Lesbók Morgunblaðsins - 11.05.1996, Page 10

Lesbók Morgunblaðsins - 11.05.1996, Page 10
! 1 I sjálfum og öðrum alveg öruggum heimildum. En svo loflegt sem það er að koma verki fram án hættu á mengun frá hinu huglæga sviði, mengun rangskoðana, villna, meinloka, sem svo erfitt er yfirleitt að forðast um leið og menn fara að taka saman efni og semja texta á ritað tungumál, þýðir samt ekkert að reyna að hliðra sér hjá því, að það er þekkingin en ekki vitneskjan sem er markmið vísindagrein- ar. Nánar tiltekið sú þekking sem ætíð ber í sér þá megund að hún á það til að breyta heimsmyndinni fyrir okkur. Fyrir þann sem stendur á þessum stað býður sig þá hér eðlilega fram sú ályktun - og við ættum samkvæmt því að skapa mæli- kvarða sem segði - að sú sagnfræðiiðkun sem stanzaði við mörk vitneskjusafnsins og neit- aði sér um eiginlega túlkun sé ekki vísinda- leg (enda þótt slík verk séu oft óendanlega miklu varanlegra og gagnsamara framlag til vísinda en mjög mikill hluti annarra fram- laga). Nú höfum við séð, að spennusöguform- ið ber í sér það fyrirheit sem bókmenntateg- und að skulu ekki breyta heiminum eins og | hann er í meginhugmynd í huga lesanda eða i áheyranda, heldur staðfesta þá heimsmynd sem hann skynjar sig eiga sameiginlega með þorra fólks í mannfélaginu sem er heim- kynni hans. Þetta lögmál um fyrirheit teg- undarinnar er afar merkilegt, því að það gildir oft hjá neytandanum að verulegu leyti í blóra við það þótt grunnhugmyndirnar, hin goðsagnarlega afstaða sem er oft ósögð og sjálfsögð í andrúmi textans, sé í andstöðu við meðvitaðar hugmyndir hans sjálfs, og hann sé textanum því ósammála og jafnvel andvígur. Sá sem ekki leggur slíka bók ólesna frá sér af því að hann getur ekki gert hana að félagsskap sínum, hann mun ganga text- anum á hönd sem sögu, stundum snilldarvel sagðri í grípandi frásögn (eins og vera mun í skírskotunarmiði okkar), og hann mun þá einnig taka við hugmyndamötun textans með sjónarmiðun höfundar hans í sögðu sem ósögðu, að minnsta kosti meðan á neyzlunni stendur. Hann tekur að einhverju leyti við „hinni raunverulegu mynd“, verður henni samþykkur nema svo vilji til að verkið hafi á hann alls engin áhrif. En það er erfitt að trúa á áhrifaleysi slíkra verka. Áhrifamáttur þeirra býr ekki svo mjög í því sem þau segja sem í manneskjumyndinni og heimsmyndinni sem er sjálftjáð í og undir þeim. Þetta er grundvallaratriði í allri (þjóð)menntafræði, eins og allir áróðursmeistarar vita og allir menningarfræðingar þyrftu að vita. Ihugunin um (b) leiðir þá til þeirrar al- mennu afstöðu, að sagnarit með hreinni form- gerð og framsetningaraðferð spennusögu, ofinnar í þá uppistöðu sem er allshetjar-hug- myndin um átök góðs og ills í heimi, geti TRYGGVI V. LÍNDAL Skærulið- inn Che Guevara Uppskar örlög í rigningunni í ómerktri fjöldagröf: alpahúfan löngu fokin. Dreymnu augun voru orðin hörð, kjálkaskeggið grárysjótt: Þeygjandalegur einfari eftir sigurinn á Kúhu, þurfti verkefni er aftökunum linnti. Hann sem hafði í æsku leitað Ameríku á vélhjóli og flekað marga heimasætuna, (eða tekið með valdi, að sögn