Lesbók Morgunblaðsins - 08.04.1995, Blaðsíða 13

ell hið meira að ræða, sem varðaði ekki að-
eins við kirkjulög heldur einnig landslög. Til
að átta sig á persónu Klængs og gjörðum
síðar á ævinni, jafnvel þegar fjallað er um
byggingu dómkirkjunnar, skiptir máli að
gera sér grein fyrir, hvenær hann eignaðist
þetta barn sitt, biskupsdótturina Jóru, sem
svo var kölluð. Um það eru hins vegar skipt-
ar skoðanir hjá fræðimönnum, sem ársetja
fæðinguna allt frá 1150 og fram yfir 1161.
Sumir telja að Klængur og Yngvildur hafi
gifst, aðrir að Yngvildur hafi verið fylgikona
Klængs og enn aðrir taka ekki afstöðu til
sambúðar þeirra. Verður nánar vikið að þessu
efni í næstu grein. Því má hins vegar bæta
við lýsingu lífsnautnamannsins, að hann var
skáld gott og getur Snorri hans í Háttatali.
En mikilfenglegastur er hann á biskupsstóli
þar sem hann hafði „veislur íjölmennar og
stórar fégjafir við vini sína, er bæði voru
margir og göfgir, að þar þurfti nálega
ógrynni fjár til að leggja", eins og segir í
Hungurvöku. Og hæst risu veisluhöld þessi
við vígslu dómkirkjunnar nýju er Klængur
bauð um 840 manns að neyta dagverðar, auk
þess að leysa virðingarmenn á braut með
stórum gjöfum. Þótti staðarmönnum þetta
gert meir af stórmennsku en fullri forsjá en
sagnaritarinn réttir við hlut Klængs með
eftirfarandi framtíðarsýn: „Viljum vér og það
ætla að hans rausn muni uppi vera, meðan
ísland er byggt“.
Meinlætamaðurinn
Það sem gerir persónu Klængs svo áhuga-
verða eru andstæðurnar í fari hans, líf-
snautnamaðurinn er jafnframt meinlætamað-
ur: „Klængur biskup var meinlátsamari í
mörgu lagi en aðrir biskupar höfðu verið í
vökum og föstum og klæðabúnaði. Hann
gekk oft berfættur um nætur í snjóum og
frostum. Þessu hátterni er lýst í Hungurvöku
sem ákveðnu einkenni Klængs í samanburði
við háttu annarra biskupa, ekki er sagt að
hann hafi hneigst að þessu hátterni er leið
á biskupsdóminn, eins og sumir fræðimenn
vilja vera láta. Sveinbjörn Rafnsson skilur
það t.d. svo, að þessi háttur hans hafi ekki
komið upp fyrr en eftir 1173, þ.e. eftir að
honum hafði borist erkibiskupsbréf, sem svar
við ósk hans sjálfs um að fá að draga sig í
hlé, sökum vanheilsu, sem var tilkomin vegna
meinlætalifnaðarins. Það verður að teljast
nokkuð seint að tala um breytingu á ljfnaðar-
háttum Klængs eftir 1173, þegar hann er
orðinn ófær til biskupsstjórnar hvort eð var.
Nærtækara er að líta svo á að meinlætalýs-
ingin, eins og hún er sett fram í Hungur-
vöku, eigi við um biskupstíð Klængs. Hún
dregur fram sérstöðu persónu hans i saman-
burði við aðra biskupa en þegar þessari lýs-
ingu sleppir er þráður ævisögunnar tekinn
upp að nýju með setningunni: „Þá er Klæng-
ur hafði tíu vetur biskup verið þá andaðist
Björn biskup að Hólum ...“ o.s.frv. Meinlæta-
lifnaðurinn tilheyrir skv. þessu hinni almennu
persónlýsingu biskupsins og fer vel á því að
skilja hana sem andstæðu í fari hans gagn-
vart rausnarskapnum við kirkjusmíðina
veisluhöldin og fjárútlátin vegna vina sinna
og ölmusumanna.
