Lesbók Morgunblaðsins - 14.05.1994, Blaðsíða 7

Svokölluð VR-gleraugu eru með innbyggðum sjónvarpsskermum. Með því að setja þau upp ásamt „data-hönskumi er hægt að
ganga inn í myndina sem maður hefur fyrir augum.
hvenær myndin var tekin. Þannig kemst röð
og regla á hlutina og við fáum yfirsýn yfir
ævi okkar og veröldina í kring. í dag eru
varla til heimili án myndavéla enda þykir
það vítavert sinnuleysi ef foreldrar taka aldr-
ei myndir af börnunum sínum. Þegar þessi
börn verða fullorðin er eins og þau hafi ekki
átt neina æsku. Og hver fer í ferðalag án
þess að taka með sér myndavél? Myndirnar
hrannast upp, já, ævi okkar er mynduð í bak
og fyrir alveg frá því við fæðumst. Við tökum
myndii' í gríð og erg, jafnvel þó við vitum
ósköp vel að það er ekki nema brot af þeim
sem lendir í „albúmum“. Restin fer í skúff-
ur, kassa og poka. Fæst okkar finna tíma
til að fara í „vetrarferðalag" eins og maður-
inn austur í sveitum. Samt höldum við áfram
að taka myndir, það er eins og ekki sé að
marka neitt nema það sé á mynd.
Ljósmyndin hefur breytt skynjun okkar.
Hún hefur haft eins konar tæknivæðingu
sjónarinnar í fór með sér. Ferðalangar sem
koma að Skógafossi gefa sér sjaldnast tíma
til að staldra við, ganga alveg að hylnum þar
sem vatnið dembist niður og finna úðann í
andlitinu og jörðina titra undir sér. Lang-
flestir sjá fossin aðeins sem myndefni. Þeir
hugsa um það eitt að standa í réttri fjarlægð
til að ná „flottri“ mynd, helst með regnboga.
Og ef maður er ekki með myndavél á slíkum
augnablikum: æ, ef ég hefði nú bara verið
með myndavél! Það er eins og við treystum
ekki skynfærum okkar hér og nú og þá held-
ur ekki minni okkar síðar. Hlutirnir verða
fyrst raunverulegir þegar þeir eru komnir á
mynd. Þetta stafar sjálfsagt af því að við
erum orðin svo vön að skynja heiminn í gegn-
um myndir. Við höfum smám saman verið
að yfirgefa hið efnislega tilverustig, já, yíir-
gefa gamla efnisheiminn með fossa sína og
jökla, heimsálfur, úthöf og svifaseina líkama.
Við lifum í hinum lyktarlausa, blóðlausa,
nánast andlega heimi myndanna: í heimi
blaðaljósmynda, sjónvarpsmynda, kvik-
mynda, auglýsingamynda, „vídeómynda" og
núna síðast tölvumynda. Ljósmyndin er upp-
hafið að stórfenglegri þróun sem ekki sér
fyrir endann á. Einmitt um þessar mundir
eiga sér stað stökkbreytingar með tilkomu
tölvuvæddrar rafmyndatækni. Hún gerir
okkur meðal annars kleift að taka myndir
sem við getum síðan framkallað á tölvuskján-
um okkar. Myndin á skjánum er sett saman
úr þúsundum punkta mynduðum af rafboð-
um. Við getum einangrað hvern punkt, breytt
honum að vild og prentað síðan út mynd sem
lítur út nákvæmlega eins og venjuleg ljós-
mynd. Munurinn er bara sá að myndir af
þessu tagi hafa sáralítið með hinn ytri veru-
leika að gera og þær hafa ekkert sönnungar-
gildi. Og úr því að minnst er á tölvumyndir
má geta þess að með því að setja upp svo-
kölluð „VR-gleraugu“ og fara í „data-hanska“
getum við greinlega gengið inn í myndirnar,
sem við sjáum með gleraugunum, og hreyft
þar til hluti. Þessi myndveruleiki er kallaður
„virtual reality“ og hann kemur einkum arki-
tektum til góða því þeir geta nú farið inn í
húsin sem þeir eru að teikna, gengið her-
bergi úr herbergi, inn á klósett og upp á
næstu hæð og sett sig þannig í spor væntan-
legra kaupenda. Þeir sem best til þekkja
telja að við stöndum nú á ekki síður merkileg-
um tímamótum en þegar ljósmyndin var
fundin upp á fyrri hluta síðustu aldar. Hin
hefðbundna „efnafræðilega" ljósmynd sem
varð til þá er að vissu leyti úrelt. En hvað
var svona merkilegt við þessa uppfinningu á
sínum tíma?
Uppfinningar eru sjaldan tilviljun heldur
Stærsta Ijósmyndavél í heimi.
„Bla ða Ijósmyn darinn “ Ijósmynd eftir
Andreas Feininger, 1955.
svar við efnahagslegri og vitsmunalegri þörf.
