Lesbók Morgunblaðsins - 18.11.1995, Síða 3

Lesbók Morgunblaðsins - 18.11.1995, Síða 3
E LESBdK ® ® B [E(u] 1111B ® E) m |H [n] [g Útgefandi: Hf. Árvakur, Reykjavík. Einar Sveinsson arkitekt, sem lézt 1973, var húsam- eistari Reykjavíkur í nær fjóra áratugi og teikn- aði þá m.a. Heilsuverndarstöðina, Skúlatún 2, blokkirnar við Hringbraut og Melaskólann. Hann hefur þó varla verið metinn að verðleikum hingað til, en verkum hans eru gerð verðug skil á sýningu á Kjarvalsstöðum. Um Einar Sveinsson skrifar blaðamaður Lesbókar. Egill Skýringin á Agli Skallagrímssyni í allegóríunni er sú, að hann hafi verið Mann-dýrið í fornum sögum, hliðstæða dr. Jekyll og mr. Hyde í sögu R.L. Stevensons, segir Einar Pálsson í fýrri greini sinni um Bræður himins og Egils sögu. 1815 stóð Evrópa í svipuðum sporum og nú nýlega við lok kalda stríðsins. Þá var nýlokið löngum ófriði og helztu stjórnmálaskörungar álfunnar komu saman í Vínarborg til að draga upp nýtt landakort af Evrópu. Grein eftir Heimi G. Hans- son sagnfræðing. CHARLES BAUDELAIRE Gyðjan seld Erlingur E. Halldórsson þýddi Mín eðla gyðja, elsk að háum sölum, hvort eiga muntu, ef Frosti skerpir klærnar, á amafullum aftni, snjóugum ogfölum, þér eldibrand að verma kalnar tærnar? Þú munt þá fríska axlir eitil-bláar við óttugeisla-blik frá luktum skjánum? Þín pyngja erfislétt, feigar vonir háar: hvort fellur til þín gull af himin-trjánum? Þér mun þá best að sinna þörfum þínum, ogþyrla íkirkju buðki af ilmi fínum ,syngja TeDeum, af sýndar-trúarþrá; eða, sem trúður, sultinn svella láta, með svaka hlátri; en, undirniðri, gráta; þvílýðinn vantar tál að trúa á. Charles Baudelaire, 1821-1867, var franskt Ijóðskáld, bókmennta- og myndlistargagnrýnandi, sem fyrst vakti athygli með Ijóðabókinni Les Fle- urs du mal. Hún kom út 1857 og er talin marka upphaf symbólisma í Ijóðagerð. Ljóð Baudelaires hafa haft veruleg áhrif á nútíma Ijóðagerö. Hljómlist orðanna ATÍMUM allsleysisins í ís- lenzku samfélagi fyrri alda gegndi kveðskapur margháttuðu hlutverki. Menn ortu þá eins og nú sér og öðrum til ánægju, en einnig til þess að segja sögur, mæra konunga, blíðka goðin, dýrka Krist og ekki sízt gat kveðskapur verið vopn sem beit og særði. í hljóðfæralausu landi gegndi kveðskapur þar að auki hlutverki hljómlist- ar. Þá á ég ekki við texta við það sem menn hugsanlega sungu, heldur sjálfa hljómlist orðanna. Orð eru eins og litir eða tónar: Eitt orð, einn litur, eða einn tónn mega sín lítils. Það er samröðunin sem skipt- ir öllu máli. Svo er fyrir að þakka fornbókmenntum okkar, að við vitum að forfeður okkar höfðu afar ríkulega tilfinningu fyrir hljómlist orð- anna. Enginn veit hver orti Völuspá, en hann hefur haft þessa tilfinningu í ríkum mæli, samanber: Surtur fer surinan/ með sviga lævi,/ skín af sverði/ sól valtiva./ Grjótbjörg gnata,/ en gífur rata,/ troða halir helveg,/ en himinn klofnar. Að vísu notar höfundur Völuspár og öll skáld fram á þessa öld stuðlasetninguna til áherzluauka í þessari hljómlist, sem verður þó ekki áhrifamikil einvörðungu vegna þess, heldur fyrir orðavalið og samröðun orðanna. í Egils sögu Skallagrímssonar er vísa, eignuð Agli, sem líklegt má telja að sé óskiljanleg nútímafólki. Hinsvegar