Lesbók Morgunblaðsins - 02.09.1995, Blaðsíða 3

LESBÖK
® ® dl [H [u] (H! E El S ® Sl □ ® E
Útgefandi: Hf. Árvakur, Reykjavík.
Árin tólf
fyrir daga Sjónvarps og Kvikmyndasjóðs, er
heiti á grein eftir Erlend Sveinsson, kvikmynda-
gerðarmann og er í greinaröð um sögu ísl. kvik-
mynda á aldarafmæli kvikmyndanna. Erlendur
Qallar um tímabilið frá 1944-1957, þegar gerðar
voru kvikmyndir eins og Milli fjalls og fjöru, og
Síðasti bærinn í dalnum, sem vöktu þá mikla
athygli.
Harmleikur
í Pólínesíu, er heiti á grein eftir Einar Má Guð-
varðsson, myndhöggvara. Þessi eyjaklasi í Kyrra-
hafinu er afar fjarlægur okkur, en á hann hefur
oft verið litið sem paradís á jörðu. Sú paradís
hefur heldur betur breyzt til hins verra með
frönskum yfirráðum og kjamorkutilraunum, sem
heimurinn stendur nú agndofa yfir.
Lúter
fullyrti að sá sem upphefur stríðsátök án góðar-
ar ástæðu, hljóti alltaf að tapa. Séra Bjarni
Karlsson í Vestmannaeyjum, fjallar um þesi rök
í tenglslum við stríðið óskiljanlega í fyrrum Júgó-
slavíu og telur að þessi gömlu guðfræðirök haldi
ekki vatni og að þau séu eins og hver önnur
barnaleg ósannindi.
SIRIUS GIRA
Vilna
Magnús Ásgeirsson þýddi
Enn ég man þig, móðurborgin Vilna:
Maríuljóðin, sem af fjálgleik brenna,
helgimynda bjarma i borgarhliðum,
bros og gullhár litháískra kvenna.
Enn ég grilli í minninganna móðu
mjóar götur, sem í bugðum liggja.
Turnar þínir tindra í mánaskini.
Tré í blóma múrana yfirskyggja.
Það var fyrir löngu. — Ennþá ertu
eins, með háa turna og bugðótt stræti.
En götustéttir þínar eðju og auri
atast nú, - af pólskum hermannsfæti.
Þrílit flögg ei lengur leiftra í bænum,
Ijóði og brosi í felur ólög þröngva.
Járnsmiður frá Varsjá hamrar hlekki
handa þeim, sem rifja upp gamla söngva.
En þótt þér leggið líkamana í fjötra,
lagakúgun bindur hjörtun ekki:
Vér munum eitt sinn yngja forna söngva,
endursenda vora smán og hlekki.
Vilna er höfuöborg i Litháen og þaöan er höfundurinn.
B
B
Er þetta þitt líf?
VIÐ hittumst í stórmark-
aði vestur í bæ. Kunn-
ingjakona mín var með
gulan stráhatt og hafði
bundið silkiklút yfir
börðin í gjóstrinum.
Hún brosti dauflega og
minnti mig einna helst
á Karenu Blixen á gamalli ljósmynd frá
Afríku. Við ræddum verð og gæði á græn-
meti og ávöxtum á tilboði. Appelsínurnar
voru mattar og þurrar og eplin rauð, gljá-
andi og ilmlaus. íslenska grænmetið var
hins vegar bragglegt enda nýkomið á mark-
aðinn og ekki á tilboði. Sjáðu þessar appels-
ínur, þær minna mig á ellina í umkomu-
leysi sínu. Hver heldurðu að vilji þær í þessu
ástandi? Þetta er vonlaust tilboð. Nær væri
að henda þeim strax. Kannski sé ég þetta
svona af því að ég var að heimsækja Dunu
föðursystur á Elliheimilið, sagði kunningja-
kona mín. Hún er komin á hjúkrunardeild-
ina, þessi elska. Og að venju skruppum við
á Borgina og hún sagði mér allt um Dunu
og heimsóknina.
Hún er dama, hún Duna. Eg var hálf-
hrædd við hana þegar við kynntumst fyrst.