Það segir sína sögu að ljósmyndin var fimd-
in upp í Frakklandi, Englandi og gott ef
ekki Argentínu líka svo að segja á sama tím-
anum. Þetta var um það leyti sem fyrsta
símskeytið var sent í loftið, fyrsta jámbraut-
in rúllaði af stað og fyrsti gufubáturinn hélt
í sína jómfrúarferð. Með öðrum orðum, Ijós-
myndin verður til um leið og hjól iðnvæðing-
arinnar fara að snúast snemma á 19. öld-
inni. Hlutirnir gerast nú hraðar en áður.
Fjarlægðir milli staða, landa og heimsálfa
minnka því samgöngur verða öflugri og hrað-
ari. Verslun og viðskipti eflast að sama skapi
og almenn samskipti. Hin þunglamalega for-
lagahyggja aðalsins víkur fyrir skynsemis-
hyggju, framfaratrú og lýðræðisstefnu borg-
arastéttarinnar. Þessi þróun skapaði þörf
fyiár nýja tegund af myndum, myndir sem
sýndu veruleikann á hlutlægan og hárnákvæ-
man hátt. Það sést meðal annars á því að
áður en ljósmyndin varð til voru nokkrir
landslagsmálarar — t.a.m. Constable og
Caspar David Friedrich — farnir að mála
myndii’ sem minna mjög á ljósmyndir. Þeir
hugsuðu ekki endilega um myndbyggingu í
myndum sínum heldur völdu sér einhverja
„sneið“ úr landslaginu og máluðu hana ná-
kvæmlega eins og hún kom íyrir. Ameríski
Camera obscura. Sjá nánar í greininni.
listfræðingurinn Peter Galassi efiidi til sýn-
ingar á slíkum málverkum í Museum of
Modern Art fyi'ir nokkrum árum og kallaði
hana Photography before Photography.
Ofugt við ýmsar aðrar mikilvægar uppfinn-
ingar var ljósmyndin ekki mjög flókin upp-
finning. Svokölluð „camera obscura" hafði
verið þekkt í aldaraðir og þá fyrst og fremst
sem hjálpartæki fyrir listmálara á sama hátt
og myndvarpinn varð sambærilegt hjálpar-
tæki löngu síðar. „Camera obscura“ er lokað-
ur kassi með ljósopi á einni hliðinni. Þegar
Ijósið streymir inn um opið verður til mynd
í kassanum á gagnstæðri hlið, hárnákvæm
mynd af þvi sem ljósgeislinn ber inn i kass-
ann. Galdurinn á bak við ljósmyndina var
ekki annar en sá að láta sér detta í hug að
það væri til þess vinnandi að reyna með ein-
hverju móti að festa og fanga þessa mynd.
Allt sem til þurfti var að setja plötu sem var
smurð með ljósnæmu efni inn í kassann.
Fyrstur til að takast að búa til mynd á þenn-
an hátt var Frakkinn Nicéphore Niépce.
Hann smurði „asfalti" á tinplötu og kom
henni fyrir í „cameru obscuru" sem hann
stillti síðan út við glugga. Sólarljósið sem
kom inn um ljósopið lýsti upp hluta af „asfalt-
inu“ og gerði þá harða. Þetta tók átta klukku-
tíma hið minnsta en að því búnu þurfti Ni-
épce ekki að gera annað en þurrka burt þá
parta „asfaltsins" sem voru enn mjúkir og
þá var komin mynd. Hann tók seríu af slíkum
myndum árin 1826 og 27, ein þeirra hefur
varðveist og er elsta ljósmyndin sem vitað
er um.
Niépce kallaði þessa tækni Heliographie
sem er gríska og þýðir „teiknað af sólu“.
Þessi nafngift er vel til fundin — þó ekki
hafi hún fest við ljósmyndina (Photographie)
— því hún er táknræn fyrir markmiðið sem
braytryðjendurnir stefndu að. Ætlunin var
að búa til myndir þar sem aðeins náttúran
væri að verld en óstyrk mannshöndin kæmi
hvergi nærri. Þetta markmið kemur einkar
vel fram hjá Bretanum Henry Fox Talbot
sem tók sínar fyrstu ljósmyndii' nokkrum
árum síðar en Niépce. Við eina myndina sem
hann tók skrifaði hann „New Art. Nature’s
Pencil no. 1“ og árið 1844 gaf hann út kver
með heimspekilegum hugleiðingum og kall-
aði það Pencil of Nature. Hugmynd Talbots
var sú að náttúran „teiknaði" sjálfa sig og
ljósmyndatæknin væri ekki annað en „blýant-
ur náttúrunnar".
Þegar sagan um uppfinningu ljósmynd-
arinnar er rifjuð upp kemur glöggt í ljós
hvað var svona nýtt við þessa tegund af
myndum. Ljósmyndin verður til inn í „appar-
ati“*þar sem ákveðið efnaferli á sér stað.
Einmitt þess vegna er ljósmyndin svo miklu
fullkomnari en málverk og teikningar, já,
ljósmyndarinn stendur listmálaranum langt
framar. Það er alveg sama hvað listmálarinn
er flinkur og næmur, hann á aldrei roð við
þeirri efnafræðilegu sjálfvirkni sem fer af
stað þegar ljósop myndavélai'innar opnast
og ljósið fellur á ljósnæma plötu eða filmu.
Maður þarf ekki annað en að ýta á takka
og hluturinn eða persónan sem ljósopið bein-
ist að birtist sjálfkrafa á mynd. í hinni snjöllu
bók sinni „On Photography" undirstrikar
Susan Sontag muninn á málverki og ljós-
mynd með því að ímynda sér að til sé ljós-
mynd af Shakespeare, gul og máð, og bera
hana saman við ímyndað málverk af honum
eftii- samtímamann hans Holbein yngri. Það
er alveg sama, fullyrðir Sontag, hversu mikla
alúð Holbein hefði lagt við málverkið, fyrir
aðdáendur Shakespeares væri ljósmyndin tíu
sinnum verðmætari. Hún væri ómetanleg
vegna þess að við sæjum ekki eitthvað sem
Holbein yngri hefði séð og málað, heldur
horfðumst við í augu við Shakespeare sjálfan
á mynd.
„Við getum ekki fullyrt að hafa séð eitt-
hvað í raun og veru nema að hafa tekið ljós-
mynd af því“. Þessi orð eru höfð eftir Emil
Zola og sýna hversu mikils álits ljósmyndin
naut þegar á 19. öldinni. Ljósmyndin getur
fært okkur svo miklu nær hinni áþreifan-
legu, efnislegu tilveru en málverkið. Það er
ein ástæðan fyrir mikilvægi hennar á 19.
öldinni og vinsældum. 19. aldar menn trúðu
á vísindi og framfarir. Nú var hægt að taka
myndir af hlutum sem mannlegt auga sér
ekki; strax um 1840 er komin tækni til að
taka myndir í gegnum smásjár af bakterium
og til að taka nærmyndir af tunglinu í gegn-
um stjörnukíki. Og það má geta þess að „heil-
aga klæðið í Torínó" varð fyrst frægt eftir
að það var ljósmyndað seint á 19. öldinni. A
myndinni sjást útlínur síðhærðs manns með
krosslagðar hendur og það er enginn annar
en Drottinn vor Jesús Kristur. Þarna var
komin hin endanlega sönnun fyrir tilvist
Drottins því „líkami hans og ljós“ hafði
greinilega snert filmuna.
Meginástæðan fyrir vinsældum ljósmynd-
arinnar er þó sú að allir geta tekið myndir.
Myndavélarnar voru reyndar afar fyrirferð-
armiklar og óhentugar fyrstu áratugina en
upp úr 1890 setti Kodak-verksmiðjan litlar
og handhægar vélar á markaðinn. Upp frá
því var hægt að taka myndavél með sér hvert
sem maður fór og taka myndir við hvaða
tækifæri sem var. Miðað við málverkið er
ljósmyndin bæði alþýðleg og lýðræðisleg því
með tilkomu hennar geta allfr eignast mynd-
ir. Það er ekki aðeins einfalt að taka myndir
heldur er líka hægt að fjölfalda einu og sömu
ljósmyndina endalaust. Áður en ljósmyndin
kom til sögunnar voru til málverk og teikn-
ingar en aðeins í eigu aristókratíunnar og
auðugra borgara.
Ljósmyndin er umfram allt, því má ekki
gleyma, hluti af iðnvæðingunni. Með ljós-
myndinni varð í fyrsta skipti mögulegt að
festa hlutinn sjálfan á mynd en siðan hefur
myndin smám saman verið að koma í staðinn
fyrir hlutinn og ekld nóg með það: Við sjáum
svo margar myndir á hverjum einasta degi
að allt fer að hringsnúast fyrir augum okk-
ar. Fyrstu blaðaljósmyndirnar birtust
skömmu fyrir aldamót og um svipað leyti
urðu fyrstu kvikmyndirnar til en kvikmyndin
er skilgetið afkvæmi ljósmyndarinnar. Svo
voru búnar til raívæddar myndir, fyrst sjón-
varpsmyndir, síðan „videómyndir" og loks
tölvumyndir. í dag eru myndir engin forétt-
indi eins og þær voru fyrir daga ljósmyndar-
innar. Við lifum í myndahringiðu. Það eru
aftur á móti forréttindi að geta gefið sér tíma.
Maðurinn austur í sveitum hafði að vísu eng-
an tíma til að fara í almennilegt ferðalag en
hann naut þess þó að hafa nógan tíma á
veturna til að skoða myndirnar sem hann
tók, var að hendast hringinn.
Höfundamir búa í Berlfn.
LHSBÓK MORGUNBLAÐSINS 14.MA(1994 7