heimsvaldasinna), dulúðugi læknaneminn; horfði nú tómlega í byssukjafta, vænti ekki framar lífs, hjartað þakið örum. Augun bleik í skini Ijóshunda. En efþú varst svo gjaldþrota; Che; af hverju snérir þú þá heim og attir bændunum á foraðið? Höfundur er þjóðfélagsfræðingur og rithöfundur. ekki orðið vísindalega tækileg sagnfræði, a.m.k. ekki ef heimsmynd rannsakandans sjálfs er hin sama, þ.e. ef hann lítur sjálfur þessum sömu augum bæði á mannlíf og um- heim. Varðandi spuminguna (a) er við slíkar aðstæður það eitt að segja að órannsökuðu máli, að hafi höfundur rits siíka afstöðu, væri mjög ósennilegt að afstaðan orkaði ekki, við sköpun textans í spennussögustakkinn, til nokkurrar hliðleitni í úrvali og áherzlum á sannfræðileg aukaatriði sem upp væru tekin, meðan önnur yrðu skilin eftir ótínd. Aldrei verður jöfn grein gerð fyrir öllu. En eigi að síður getur svarið við (c), úrslita- spurningunni, orðið já, ef vissum skilyrðum er fullnægt: Að höf. eigi ekki meira af sjálfum sér inni í „hinni raunverulegu mynd“ höfuðátt- arinnar en hann veit vel sjálfur og hefur á því fulla stjórn og skilgreining, sem hann geri lesendum sínum grein fyrir - og að hann beiti gagnrýninni höfundarvitund sinni stöð- ugt í textanum til þess að rýna í og sýna lesanda innviðu og eðli farartækisins sem hann hefur boðið honum upp í að ferðast með sér. Já, þá getur spennusöguaðferðin verið tækileg í vísindalega gildri sagnfræði. En það verður að beita henni með því (ég bið forláts) útúrskarandi lagi að sagnaritarinn sé sívök- ull og sígrípandi af eigin rýni og viti fram í fyrir sögunni sinni, sem fer vitanlega fram því höfuðáttarviti sem felur í sér sjálfsögðu hlutina, hin almennu lífssannindi höfuðáttar leynt sem ljóst. Sé reyfaraaðferð á annað borð beitt í sagnfræðiritun, verður þessi sjálf- stæða og gagnrýnandi höfundarvitund að vera með í leik vísindarits sem viðmælandi og eftir atvikum andmælandi meginstraums- ins sem er óhjákvæmilegur eðlisþáttur spennusöguformsins. Gangi höfundur á hinn bóginn fram í því að segja með ákefð sannrar frásagnargleði frá því, sem hann lifir sig sjálfur inn í eftir heimildum sínum, sem spennusögu og í sam- ræmi við óvéfengda höfuðáttarheimsmynd sína og lesenda sinna, þá verður svarið vitan- lega nei. Úr verkinu verður þá nokkurs konar sagnarit, frásögurit og heimildasafn, sem vissulega getur verið afar gagnlegt og merki- legt verk. Vissrar gætni þyrfti við að neyta þess í undirstöður annarra verka. En það gæti ekki heitið vísindaleg sagnfræði, því að vitsmunaleg gagnrýni á heimsmyndina er for- senda hennar. Ef til vill þarf að vera sjálfstæð hugmyndagreining með skilgreiningu á af- stöðu höfundar í hveiju vísindalegu sagn- fræðiriti. Oðrum kosti er hætt við að reyfarinn þessi orki sem heimsmyndarstaðfestingin ein (og ber, og eftir atvikum röng og einhæf og hættuleg), þ.e. sem óbeinn áróður sem gerir þjóðir máske samhuga, en líka sljóhuga í EYJÓLFUR GUÐMUNDSSON Hið heil- aga af- langa fjall Við hið heilaga aflanga fjall, þar sem húmsvalir vindar næða, vil ég sitja að sumbli einn, og við sjálfan mig ræða. Þegar kvöldið komið er kneifa ég vínið og bjórinn. Horfi á skipin við sker, þar skær er himinn og sjórinn. Ég bið þig almátki Ás, sem okkur afföður var sendur. Legðu yfir alla oss almátkar þínar hendur. Þörfnumst hjálpar frá þér, þú ert vor faðir og bróðir. Herra hjálpa nú oss yfir háska og válegar slóðir. Við hið heilaga aflanga fjall, stendur hnarreist vakandi gydja, og andar sem eiga ból, innan blágrýtisviðja. 