjalla en agi og fáguð framkoma
húsfreyjunnar setti mark sitt á allan heimil-
isbrag. Þó að hún hefði mörg járn í eldinum
og oft væri tíminn naumur glataði hún
aldrei ró sinni og styrk enda muna börn
hennar ekki eftir því að nokkuð hafi nokkm
sinni farið úrskeiðis.
En hún hafði að orðtaki: — Og drífíð
ykkur nú!“ segir Sólveig dóttir hennar sem
vann við hlið móður sinnar áratugum sam-
an. Hún vildi láta hlutina ganga þótt aldrei
væri neinn asi á henni. Venjulega vom
margar stúlkur undir hennar stjórn því að
á þessum tímum varð allt gert í höndunum
en henni lét mjög vel að stjórna enda hafði
hún sérstaka skipulagsgáfu. Þess þurfti
með því að á sumrin rak hún venjulega tvo
matsölustaði úti á landi.“
Steiktar Rófur Og Njóli
Áhrif heimskreppunnar komu víða fram
hér á landi og þar á meðal í minnkandi
veislugleði borgarbúa. Fyrir vikið þurfti
Theódóra að draga saman seglin og segja
upp húsnæðinu við Kirkjutorg. Hún sá þó
áfram um opinberar veislur, þar á meðal
flestar eða allar veislur í Ráðherrabústaðn-
um í ráðherratíð Hermanns Jónassonar frá
1934 og fram til 1942. Ennfremur sá hún
um veislur fyrir Svein Björnsson og frú
Georgíu á meðan þau voru ríkisstjórahjón.
Á sumrin starfaði hún hins vegar úti á landi
og þótt hún hefði engan bíl til umráða lét
hún sig ekki muna um að reka tvö matsölu-
hús í einu. Hún fór þá á milli í áætlunarbíl-
um en að sjálfsögðu valdi hún sér til sam-
starfs fólk sem hún treysti vel og hafði
sjálf þjálfað. Sumarið 1932 rak hún veit-
inga- og gistihús á Kárastöðum í Þingvalla-
sveit og það sama sumar byijaði hún rekst-
ur veitingahúss að Ferstiklu í Hvalfírði þar
sem hún starfaði næstu fjögur sumur. Sum-
arið þar á eftir kom hún sér fyrir með veit-
inga- og gistihús í Reykholti og hafði þar
á leigu húsnæði héraðsskólans. Þar starfaði
hún í sjö sumur en byggði jafnframt og rak
veitingahús við Hvítárbrú í Borgarfírði á
meðan henni entist aldur og heilsa. Til sum-
ardvalar í Reykholti komu einkum íslend-
ingar, gjaman betri borgarar með börn sín
til að njóta útivistar og góðs atlætis og
mun slíkt hafa verið ígildi Spánarferða nú
á dögum. Heimilistæki vom lítt komin til
sögu og hverahitinn torveldaði mjög
geymslu matvæla. Eigi að síður var allur
viðurgjömingur rómaður mjög og sama
fólkið sótti gististaðinn heim ár eftir ár.
Ferstikla og veitingaskálinn við Hvítárbrú
vom einkum áningarstaðir ferðamanna en
ferðalög eftir malarvegum í rykmekki eða
for hafa lítið átt skylt við notalegar helgar-
ferðir norður í land eins og nú tíðkast. Á
meðan farþegar snæddu vel tilreiddan Hvít-
árlax fékk bílstjórinn sér gjarnan blund auk
glaðnings frá veitingakonunni en hún var
ófáanleg til að þiggja greiðslu frá honum.
Þegar líða tók að hausti var aftur haldið
til borgarinnar þar sem Theódóra sá um
veislur allt fram á fímmta áratuginn, kom-
in á áttræðisaldur.
Neysla grænmetis var varla hafin að
nokkru marki á blómaskeiði Theódóru en
hún nýtti sér það sem á boðstólum var og
notaði m.a. njóla sem þá þótti alger ný-
lunda. Eitt sinn þurfti hún að sjá um mat-
seld fyrir grænmetisætur og þá vandaðist
málið því að af litlu var að taka. Kom henni
þá til hugar að skera rófur í sneiðar og
steikja upp úr feiti. Urðu gestirnir felmtri
slegnir og héldu að þeim hefði verið borinn
kjötréttur. Þegar hið sanna kom í ljós lögðu
þeir í að borða og þótti smakkast prýðilega.
í fáorðu yfírliti um starfsævi sina skrif-
aði Theódóra m.a. eftirfarandi: Þótt oft
hafí í móti blásið og erfíðleikarnir, sérstak-
lega fyrstu árin, lítt yfirstíganlegir er mér
þó ánægja að líta yfír farinn veg. Framfar-
irnar hafa orðið miklar á þessu sviði, þótt
enn sé margt sem umbæta þarf. Og í sam-
bandi við þetta starf mitt hefí ég kynnst
miklum fjölda manna sem orðið hafa trygg-
ir vinir mínir og ég mun ætíð minnast með
miklu þakklæti.“
Einn þeirra sem Theódóra komst í kynni
við vegna starfa sinna var Sveinn Björns-
son, fyrsti forseti íslands. Það var bemsku-
heimili hans sem Theódóra áleit sinn besta
skóla og á löngum embættisferli kynntist
hann frábærri hæfni hennar á sviði matar-
gerðarlistar og framreiðslu. Honum hefur
öðmm fremur verið ljóst hversu mikilvægan
þátt þessi hógværa kona hafði átt í land-
kynningu en maturinn er besta landkynn-
ingin“ svo að notuð séu orð Sigurðar Hall,
liðsstjóra íslenska ólympíuliðsins í matar-
gerð á síðasta ári. Fyrir vikið var það forset-
inn sjálfur sem hlutaðist til um að Theód-
óra fengi riddarakross hinnar íslensku
fálkaorðu fyrir matreiðslustörf 1. janúar
1948. Um það leyti var starfsævi merkrar
konu á enda en hún andaðist í júlílok 1949.
Þessum stuttu brotum úr sögu Theódóru
er raðað saman eftir samtöl við börn henn-
ar, Björn og Sólveigu, en auk þess hafði
ég til hliðsjónar skýrslu Theódóru til orðurit-
ara frá 1948. Aðrar upplýsingar eru fengn-
ar úr ritum um húsmæðramenntun, dag-
blöðum, Oldinni okkar og víðar. Sérstakar
þakkir skulu færðar Klemensi Tryggva-
syni, fyrrverandi hagstofustjóra, sem vakti
athygli mína á Theódóru og útvegaði marg-
vísleg gögn.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 28.ÁGÚST1993 5