Lesbók Morgunblaðsins - 05.02.1994, Blaðsíða 4

Málverk Gunnars Karlssonar af Bændaglímunni á Bessastöðum. Myndin var afhent forseta Islands í desember 1992 og hangir
nú uppi á Bessastöðum.
HÆLKROKUR A
STAÐREYNDIR?
M
iklar sögur fara af glímuiðkun skólapilta
Lærða skólans á Bessastöðum á fyrri helm-
ingi liðinnar aldar. Páll Melsted sagnfræð-
ingur, sem var í skólanum á árunum
1828-34, segir svo frá: „Við glímdum hér
Á málverki sem nú er
komið upp á Bessastöðum
sést söguleg bændaglíma,
sem þar fór fram og
Grímur Thomsen orti um,
enda varð hann á
bamsaldri vitni að
glímunni. Það er
hinsvegar ekki alveg á
hreinu með ártalið.
Eftir INGIMAR JÓNSSON
um bil á hverjum degi, í rökkrinu, í forstof-
unni, og þeir sem best kunnu, gjörðu sér að
skyldu að kenna hinum.“ Einnig segir hann:
„Oft komu vermenn af Nesinu til að glíma
við okkur, þar á meðal Gestur Bjamason,
Glímu-Gestur eða Sund-Gestur.“ Um glím-
ur á Bessastöðum orti Grímur Thomsen
snjallt og fróðlegt kvæði sem hann kallaði
Bændaglímuna og lét birta í blaðinu Fjallkon-
unni 28. október 1896, réttum mánuði áður
en hann lést. Grímur fæddist árið 1820 á
Bessastöðum og ólst þar upp. Hann hefur
því getað fylgst með glímum skólapilta um
árabil. í kvæðinu lýsir hann bændaglímu
vermanna og skólapilta. Nafngreinir hann í
því tvo vermenn, sex kappa úr sveit skólans
og að auki rektor skólans, dr. Hallgrím
Scheving. Allt voru þetta miklir glímumenn.
Lofsvert Framtak
í desember 1992 var þessara glímuiðkana
í Bessastaðaskóla forðum daga minnst á
Bessastöðum. Voru þá mættir þar margir
forystumenn íþróttamála og færðu forseta
landsins málverk af þeirri bændaglímu sem
Grímur lýsir í kvæði sínu. Á gullskildi á
ramma málverksins segir að málverkið sé
af bændaglímunni á Bessastöðum 1829 og
gefið „í minningu upphafs skólaíþrótta á
Islandi“. Gefendur: íþróttasamband ís-
lands, Glímusamband Islands og Ólympíu-
nefiid íslands. Sérstök skýringamynd fylgdi
málverkinu. í texta hennar er getið nokk-
urra persóna sem sjá má á málverkinu,
þ.e. þriggja glímumanna sem koma fyrir í
kvæði Gríms (Gests Bjamasonar, Ketils
Jónssonar og Páls Tómassonar), Hallgríms
Schevings rektors, tveggja kennara, for-
eldra Gríms og svo að sjálfsögðu Gríms
sjálfs. Kvæði Gríms getur einnig að lesa á
skýringamyndinni.
Þetta framtak nefndra samtaka er vissu-
lega lofsvert því svo sannarlega er ástæða
til þess að á Bessastöðum sé minningunni
um glímuiðkanir skólapilta í Bessastaða-
skóla haldið á lofti með einhverjum hætti.
Málverkið er auk þess vel gert af málaran-
um Gunnari Karlssyni. Það prýðir nú for-
stofu Bessastaða, gestum staðarins til
augnayndis.
Vandaverk
Það er vissulega ekki vandalaust að gera
liðnum atburðum skil eins og reynt er með
umræddu málverki, einkum og sér í lagi
þegar langt er um liðið og heimildir af
skomum skammti. Um nefnda glímu á
Bessastöðum er lítið vitað svo að við gerð
málverksins var sérstök ástæða til að fara
að með gát og staðhæfa frekar minna en
meira. Þessu hefðu þeir sem að þessu fram-
taki stóðu mátt gera sér betur grein fyrir.
Margt bendir nefnilega til að sögulegar
forsendur málverksins séu hæpnar. Er það
t.d. víst að kvæði Gríms Thomsen lýsi tiltek-
inni bændaglímu? Eða er það ömggt að
hún hafi farið fram árið 1829?
Hvenær Fór Glíman Fram?
Af ýmsum skrifum má sjá að nokkrar tilgát-
ur hafa verið uppi um það hvenær sú
bændaglíma hafi farið fram sem Grímur
segir frá í kvæði sínu. Gefendur málverks-
ins eru hins vegar ekki í neinum vafa: hún
fór fram árið 1829 eins og fram kemur hér
að ofan. Þessi staðhæfing er merkileg í ljósi
ýmissa staðreynda sem síðar verður vikið
að. Hvaða fótur skyldi vera fyrir henni?