1 Ég vil sitja að sumbli einn, og við sjálfan mig ræða, við hið heilaga aflanga fjall, þar sem húmsvalir vindar næða. Höfundurinn býr í Reykjavík. hlýrri höfuðáttinni, en við það verða þær stjórnlyndari og auðrækari valdhöfum sínum. Vísindi verða ekki til án afls og kviknunar hugarstarfsins, máttarneista sem kemur úr öðrum heimi en skynseminnar. Þetta er dul- rænt afl, því að við kunnum ekki skilning á hvaðan það er sprottið, það er frumkraftur náttúru að verki á svæði vitsmuna okkar. Öll hugvísindi, þ.m.t. raunvísindi að því leyti sem þau eru hugvísindi, verða til - að ætla verður - með þátttöku þess skáldskapar og skáld- skapareðlis sem líklega er bæði samferða, og er, sjálft hugboðið að því samhengi eða þeirri líkingu, sem er frumspor manns á leið til túlkunar og þekkingar. Nú hefur lengi ríkt vísindaviðhorf mótað af efnisveruleikahug- mynd, ekki óháðri miklum árangri raunvís- indagreina ýmissa og tæknibyltingum í heim- inum. Þetta viðhorf hefur sett raunveruleika- hugmynd í stað sannleikshugmyndar á stall æðsta goðs í stað Guðs. Þetta heitir, sem kunnugt er, raun(vísinda)hyggja. { sagnfræði deila menn oft um það, hvemig eitthvað hafi verið eða orðið - í raun og veru. Á bak við þetta vakir hjá þeim sú alls ekki vafa- né vandalausa hugmynd, að sannleikurinn sé aðeins einn. Raunhyggjan veldur hér miklu um og stuðlar að því að menn gleyma, að sannleikurinn eini í sagnfræði í dag verður áreiðanlega ekki sannleikurinn eini á morgun. Raunhyggjan hefur og valdið því þegar Björn Bjamason, nú menntamálaráðherra, viðhafði orðin„hin raunverulega mynd“ um sannleiks- hugtakið í sagnfræði, í þannig samhengi að ljóst yar að þessi mynd gæti ekki verið nema ein. Ármann Jakobsson notaði í grein sinni skoðanir Bjöms Bjamasonar á hlutverki sagn- fræðinnar sem viðmiðun, og„hina raunvem- legu mynd“ hans sem eins konar stef í texta sínum. Stef þetta gefur textanum visst líf og er áminning til lesanda að líta til merkinga að baki textans. En Bjöm Bjamason og „hin raunverulega mynd“ hans hafa einnig orðið Ármanni að leið til að byggja grein sína þann- ig að spumingin um gild eða ekki gild söguvís- indi varð þar ekki að ásteytingarsteini. Ég viðurkenni með þakklæti, að grein Ármanns hefur orðið mér bæði að tilefni, og að vissu leyti einnig tækifæri, til þessarar hugleiðingar um beitingu spennusöguaðferðar í sagnfræði. Vonandi getur það sem hér hefur verið bent á orðið upphaf umræðu um það efni. Umræða um grunn sagnfræðinnar verður að fást bæði við sjálfa hugmynd sagnfræðinnar um sig og við raunveruleikann, svo raunverulegur sem hann getur orðið í hugmynd okkar. í byijun árs 1996. D. E. Höfundur er dósent við Háskóla íslands. Draumvísa 