Hún þessi heimskona og ég nýgift stelpu-
korn og búin að krækja í uppáhalds frænda
hennar. Hún lærði hjúkrun í útlöndum í
fyrra stríði, í Englandi held ég, og vann svo
nokkur ár í New York. Þar hitti hún mann-
inn sinn. Þau komu heim, eignuðust sex
börn en misstu tvö þeirra ung. Þau byggðu
sér fallegt hús, stofnuðu fyrirtæki og kom-
ust í álnir. Hann var dálítið laus í rásinni
blessaður og gældi ótæpilega við Bakkus
alla tíð, en hún hafði hann undir ströngum
húsaga. Hún sá um bókhaldið og heimilið
og ræddi það aldrei þegar hann gerði sér
dælt við vinkonur hennar. Hún minntist
ekki heldur á það þegar hann éignaðist
krakka framhjá, en sá til þess að lausa-
leikskróginn fengi afmælis- og jólagjafir líkt
og hin börnin. Börnunum kom hún til manns.
Dæturnar gifust vel og eldri sonur þeirra
hjóna er nú þjóðkunnur maður en sá yngsti
fór í brennivín og rugl eins og gengur.
Hún missti manninn um sextugt og þá
breyttist margt. Fyrst var hún hálfutan við
sig eins og hún vissi ekki vel hvað hún ætti
til bragðs að taka, en svo fór hún að
blómstra. Loksins gat hún gert það sem hún
vildi sjálf og þurfti hvorki að spyija kóng
né prest. Hún naut þess að halda boð. Nú
tók hún fram kokkabækurnar og gamlar
úrklippur með allskyns hugmyndum að
veislum. Hún bauð til sín vinum og kunningj-
um, dúkaði borð með fínum handsaumuðum
líndúkunum, silfrinu, bláa blóminu og bar
fram dýrindis veitingar. Ég gleymi aldrei
kamapvínsmorgunverðinum sem hún hafði
alltaf á sumardaginn fyrsta. Hún fór á
málverkasýningar, fékk sér fastamiða á
leikhús og tónleika og lagðist í ferðalög. í
einni heimsferðinni kynntist hún talvert
yngri manni og tókust með þeim ástir. Hún
hló þegar ég minntist þess að þau elskuð-
ust fyrst úti undir berum himni skammt
þaðan sem Múhamed sá logandi runnann.
„Jörðin brann enn,“ sgði hún feimnislega.
Hugsaðu þér bara, það kom henni á óvart
eftir öll þessi ár í hjónabandi.
Um áttrætt fór heilsan að bila. Vinur
hennr var þá einnig horfinn yfir Kokytus-
fljót og hún hafði skrifað undir víxla fyrir
yngsta son sinn og tapað eigum sínum. Hún
fékk hægfara heilablæðingu og flutti fyrst
á elliheimilið og þaðan á hjúkrunarheimilið.
Nú heitir hún ekki lengur Duna, heldur
„Elskan" eða „Gamla konan á fimm“.
Starfsfólkið er elskulegt á þennan hressilega
stofnanamáta. Það er of fáliðað því stofnun-
in þarf að skera niður. Samt sinnir það vel
daglegum verkum, að þrífa, baða, hjálpa
gamla fólkinu að klæðast, matast og fara
á klósett. Hugsaðu þér, það er allt tandur-
hreint og enginn gamalmennalykt á deild-
inni. En fáir hafa tíma til að ræða við vist-
fólkið eða finna út hvaða persónu það hefur
að geyma. Sagan hennar Dunu, líkt og sög-
ur hinna vistmannanna, er gleymd á þessum
stað. Starfsfólkið veit ekki að Duna nýtur
þess að hlusta á klassíska tónlist, að henni
finnst nýtt seytt rúgbrauð með osti og þunn-
ar brauðsneiðar með agúrkum hnossgæti,
að hún vill fremur soðinn fisk en steiktan
og að hún drekkur aldrei kaffí en kýs Earl
Grey með örlitlum sykri. Hún nýtur þess
enn að matast í góðum hópi, ekki síst ef
góðgæti er á borðum, fallega fram reitt.
Sú ánægja veitist hins vegar sjaldan á hjúkr-
unardeildinni. Maturinn er oftast ágætur
og næringarríkur, en hjólastólnum hennar
er ekið að borði þar sem borðfélagar eiga
ekkert sameiginlegt nema ellina. Það bætir
heldur ekki úr skák, að maturinn er oft
kaldur þegar hún fær loks hjálp við að borða
vegna manneklu á deildinni.
Hún Duna hefur alla ævi verið vel til
höfð. Hún er næm á liti, snið og skart og
á mikið af fallegum fötum. Núna er hún
oft heldur kauðalega til fara, því það fer
eftir smekk eða hugulsemi viðkomandi
starfsfólks hveiju hún klæðist. Sumar
starfsstúlkurnar leggja sig fram um að velja
saman viðeigandi liti og spyija hana jafnvel
hvort hún vilji vera í þessu eða hinu. Aðrar
klæða hana í flýti í það sem hendi er næst.