er hljóml- ist orðanna svo mögnuð að jafnvel útlending- um sem ekki kunna orð í íslenzku finnst mikið til um að heyra hana flutta: Þél höggr stórt fyr stáli/ stafnskvígs á veg jafnan/ út með éla meitli/ andærr jötunn vandar/ en svalbúinn selju/ sverfr eyrar vanr þeiri/ Gestils ölft með gustum/ gandr of stál fyr brandi. Öll góð skáld á liðnum öldum hafa átt sinn sérstaka hljóm, ef svo mætti segja. Sá hljómur helgast bæði af yrkisefnum og orðavali og einnig af tízku tímans. Við þekkj- um þennan hljóm hjá Hallgrími- Péturssyni og það er makalaust hvað höfundur Passíu- sálmanna á rík ítök í þjóð sinni eftir meira en þtjú hundruð ár. Samt er hann barn síns tíma. Jónas Hallgrímsson getur hinsvegar varla talizt að öllu leyti barn síns tíma, því hann náði valdi á einhveiju því sem hafið er yfir stund og stað og er jafnvel nútíma- legt nú á 150. ártíð hans. Kannski hefur ekkert íslenzkt skáld, fyrr eða síðar, náð slíkri fágun í hljómlist orðanna sem Jónas. Kvæðin hans hljóma eins og músík. Það er sama hvort hann yrkir þjóð sinni hvatningar- . ljóð, eða ljóðrænar smámyndir; þessi tilfinn- ing bregst honum aldrei. Það gildir einu hvort hann yrkir um lyngið á Lögbergi helga, sem blánar af berjum hvert ár/ börnum og hröfnum að leik eða bregður upp mynd úr Öxnadal bemskunnar: Nú er tryppið hún Toppa/ tetur á annan vetur/ fegursta hross í haga/ og hrúturinn minn úti. í mínum huga er Jónas hin listræna hlið- stæða Mozarts; þeir eiga fleira sameiginlegt en það að falla frá innan við fertugt. Báðum er gefinn guðdómlegur hæfileiki og ein- hverskonar fyrirhafnarlaus léttleiki. „Trypp- ið hún Toppa" og margt fleira hjá Jónasi finnst mér að geti verið hliðstæða við al- kunnugt stef úr Töfraflautunni eftir Mozant (Es klingt so hárlich). í því felst einhver óskiljanleg mótsögn, að Jónas verður ástmögur þjóðar sinar, sem lærir kvæði hans utanað - en jafnframt er ekki hægt að sjá mikil áhrif frá honum á 19. aldar skáldin eða aldamótaskáldin. Gagnstætt því að Jónas lék á margskonar strengi og nýtti sér ólík ljóðform, eru alda- mótaskáldin eintóna í þá veru, að þau taka ástfóstri við ljóðform sem eru tilbreytingar- laus og föst í sama farinu. Hljómlist orð- anna, sem hafði verið svo ríkuleg hjá Jón- asi og einnig í fornum kveðskap, víkur oft fyrir áherzlunni á efnislegt inntak. Mjög oft eru ljóðlínurnar alveg eins í kvæði eftir kvæði. Það er einna helzt að frávik frá þessu verði hjá eldhuganum og stemmningsmann- inum séra Matthíasi. Oft hef ég undrast þetta tilbreytingar- leysi ljóðlínunnar hjá skáldi eins og Einari Benediktssyni, sem hafði þó fjölþjóðlega yfirsýn framyfir flesta hér og hlýtur að hafa verið handgenginn samtíma evrópskri ljóðagerð. Hann gerir tiltölulega sjaldan frá- vik frá þessari vanabundnu ljóðlínu sinni. En til dæmis í hinu magnaða kvæði um hvarfs séra Odds á Miklabæ, gerir hann það og mjög til ávinnings. Það verður þó sízt af Einari skafíð að hann hefur full tök á hljómlist orðanna. í Útsæ, sem hann taldi sjálfur sitt bezta kvæði, nýtur þessi hljóml- ist sín vel. Þar er mikil músík; minnir á Beethoven og kannski enn frekar á Wagner. Hljómlist orðanna þarf alls ekki á rími að halda til að njóta sín og hljóma fagur- lega. Nægir