13. tbl. Lesbókar, 20. jan. sl. er birt greinargott yfirlit um ævi og skáld- skap Vatnsenda-Rósu, samantekið af Gísla Sigurðssyni. Við lestur þeirrar greinar rifjaðist upp fyrir mér vísa ein, sem ég lærði í æsku, en minnist ekki að hafa séð á prenti eða heyrt getið síðar. Amma mín og fóstra, Guðrún Jónsdóttir frá Hausastöðum á Álftanesi, húnvetnsk í föðurætt, f. 1863, sagði oftar en einu sinni frá því að sonur Vatnsenda-Rósu hefði í draumi fengið vitneskju um lát móður sinn- ar. Sá draumur var víst lítið annað en það að hann heyrði nokkuð annarlega rödd, sem þó líktist rödd móður hans, hafa yfir eftirfar- andi: Á hausti fölnar rósin rauð reifuð kvítum hjúpi. Móðir þín er í Drottni dauð, hún dó á Stóra-Núpi. í ljós kom að vísuna hafði soninn dreymt sömu nótt og móðir hans lézt. Hann vissi þá ekki að hún hafði verið á ferðalagi og veikzt mjög snögglega þar sem hún var gestkomandi á bæ einum í Miðfirði nyrðra. Það heitir á Efra-Núpi. Hér læt ég þó gerð vísunnar halda sér eins og ég lærði hana, og rita hana líka samkvæmt húnvetnskum framburði þeirrar tíðar. En hvaðan hafði amma mín þessa vísu? Því kann ég ekki að svara og man ekki til að hafa spurt hana að því. Ekki er ólíklegt, að hún hafi heyrt hana fyrst af vörum föð- ur síns, Jóns Erlendssonar silfursmiðs frá Sveinsstöðum í Þingi. En hún kann líka að hafa heyrt hana síðar. Sem ung stúlka dvaldist hún um árabil á heimili sýslumanns- ekkjunnar Þórdísar Thorstensen í Skóla- stræti 5 í Reykjavík. Sú kona kann að hafa sagt frá draumnum og farið með vísuna - en hún var einmitt dóttir sjálfs Páls amt- manns Melsteds, sem svo eftirminnilega kom við sögu Vatnsenda-Rósu. ELÍAS mar. Eftirminnilegt fólk Seinasta förukonan Af Viggu á Hvoli MARGIR telja, að Vigga á Norður- Hvoli hafí verið seinasta föru- konan á íslandi. Ég mun seint gleyma því, þegar ég sá hana í fyrsta sinn. Eg var að húsvitja í fyrsta sinn á Hvoli í Mýrdal hjá hjónunum Kristínu Frið- riksdóttur og Kristjáni Bjarnasyni. Ég sat inni í stofu.og var að tala við fólkið, þegar ég fann, að einhver nálgaðist mig aftan frá og skræk rödd sagði: ,sGef mér krónu!“ Ég leit um öxl og þá blasti andlit hennar við mér, gamalt og hrukkótt. Mér brá ónota- lega, því að ég hafí ekki hugmynd um, hver þetta var. Enginn hafði þá sagt mér frá Viggu á Hvoli. Þótt ég þekki ekki gjörla ævi hennar, sýn- ist mér hún hafa verið allmerkileg borið sam- an við okkar kynslóð. Svo miklar þjóðfélags- legar breytingar lifði hún á langri ævi. Barn að aldi var hún komin á framfæri sveitarinnar og henni var lengstum ráðstafað þannig, að sem minnstur kostnaður yrði af henni. Ætli hún hafi ekki notið takmarkaðr- ar umhyggju og kærleika í uppvextinum? Hún var ekki fermd á réttum tíma, af því að hún var ekki talin kunna fræðin sín. Undarlegt þykir mér það, því að ég hef enga manneskju fyrirhitt, er kunni meir af versum og sálmum en hún. Mikið vildi ég, að ég hefði skrifað eitthvað af því niður! Og hugsa sér, ef fermingarbörnin í okkar samtíð kynnu jafnmikið af versum og sálmum og hún Vigga! Ýmsar sögur heyrði ég um Viggu, þótt fæstar verði tíundaðar hér. HