Lesbók Morgunblaðsins - 02.09.1995, Blaðsíða 2

konunginum, fyrir 5.000 franka á mánuði í
eftirlaun til hans. En hann var mjög drykk-
feldur og óhamingjusamur maður sem dó
ellefu árum eftir yfirtökuna.
Arin fram til 1960 voru að mestu tíðinda-
laus, eyjarbúar fengu að vera í friði og lifa
sínu náttúruvæna og einfalda lífi trúir göml-
um og grónum hefðum ef undan er skilin
árás tveggja þýskra beitiskipa á Papeete 22.
september 1914 og koma bandarísks herliðs
til eyjarinnar Bora Bora, 260 km norðvestur
af Papeete, 2. september 1940 sem reisti þar
herstöð stuttu eftir árás Japana á Pearl
Harbour. En um 1960 fara hjólin að snúast.
MGM kvikmyndafyrirtækið gerir kvikmynd-
ina „Mutiny of Bounty" á árunum 1960 -
62 með Marlon Brando og innfæddri fegurð-
ardís Taritu í aðalhlutverkum. Þau giftust
og eignuðust 490 hektara eyju, Tetiaroa, sem
er 42 km norður af Tahítí.
Á þessum árum er reistur alþjóðlegur flug-
völlur í útjaðri Papeete og þar með opnast
eyjarnar fyrir umheiminum.
Fyrsta
Sprengjan
Þegar Alsír fékk sjálfstæði 1962 neyddust
Frakkar til að hætta tilraunasprengingum í
Sahara og ákváðu að flytja kjarn-
orku tilraunastöðina og sprenging-
arnar til Tuamotu-eyja. Árið 1963
þegar allir pólínesískir stjómmála-
flokkar á eyjunum mótmæltu þess-
ari innrás fransks herliðs og tækni-
manna með tilheyrandi búnað til
kjamorkusprenginga bannaði þá-
verandi forseti Frakklands Charles
de Gaulle alla stjórnmálaflokka á
eyjunum.
Fyrstu kjarnorkusprengjuna yfir
kóralrifinu Momroa sprengdu
Frakkar 2. júlí 1966, en þaðer 1.200
km norðaustur af Tahítí. 1974, 44
sprengingum síðar, urðu Frakkar
að láta undan alþjóðlegum mótmæl-
um gegn sprengingum í andrúms-
loftinu og hófu sprengingar neðan-
jarðar sem þeir héldu áfram allt til
1992 að Mitterand stöðvaði btjálæð-
ið m.a. eftir að hafa kynnt sér afleið-
ingarnar á íbúa og lífríkið á nálæg-
um eyjum og ekki síst vegna alþjóðlegs þrýst-
ings. Hét hann því að þessar sprengingar
yrðu ekki hafnar aftur þrátt fyrir mikinn
þrýsting frá varnarmálaráðuneytinu svo lengi
sem hann réði einhveiju og stóð hann við
það. En á þessu tímabili var sprengd 131
sprengja neðanjarðar við Moruroa.
HÖFUÐBORGIN PAPEETE OG
„Franska Veikin*
Á Tahítí búa um 70% eyjabúa og í höfuð-
borginni Papeete um helmingur þeirra og þar
af um 4.000 franskir hermenn. Borgin er
nútímaleg enda hefur aðaluppbyggingin átt
sér stað eftir 1960. Þar er fjöldi hótela, veit-
ingastaða og verslana sem margar eiga það
sameiginlegt að vera með þeim dýrustu í
heimi. Reyndar er verðlag almennt mjög
hátt og talið vera það næsthæsta í heiminum
á eftir Japan. Stafar það fyrst og fremst af
skattastefnu Frakka á eyjunum en þar er
lítill sem enginn tekjuskattur en ofurtollar
og skattar á vöru og þjónustu. Meginhluti
alls vamings er innfluttur og aðallega frá
Frakklandi. Á það einnig við um helstu nauð-
synjar enda þótt öll skilyrði séu til að fram-
leiða þær á eyjunum. Má í því sambandi
nefna túnfiskinn sem er veiddur við Tahítí
strendur en fluttur til Samoa þar sem hann
er soðinn niður í dósir vegna margfalt minni
launakostnaðar þar. Síðan er þessi varningur
fluttur inn til Tahítí aftur þar sem hann er
seldur á okurverði.