Og hvemig stendur á því að í nýútkominni
ársskýrslu Glímusambands íslands segir
að málveridð sé af bændaglímu á Bessastöð-
um árið 1828? Ef það er á hreinu hvenær
glíman fór fram ætti enginn vafi leika á
því hve gamall Grímur hefur verið á þeim
tíma. Það reynist ekki vera. I texta skýr-
ingamyndarinnar er hann sagður 10 ára
gamall. Grímur fæddist 15. maí 1820. Hann
varð því 9 ára árið 1829. í ársskýrslu Glímu-
sambandsins er Grímur hins vegar sagður
8 ára þegar gh'man fer fram. Af ýmsum
ástæðum má frekar gera ráð fyrir því að
glíman hafi farið fram síðla vetrar fremur
en um sumar eða haust. Hafi glíman farið
fram árið 1828 hefur Grímur því horft á
hana 7 ára gamall, en hafi hún farið fram
árið eftir (1829) hefur hann verið 8 ára
gamall!
Fjarri Góðu Gamni
Telja má víst að Bessastaðapiltar hafi
glímt bæði árin 1828 og 1829. Um það vitn-
ar frásögn Páls Melsteds. Einnig má telja
mjög sennilegt að þeir hafi á þeim árum
háð bændaglímur við vermenn. Það er hins
vegar spurningin hvort hægt sé að fullyrða
að á öðru hvoru árinu hafi sú bændaglíma
farið fram sem Grímur yrkir um. Það sem
einkum mælir gegn því er sú vitneskja að
bæði árin voru þeir glímukappar Bessa-
staðaskóla sem Grímur nefnir í kvæði sínu
ekki nemendur skólans, að einum undan-
skildum. Hyggjum betur að þeim:
„Bóndinn" í liði skólasveina, Páll Tóm-
asson (1797-1881), lauk námi við skólann
sumarið 1827 eftir níu ára skólasetu. Hann
virðist þá hafa haldið norður í land, að
Myrká í Hörgárdal, og er þar í manntali
hjá sr. Gamalíel Þorleifssyni í árslok 1827.
Sumarið eftir sækir hann um Grímseyjar-
prestakall og fær það 29. ágúst. Til Gríms-
eyjar er hann líklega kominn í september-
mánuði. Hvaða líkindi eru þá til að hann
hafi glímt á Bessastöðum árið 1828 eða
1829? Sá Bjami sem kemur fyrir í kvæði
Gríms er Bjami Eggertsson (1801-1863).
Hann lýkur námi við Bessastaðaskóla árið
1823. Eitt ár var hann hjá föður sínum á
Stóru-Völlum en fór síðan í fjögurra ára
nám hjá Jóni landlækni Thorsteinsen, þ.e.
árin 1824-1827/8. 14. apríl 1828 fékk hann
Kaldrananesprestakall. Varla hefur hann
glímt við vermenn á Bessastöðum árið 1828
eða 1829.
Grímur nefndir einnig Geir Bachmann
(1804-1886) sem lauk námi við skólann sum-
arið 1827 eins og Páll Tomasson. Árið eftir
(1828) er hann kominn til Kaupmannahafn-
ar þar sem hann reyndi þar við aðgöngu-
próf í háskólann um haustið. Sá Árnasonur
frá Kalmanstungu sem Grímur nefnir er
Jón Ámason stúdent (1788-1862). Hann
lauk námi við Bessastaðaskóla árið 1820,
nokkram dögum eftir að Grímur fæddist!
Jón bjó í Kalmanstungu til ársins 1839.
Ólafur Pálsson (1803-1849) lauk námi 12.
júní 1826, tveimur (eða þremur) áram áður
en bændaglíman á að hafa farið fram. Prest-
skaparréttindi missti hann árið 1827. Á
kvæði Gríms mætti skilja að Ólafur hafi
verið frá Otradal. Sennilega er hann þó
fæddur á Stað á Reykjanesi. Prestur varð
hann í Otradal árið 1833.
Sá eini af köppum Gríms, sem var við
nám í Bessastaðaskóla á áranum 1828 og
1829, var Sigurður Tómasson (1803-1849).
í skólanum var hann frá 1822-1830. Hvað
segja þessar upplýsingar? Það að útilokað
sé að glímukappar Gríms, að Sigurði Tóm-
assyni undanskildum, hafi getað tekið þátt
í bændaglímu við vermenn á Bessastöðum
árið 1828 eða 1829! Þeir vora víðs fjarri
góðu gamni!
KVÆÐI GRÍMS
Hvenær fór þá sú fræga bændaglíma
fram sem Grímur orti um? Því verður ekki
svarað hér en sú tilgáta sett fram, að hafi
hún yfirleitt farið fram, hafi það ekki verið
síðar en árið 1826. Þá era fjórir af
glímuköppum hans úr liði skólapilta við nám
í skólanum. Þá verður líka að geta sér til
að Grími hafi misminnt að Jón Arnason og
Bjarni Eggertsson hafi tekið þátt í glím-
unni. Er sú skýring ólíkleg?
Hér að ofan hefur verið ýjað að því að
Grímur lýsi ekki tiltekinni bændaglímu í
kvæði sínu. Er það ekki hugsanlegt ef ofan-
greint er haft í huga, jafnvel þótt fyrsta
ljóðlínan í því: „Glímuna man eg miklu
enn“ bendi vissulega til að um ákveðna
glímuviðureign sé að ræða? Getur ekki
verið að Grímur hafi einfaldlega verið að
yrkja um þá miklu glímukappa sem hann
sá í æsku eða þekkti og láti þá mætast í
spennandi bændaglímu? Þessum vangavelt-
um til nokkurs stuðnings skal nefnt að at-
hyglisvert er að Grímur nefnir ekki Jón
Hjaltalín, síðar landlækni, í kvæði sínu. Jón
var í Bessastaðaskóla á áranum 1825 til