Hárgreiðslukona sér hins vegar um að allt
vistfólkið sé vel klippt og greitt. Óhreinu
fötin hennar fara nú í poka sem ættingjum
er ætlað að taka og þvo þegar þeir koma
í heimsókn. Börnin hennar koma eins oft
og þau geta, en þau eru á faraldsfæti og
oft erlendis, svo þú getur rétt ímyndað þér
hvernig fer fyrir fötunum. Duna getur auð-
vitað ekki haft eigur sínar hjá sér. Þeim
var komið fyrir í geymslu þegar hún flutti
á elliheimilið. Fyrst gat hún þó haft fáein
húsgögn, málverk, bækur og smáhluti sem
eru henni kærir, en nú deilir hún herbergi
með annarri konu og hefur rétt rúm fyrir
stól, lítið borð þakið myndum af fjölskyldu
og vinum, og málverk eftir Ásgrím sem hún
fékk í brúðargjöf.
Hjúkrunardeildin hefur fátt eitt handbært
sem hægt er að dreifa með huganum. Finnst
þér ekki skrýtið að ég hef ekki séð þarna
bækur, spil eða töfí í setustofu vistfólksins
og þar eru heldur engin hljómflutnings-
tæki. Hins vegar er þarna útvarp og sjón-
varp sem sjaldan er slökkt á. Fyrst eftir
að Duna koma á deildina var henni ekið inn
í þéttan hóp annarra gamalla kvenna í hjóla-
stólum, sem rorruðu fyrir framan sjónvarp-
ið. Dag einn varð Duna reið og sagðist ekki
þola Andrés Önd. Nú er hún mikið látin ein
inni hjá sér. Um tíma reiddist hún oft og
átti það jafnvel til að dangla í starfsmann
ef henni misbauð. Núna er hún komin á
róandi lyf og dregur sig hægt og hægt inn
í sjálfa sig. Stundum biður hún um að fá
að fara heim og spyr hvað hún hafi eigin-
lega brotið af sér til að verðskulda þessa
vist. Samt glittir enn í gamla húmorinn.
Ég heimsótti hana á kosningadaginn í vor.
Gamla fólkið fékk að kjósa eins og vonlegt
er og vikuna fyrir kosningar streymdu að
frambjóðendur flokkanna. Hún skellihló
þegar hún sagði mér frá því hvernig gam-
all herramaður á deildinni hefði dansað við
einn frambjóðendanna, lofað öllum atkvæð-
um sínum og ekki munað nokkurn skapaðan
hlut af öllu tilstandinu kosningakvöldið.
Hvers vegna dæmum við fólk til svona
örlaga bara vegna þess að það er farið að
gamlast og slitna? Getur það verið að góðir
og hjarthlýir starfsmenn á vönduðum stofn-
unum okkar vinni vistfólk óbætanlegan
skaða án þess að átta sig á því hvað það er
að gera?
Eg vil ekki lenda í þessu. Helst vildi ég
verða gömul eins og amma Móses, svert-
ingjakonan sem fór að mála myndir þegar
hún losnaði undan amstri brauðstritsins sjö-
tíu og fimm ára gömul. Hún hlaut mikla
frægð og frama og málaði bestu myndina
sína „Jón í Betlehem“ þegar hún var hund-
rað ára. Nú eða eins og fröken . . . sem var
kennari. Hún gerðist ritari í félagi aldraðra
þegar hún fór á eftirlaun og lærði þá fyrst
að skrifa á ritvél, tók bílpróf sjötíu og fimm
ára, sigldi upp Amason áttatíu og fimm ára
og sá um fimm hektara jörð með aðstoð
tveggja sextíu og fimm ára kvenna þegar
hún var sjálf níutíu og fimm ára. Ef það á
samt fyrir mér að liggja að flytja á hjúkrun-
ardeild, áskil ég mér allan rétt til að drekka
mitt sherry ef mér sýnist, verða öskureið
ef þannig vill til og halda áfram að vera
ég sjálf. Kunningjakona mín tæmdi bollann
sinn og stóð upp. Best að ég kveðji núna.
Ég ætla að skreppa í Ríkið og kaupa kampa-
vín fyrir Dunu föðursystur. Eg steingleymdi
því á sumardaginn fyrsta. Þar með var hún
rokin, en ég sat eftir og hugleiddi hvort
þeir ættu almennileg kampavínsglös á öldr-
unardeildinni.
DÓRA S. BJARNASON.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 2. SEPTEMBER 1995 3