Bílafjöldi á Tahítí er mikill og eru um eitt
hundrað þúsund skráð ökutæki sem þeysast
um 200 kílómetra langt vegakerfið með til-
heyrandi hávaða og látum. Enda eru bana-
slys í umferðinni næstum daglegur viðburður
og áttum við oft fótum okkar fjör að launa
á götum borgarinnar. Atvinnuleysi er mikið
meðal Pólinesa og þar sem Frakkar hafa
verið iðnir við sölsa land þeirra undir sig lifa
þeir oft í sárri neyð með tilheyrandi glæpum
og ýmsum félagslegum vandamálum. Þeir
sem hafa atvinnu starfa gjarnan við lægst
launuðu störfín í þjónustugeiranum t. d.
hreingerningar og uppvask á heimilum, hótel-
um og vinnustöðum. Er helst að maður sjái
stolta Pólínesa selja varning sinn á markaðn-
um, auk þeirra sem eiga fley og róa til fí-
skjar. Papeete hefur lengi verið eftirsóttur
staður fyrir böm franskra embættismanna
sem vilja komast að heiman um stundarsakir
til að þéna góðan pening og skemmta sér í
leiðinni. Enda er það ekki óalgengt að þessi
embættismannabörn séu í lykilstöðum á með-
an Pólínesar á öllum aldri sjá um þrif og
önnur skítverk fyrir þetta lið.
Það er því vægt til orða tekið þegar ég
skrifa að við höfum orðið fyrir vonbrigðum
með Papeete, mannlífið og það sem Evrópu-
sambandsþjóðin Frakkar kemst upp með
þar. Eða eins og einn pólínesískur borgarbúi
Frakka orðaði það: „Fyrir okkur eru Frakkar
eins og sjúkdómur sem hefur gert okkur
óheil og vansæl en við neyðumst til að lifa
með þessum sjúkdómi svo lengi sem það
hefur ekki fundist nein lækning við honum.“
Eftir nokkurra daga dvöl í Papeete sigldum
við yfir til Huahine sem er 176 km norðvest-
ur af Papeete og íbúar aðeins tæp fimm
þúsund. Eyjan er eins konar vagga sjálfstæð-
isbaráttunar gegn Frökkum og þar eru frönsk
ítök og áhrif minni en víðast hvar í Pólínes-
íu. Helst i leiðtogi Pólínesa í baráttunni fyrir
sjálfstæði á þessari öld, Pouvanaa a Oopa
(1895-1977), er frá þessari eyju.
Grænfriðungar Og
Geislavirkni Við Moruroa
I júlí 1985 komu franskir leyniþjónustu-
menn fyrir sprengjum í skipi grænfriðunga,
Rainbow Warrior, sem var í höfninni í Auck-
land á Nýja-Sjálandi. Ljósmyndari grænfrið-
unga, Fernando Pereira, drukknaði þegar
sprengjurnar sprungu og skipið sökk. Yfír-
menn í frönsku ríkisstjórninni, sem fyrirskip-
uðu verknaðinn, og tveir leyniþjónustumenn,
sem komu sprengjunum fyrir, hafa aldrei
komið fyrir dómstóla. í kjölfar verknaðarins
tók nýsjálenska lögreglan fasta tvo aðra
franska leyniþjónustumenn sem síðar voru
dæmdir í tíu ára fangelsi!
Ári síðar hótuðu Frakkar að hefta útflutn-
ing Ný-Sjálendinga á smjöri og lambakjöti
ef fangelsuðu leyniþjónustumennirnir fengju
ekki að taka dóminn út sem „fijálsir útlagar"
í þijú ár í franskri herstöð á eynni Hao í
Tuamotu-eyjaklasanum. 1987, ári áður en
útlagafríi þeirra lauk, lét núverandi forseti
og þáverandi forsætisráðherra Jacques
Chirac flytja þá heim til Parísar.
Sprengingin í Rainbow Warrior átti að
koma í veg fyrir að grænfriðungar sigldu til
Moruroa í tilefni af því að 40 ár voru liðin
frá hörmungunum í Hiroshima. Frakkar ótt-
uðust einnig að Grænfriðungar ætluðu að
flytja lækna til Mangareva, sem er í grennd
við Moruroa, til að kann áhrif sprenginganna
á heilsufar manna þar.
í desember 1990 reyndi skip grænfriðunga,
Rainbow Warrior II, sem nú þegar þetta er
skrifað er aftur á leiðinni til Moruroa, að
heimsækja kóralrifið. Og enda þótt þeim
væri bannað að koma að landi eða of nálægt
rifinu tókst sérfræðingi þeirra í geislavirkni,
Norm Buske, að ná svifsýnum rétt utan við
12 mílna lögsöguna á meðan skip þeirra var
umkringt frönskum herskipum og þyrlum. í
þessum sýnum voru bæði cobalt 60 og cesium
134 sem sannar að geislavirk efni streyma
frá Moruroa. En þegar Buske og fjórir aðrir
grænfriðungar reyndu að komast nær rifinu
í gúmmíbát til að taka sýni voru þeir hand-
teknir og fluttir nauðugir til Los Angeles.