að benda á ótal margt í bókum Halldórs Laxness þar sem þessi galdur er ræktaður til fulls. Öft hafa menn tekið sem dæmi um listræna fágun málsins upphafs- orðin í Fegurð himinsins, „Þar sem jökulinn ber við loft,“ o.s.frv. Halldór var líka með fyrstu mönnum, snemma á þriðja áratugn- um, til að ná þessari hljómlist í órímuðu ljóði, Únglínginum í skóginum, sem flestum þótti framandlegt. í fyrsta nútimaljóðinu, sem oft er nefnt svo, Sorg eftir Jóhann Siguijónsson, hafði hann þegar árið 1908 sýnt hvað hægt er að gera með galdri orðanna, þótt hefðbund- ið rím komi ekki við sögu. Reyndar vissi enginn um það fýrr en löngu síðar, því Jó- hann sett ljóðið í skúffuna. Næsta módem- íska tilraunin er líklega Söknuður Jóhanns Jónssonar frá um 1920, feigðarspá og eins- konar andlátskvæði Jóhanns, sem þá var fárveikur af berklum. Söknuður rúmar nýja ljóðhugsun í íslenzkum bókmenntum, en á sér samtíma fyrirmyndir sem Jóhann hefur þekkt. Enda þótt hann haldi í stuðlasetningu til áherzluauka er í þar ríkum mæli sú hljómlist orðanna sem er mergurinn málsins í öllum kveðskap: Hvar hafa dagar lífsins Iit sínum glatað?/ Og ljóðin, er þutu um þitt blóð frá draumi til draums,/ hvar urðu þau veðrinu að bráð, 6 barn, er þig hugðir/ borið með undursamleikans/ eigin þrotlaus- an brunn þér í bijósti!/ Hvar...? o.s.frv. Margir ljóðelskir menn töldu það merki um hnignum og endalok skáldskapar þegar módernisminn kom með sinn atómkveðskap og lagði gamlar rímreglur á hilluna. Sum beztu skáld okkar í nútímanum hafa hins- vegar notað frelsið til fulls; ríma eða hálf- ríma þegar þeim þykir fara betur á því, en nota annars frjálst form. Við eigum sem betur fer mörg skáld sem kunna góð skil á hljómlist orðanna. Það væri freistandi að nefna nöfn, en út á þann hála ís ætla ég ekki að hætta mér. Knappur stíll er eins og flestir vita ein- kenni á fombókmenntum okkar. Naumhyggj- an - minimalisminn - sem verið hefur í tízku í ljóðagerð, og reyndar einnig í myndlist, gæti virzt eiga rætur í þessari hefð. Svo er þó ekki; naumhyggjan er tízkufyrirbæri, sem stundum gengur svo langt að búið er að kroppa allt kjöt utan af beinunum. Þesskon- ar ljóð em þegar verst gegnir eins og minnis- punktar skáldsins og höfundurinn getur einn vitað um hvað þau eru. Það væri kannski í lagi ef þau væru líkt og kvæði Egils Skalla- grímssonar sem ég vitnaði til, svo mögnuð að hljómi og orðfæri, að unun væri að lesa þau, eða hlusta á þau í flutningi. En því miður er því sjaldnast að heilsa. Orðavalið er líklega viljandi haft fátæklegt og ljóðin verða þá ekki annað en dæmi um að höfund- urinn hefur orðið viðskila við margumrædda hljómlist orðanna. GÍSLI SIGURÐSSON LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 18. NÓVEMBER 1995 3

x

Lesbók Morgunblaðsins

Beinleiðis leinki

Hvis du vil linke til denne avis/magasin, skal du bruge disse links:

Link til denne avis/magasin: Lesbók Morgunblaðsins
https://timarit.is/publication/288

Link til dette eksemplar:

Link til denne side:

Link til denne artikel:

Venligst ikke link direkte til billeder eller PDfs på Timarit.is, da sådanne webadresser kan ændres uden advarsel. Brug venligst de angivne webadresser for at linke til sitet.