Endurreisnin Fyrri
Dómkirkja Klængs var reist á miðri svo-
nefndri endurreisnaröld hinni fyrri, þegar
kristindómurinn gekk í gegnum mikla sjálfs-
skoðun og sjálfsgagnrýni, jafnframt því sem
efling kristninnar var efst á baugi um allan
hinn kristna heim. Liður ( þeirri eflingu var
bygging kirkna, sem útheimti gríðarlega fjár-
muni. Þetta er tíminn, þegar allar helstu
kirkjubyggingar Evrópu eru að rísa af grunni,
þegar kirkjurnar eru stærstu hús borga og
bæja og tækni- og verkfræðikunnátta manns-
ins rís hæst í hönnun og smíði kirkna með
uppgötvun hinnar gotnesku byggingatækni.
Því hefur verið haldið fram, að bygging
stærstu dómkirknanna í Evrópu á þessu tíma-
bili verði einungis jafnað til geimferðaáætl-
una nútímans, bæði hvað varðar hugvit og
fjármögnun. Á sama tíma koma fram stefnur
í kristindóminum, sem hafna öllu fjármála-
vafstri og boða afturhvarf til fátæktar frum-
kristninnar, hins postulega lífernis, og mynda
andhverfu við allt fjármálavafstur.t.d. í
kringum kirkjubyggingarnar. Siðakröfur
kirkjunnar fara vaxandi, kirkjulagasetning
eflist og krafan um aðskilnað ríkis og kirkju
er sett á oddinn. Þessar hræringar ná út til
íslands með stofnun erkibiskupsstóls í Nið-
rósi, sem stofnsettur er sama sumarið og
verið er að höggva viðinn í norsku skóglendi
í stöpla og sperrur hinnar nýju dómkirkju
Klængs í Skálholti. Það gefur dómkirkju-
byggingu hans þv! vissa táknræna merkingu,
að hún skuli rísa í kjölfar stofnunar erkibis-
kupsdæmisins nýja, stoðirnar eru norskar en
þekju- og grindarviðurinn íslenskur, biskupa-
kirkjurnar greinar á einum og sama stofni
erkibiskupsdæmisins. Það er í sjálfu sér ekki
loku fyrir það skotið að hinn nývígði erkibis-
kup hafi gefið Klængi viðinn af þessu tilefni
STEINSMIÐIR og múrarar að verki við smíði stórrar dómkirkju á miðöld-
um. Bygging miðaldadómkirkju Klængs Þorsteinssonar í Skáiholti um miðja
12. öld endurspeglar þá tíma þegar hvarvetna er verið að reisa kirkjur í
hinum kristna heimi miðalda. Munurinn var þó sá, að íEvrópu voru kirkjurn-
ar byggðar úr steini, en úr timbri á íslandi.
KONUNGUR og arkitekt hans fylgjast með kirkju í byggingu á miðöldum.
Arkitektinn er með hornamál og sirkil. Þvi hefur verið haldið fram að bygg-
ingu stærstu dómkirknanna í Evrópu á miðöidum verði einungis jafnað til
geimferða nútímans.
og verður nánar vikið að því í næstu grein.
Klængur og bygging dómkirkju hans i Skál-
holti er þannig á mörkum tveggja skeiða í
kirkjusögunni og endurspeglar þessar hrær-
ingar.
Atorkumaðurinn
Atorkumanninum Klængi, sem réðist í það
stórvirki að láta það verða sitt fyrsta verk á
biskupsstóli að reisa nýja dómkirkju, er ágæt-
lega lýst, þegar segir frá því, að honum hafí
verð lagið að vinna mörg verk samtímis: „Sú
var hans iðja öll senn að kenna prestlingum
og ritaði og söng saltara og mælti þó allt
það er nauð bar til“. Þótt Klængur hafí hugs-
anlega þegið stórvið að gjöf í Noregi er kirkja
hans reist með gífurlegum fjárútlátum heima
á biskupsstólnum á sama tíma og fátækling-
amir streyma þar að til að njóta ölmusu-
gæða biskupsins og haldnar eru stórveislu
og gjafir gefnar. „Svo þótti skynsömum
mönnum sem öll lausafé þyrfti til að leggja,
þau er til staðarins lágu í tíundum og öðrum
tillögum," segir í Hungurvöku og ekki er
örgrannt um, að söguritaranum blöskri út-
gjöldin. Hér reyndi því mjög á útsjónarsemi
og atorku framkvæmdamannsins. Þegar
dómkirkjan var fullbyggð (að Klængi látum)
er talið að hún hafi verið um 48,5 metra
löng, um 22 metra breið um stúkurnar og
hæð hennar um 13,5 metrar. Bygging þessar-
ar miklu kirkju var fjármögnuð með tíundum
staðarins, peningaframlögum höfðingja,
sjálfboðavinnu fátæklinga og hvers kyns yfir-
bótarverkum. En hvernig fer Klængur að og
hvað hefur hann á bak við sig, þegar hann
steypir sér út í þessa amk. 1.600 kúgilda
fjárfestingu, sem bygging stærsta timbur-
húss á Norðurlöndum, já hugsanlega í Evr-
ópu, hefur kostað? Og hvernig stendur hann
sjálfur að vígi að hefjast handa um slíka
stórframkvæmd inni á valdsvæði Haukdæla
og Oddaveija, aðkomumaðurinn að norðan.
Skyldi valdastaðan geta sagt okkur eitthvað
til um byggingu kirkjunnar?
V ALD ASKIPTIN GIN
UMHVERFIS KLÆNG 1150
Frá upphafi kristnitöku og fram á daga
Klængs biskups höfðu Haukdælir verið auð-
ugasta og valdamesta ætt landsins og Skál-
holt undirstaða auðs þeirra og valds. Hauk-
dælir stofnuðu biskupsstólinn um einni öld
fyrir biskupstíð Klængs (1056) og lögðu hon-
um til jörð og kirkju, sem þeir nutu sjálfir
góðs af. Þeir komu á tíund og stofnuðu skóla
í Haukadal, þar sem þeir menntuðu presta,
sem þeir réðu yfir. Fyrstu tveir biskupar
landsins voru Haukdælirnir ísleifur (1056-
1080) og sonur hans Gissur (1082-1118)
en bróðir Gissurar, Teitur ísleifsson stjórnaði
skólahaldinu í Haukadal. Gissur lét reisa
nýja kirkju (30 m langa) þegar hann tók við
biskupstign og hefur þá látið rífa um 80 ára
gamla kirkju afa síns. Gissur var í raun eins
konar ókrýndur konungur landsins um sína
daga. Þegar kom að því menn vildu fjölga
biskupsdæmum og fá annan biskup fyrir
Norðurland réðu Haukdælir mestu um valið.
Voru fyrstu tveir Hólabiskupamir tengdir
Haukdælum fjölskylduböndtim en næstu tveir
voru skjólstæðingar þeirra. Skálholtsbiskup-
ar nr. 3 og 4. þeir Þorlákur og Magnús voru
einnig skjólstæðingar Haukdæla. Þegar kom
að því að velja fimmta Skálholtsbiskupinn
höfðu Haukdælir komið sér upp biskupsefni
í þriðja lið frá ísleifi, sem var Hallur Teits-
son, sonur skólameistarans í Haukadal. Hall-
ur, sem var annálaður menntamaður, hlaut
biskupskjör 1149. Hélt þetta afabarn fyrsta
biskups landsins samsumars utan til að taka
biskupsvígslu. Leiða má líkur að því að son-
ur hans, Gissur, hafi verið með í för, en
Haukdælaþáttur Sturlungu segir að Gissur
hafi oft farið af landi brott „ok var betr
metinn í Róm en nokkur íslenskur maður
fyrr honum af mennt sinni og framkvæmd.
Honum varð víða kunnigt um suðurlöndin
og þar af gerði hann bók þá er heitir Flos
pereginationis. (Ferðablóm)“. Gissur var
prestvígður og síðar lögsögumaður. Það
mætti ef til vill hugsa sér að þessi ummæli
um „heimamanninn" í Róm gefi til kynna
að hann hafi getað beitt áhrifum sínum þar
til þess að faðir hans yrði vígður af páfa eða
hlyti áheyrn hjá honum og blessun. A.m.k.
er Hallur á bakaleið á pílagrímsveginum frá
Róm, þegar hið óvænta gerist að hann deyr
í Trekt (Utrecht) í Hollandi. Það er þó ekki
útilokað að vígslan hafi átt að verða í Lundi
á heimleiðinni frá Róm. Hveiju sem því líður
þá er ekki fjarri lagi að Rómarferðin hafi
haft það markmið að auka enn frekar veg
hins verðandi biskups og þar með virðingu
og veldi Haukdæla.
HAMINGJUHJÓLIÐ Snýst
Engin leið er að geta sér til um, hvernig
eða nákvæmlega hvenær Gissuri hefur borist
fréttin um lát föður síns í Trekt. Ef til vill
hefur dánarfregnin ekki borist honum til
eyrna fyrr en hann var kominn til Noregs
sumarið 1152, þ.e. einu ári eftir lát föður-
ins. Þar er þá staddur kennari og dómkirkju-
prestur frá Hólum í Hjaltadal, Klængur Þor-
steinsson, nývígður biskup í stað föður Giss-
urar og er að láta fylla tvö skip af stórviði
til að hafa með sér út til íslands, þar sem
hann hyggst láta það verða sitt fyrsta verk
að rífa niður kirkju þeirra Haukdæla og
byggja nýja kirkju á grunni hennar, miklu
stærri. Þessi atburðarás hlýtur að hafa verið
meiriháttar áfall fyrir Haukdælina og þá
sérstaklega Gissur Hallsson. Hamingjuhjól
þeirra hefur snúist gjörsamlega þeim í óhag,
þannig að þeir missa ekki aðeins einn ágæt-
asta mann ættarinnar, Hall Teitsson, sem
var á leið með að taka við mikilvægsta emb-
ætti landsins, heldur tekur við embættinu
maður, sem þeir hafa engin tök á og byijar
embættisferil sinn á því að sýna þeim í tvo
heimana með því að rífa niður kirkju þeirra
og byggja nýja miklu stærri. Hvort Gissur
hefur á þessum tíma séð fyrir afleiðingar
þessara umskipta fyrir valdastöðu ættarinnar
er ekki gott að segja. Hitt varð staðreynd
að upp frá þessu misstu Haukdælir smám
saman tök sín á Skálholti og þar með forystu-
hlutverk sitt á íslandi sem þeir höfðu haft
undanfama heila öld. Oddaveija undir for-
ystu Jóns Loftssonar áttu héðan í frá eftir
að bera höfuð og herðar yfir aðrar höfðingja-
ættir íslands næstu hálfa öldina og gott bet-
ur. Hér verða því þáttaskil og það raunar í
margföldum skilningi.
BaráttaUmVöld
Gissuri hefur vafalaust verið efst í huga,
þegar hann kemur til Noregs og sér hvers
kyns er að ná tangarhaldi á Klængi. En
hvernig? Og er ekki jafnvíst að Klængur
hafi gert sér grein fyrir því, þegar hann kom
út til íslands úr vígsluför sinni ásamt Giss-
uri Hallssyni með stórviðinn á tveimur skip-
um, að hann yrði að gæta sín við hvert fót-
mál til að halda stöðu sinni og virðingu gagn-
vart veldi Haukdæla og Oddaveija? Sagan
segir okkur að hann hafi vingast jafnt við
báða forystumenn voldugustu höfðingjaætta
landsins, þá Gissur Hallsson og Jón Lofts-
son, sem lýsir hyggindum kirkjuhöfðingjans,
sem ekki styðst við ættgöfgi, sem jafnaðist
á við Haukdæla- og Oddaveijaættir. Honum
er jafnframt ljóst að völd sín verður hann
að byggja á verkum sínum. Og nú vaknar
spumingin um það hversu stóran þátt hann
hafi hugsað sér að bygging nýrrar dóm-
kirkju gæti átt í því að treysta völd hans 1
Skálholti? Við skulum athuga í þessu sam-
hengi, hvemig hinn sæmilegi kennimaður í
Hólakirkju og hinn mesti uppihaldsmaður
kristninnar þar, komst í þá aðstöðu, sem nú
hefur verið lýst.
Hið óskrifaða Blað á
LeiðTilValda
Þegar Bjöm Gilsson er kjörinn eftirmað-
ur Ketils Þorsteinssonar Hólabiskups, þá
er í engu minnst á' Klæng dómkirkjuklerk,
sem þó verður biskupsefni 5 árum síðar
en óforvarandis. Bakgrunnur Klængs
stenst engan samanburð við ættgöfgi
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 8.APRIL1995 13