Tahítískir stjórnmálaleiðtogar hafa marg-
oft krafist að Álþjóðlega heilbrigðisstofnunin
kanni ítarlega geislavirkni frá Moruroa en
því hefur ekki verið sinnt þrátt fyrir yfírlýs-
ingar Frakka í fjölmiðlum um að það verði
gert, nú síðast frá Chirac.
Áhrif geislavirkni á íbúa Pólínesíu hafa
ekki verið könnuð þar sem heibrigðiskerfíð
er í höndum Frakka en mikil aukning á
ýmiss konar krabbameini, heilaæxlum, and-
vana fæðingum og vansköpun auk eitrunar
í sjávarfangi á nálægum eyjum bendir til að
áhrifin séu nú þegar mikil enda þóttsérfræð-
ingar, ma. Professor Manfred Hochstein við
háskólann í Auckland, telji að um tuttugu
og fimm til þijátíu ár muni líða þar til að
þessi eiturefni hafa dreifst um stórt haf-
svæði og skilað sér til manna í gegnum
fæðukeðjuna. Nú nýverið sagði Stephanie
Mills, talsmaður grænfriðunga, að ef Frakkar
hæfu sprengingar að nýju, eins og Chirac
hefur gefið yfirlýsingar um, séu miklar líkur
á að rifið hrynji og geislavirk efni streymi
stjórnlaust út í hafíð og þá sé margfalt alvar-
legra slys en átti sér stað í Tsjernóbyl yfirvof-
andi.
Huahine OgHið
Hefðbundna
Samfélag Pólínesa
Um leið og það var mikill léttir að stíga
um borð í feijuna til Huahine, fannst okkur
það hálfkaldhæðnislegt að lægi hennar í
Papeete er við hliðina á frönsku flotastöð-
inni. Eftir afslappaða níu tíma siglingu kom-
um við til sjávarþorpsins Fare klukkan fjög-
ur að morgni og þá iá beint við að leggjast,
til svefns undir pálmatré á ströndinni þar
til birti af degi. Nafn eyjarinnar, Huahine,
þýðir „liggjandi kona“ og er það dregið af
lögun eyjarinnar. Hún er fjalllend og jarð-
vegur mjög fijósamur. Eins og áður sagði
eru íbúar tæp fimm þúsund og nær einung-
is innfæddir Pólínesar. Fornleifafræðingar
hafa fundið leifar af mannabústöðum sem
benda til að eyjan hafi verið byggð í þrettán
hundruð ár. Á eynni eru einnig vel varðveitt-
ir mannabústaðir byggðir eftir sextán hund-
ruð svonefnd marae sem lýsa vel hinu hefð-
bundna samfélagi Pólínesa. Er þar um að
ræða smáhúsabyggð úr viði á hlöðnum
steinstöllum þar sem sæti guðanna, náttúru-
vætta og anda látinna forfeðra var efst. En
í dag eru flestir pólínesar kristnir, þar af
um 55% mótmælendur og 30%
kaþólskrar trúar.
Sameign og samheldni var rík
á meðal Pólínesa og tíðkaðist ekki
eignarhald á landi fyrr en með
komu Frakka sem bæði eignuðu
sér land og tældu einstaka fjöl-
skyldumeðlimi til að útbúa papp-
íra yfir land sem hafði verið nytj-
að og bústaður þessara fjöl-
skyldna um aldir. Síðan keyptu
Frakkarnir þetta land af „svikur-
unum“, sundruðu þannig ijöl-
skyldum og samheldni þeirra og
eiga nú stóran hluta lands á eyjun-
um. Eftir nóttina á ströndinni
leigðum við okkur strákofa á
ströndinni í útjaðri Fare og reið-
hjól sern við ferðuðumst um eyj-
una á. í einum hjólatúrnum hittum
við miðaldra konu sem var að
safna kókoshnetum sem höfðu
fallið til jarðar í stormi nokkrum
dögum áður og bauð hún okkur svalandi
kókosmjólk að drekka. Hún hafði gifst til
Ástralíu og búið þar í þijátíu ár en nú var
bóndinn látinn og hún komin aftur til heima-
haganna. Hún minntist gammalla tíma með
söknuði og sagði að það væri ekki lengra
síðan en að hún var stelpa að orðin að stela
og ljúgja voru ekki til í tungumálinu. Enda
var nóg til af öllu, ávextir og grænmeti sem
jörðin gaf eftir þörfum og nægur fiskur sem
fangaður var í hlaðnar steingildrur, auk
ýmissa krabba- og skeljategunda sem voru
tíndar á leirunum. Klæði voru gerð úr berki
og ýmsum plöntutegundum, verkfæ.ri og
hljóðfæri úr viði og mikið var um söng,
dans og hljóðfæraleik. Engan skorti neitt
enda samheldnin mikil og ailir tilbúnir til
að aðstoða aðra eftir þörfum. Núna aftur á
móti væru fjölskyldur sundraðar, hún hefði
t. d. engin samskipti við einn bróður sinn
og systur þótt þau byggju þarna í grennd-
inni. Hann hefði tekið yfir nær allt fjöl-
skyldulandið, selt hluta þess en væri svo
stoltur, eins og eyjarbúar yfirleitt væru, að
hann vildi ekki viðurkenna það sem allir
vissu og væri í rauninni að farast úr sektar-
kennd. Systirin hefði aftur á móti gifst
Frakka sem væri svo snobbaður að hann
bannaði henni að umgangast aðra en
Frakka. En hún lauk spjallinu með því að
segja að þrátt fyrir alla þessa erfiðleika
væru þetta heimahagar hennar og hér ætl-
aði hún að eyða sínum síðustu árum. Hér
væri svo fallegt og gott að vera þrátt fyrir
allt. Við samsinntum því, þökkuðum veiting-
arnar og héldum áfram hjólreiðum okkar
um hina fögru „liggjandi konu“, Huahine.
I síðari grein minni um Tahítí-Pólínesíu
mun ég birta viðtal sem ég átti við þjóðhátta-
fræðinginn Bengt Danielsson á heimili hans
í Papehue á Tahítí. Bengt kom til Pólínesíu
1947 í áhöfn Thors Heyerdahl á flekanum
Kon Tiki. Hann er sænskur að uppruna og
hefur lifað tímana tvenna á Tahítí ásamt
franskri eiginkonu sinni, fornleifafræðingn-
um Marie Thérése. Meðal annars hafa þau
gert víðtækar rannsóknir á pólínesísku eyj-
unum, safnað pólínesískum gersemum sem
höfðu dreifst víða um heiminn og haft veg
og vanda af stofnun og opnun þjóðminja-
safns á Tahítí. Auk þess hefur Bengt skráð
sögu Pólínesíu og skrifað fjölda annarra
bóka um sögu og menningu eyjanna. Hann
hefur verið harður andstæðingur kjarnorku-
tilrauna Frakka við Moruroa og 1991 var
hann sæmdur hinum „alternativu Nóbels
verðlaunum“ af The Right Livelihood Found-
ation fyrir vísindalegar rannsóknir og bar-
áttuna gegn kjarnorkuvánni.
Höfundur er myndhöggvari.
HUGRÚN
Tvennar
tíðir
Sumarblíða úti er
yndæl tíð er þetta
hratt þó líða að hausti fer
hrímkorn víða detta.
Takmörk setja tíðabil
tíminn letur skráir
alltaf hvetur orku til.
Engin vetur þráir.
Honum taka verðum við
vængjum blakar köldum
hann í klaka setur svið
sólar hrakar völdum.
Hún sig hylur værðarvoð.
Vetrarbylur næðir.
Hennar ylur ber þó boð
betri, um gil og hæðir.
„Völd ég tek, það verða skal
vetur hrek og dróma.
Aftur vek ég vor í dal
velli þek með blóma. “
Hugrún er skáldanafn Filipíu Kristjánsdótt-
ur Ijóðskálds í Reykjavík.
SIGURJÓN ARI
SIGURJÓNSSON
Morgun-
ógleði
Um leið og hún vaknaði,
ýtti hún af sér sænginni.
Henni var heitt.
Horfði svefndrukkin niður eftir
ávölum lendum.
Hóstaði nokkrum sinnum,
hristi axlirnar til að vakna betur.
Henni fannst eitthvað þrengja að sér.
Heft.
Þar sem hún sat, horfði hún yfir
grösuga sveitina, sjóinn út við
sjóndeildarhringinn.
Þessi sári hósti,
dimmur og þungur.
Henni fannst eins og farg þrýsti
á brjóstið,
og ekki nægilegt rými.
Himinninn var að fyllast dökkum
skuggum.
Eitt og eitt rafljós blikaði gegnum
þá.
Það var eins og Ijósið brenndi gat
á skýin,
og í kjölfar þess drundu þrumandi
hljóðbylgjur.
Svo hrönnuðust skýin aftur upp,
fylltu ígötin,
og nýjar eldingar mynduðust,
með þessari ógnþrungnu tónlist.
Henni var óglatt.
Vissi að hún þyrfti að kasta upp.
Morgun-ógleði
með tilheyrandi magaverkjum.
Hún skimaði í kringum sig.
Útsýnið var að dofna.
Nú sást aðeins í næstu rima og
hóla.
Sveitin var hulin dökkri slæðu.
Hafið horfið.
Hún sá aðeins það sem var næst
henni.
Þung drungaleg ský með glitrandi
rafstrauma,
og ærandi gný.
Hún reyndi að hrista afsér ógleðina.
Skalf og nötraði.
Henni fannst jafnvel jörðin öll titra.
Svo kastaði hún upp.
Hekla var farin að gjósa.
Höfundur er kaupsýslumaður i Reykjavik.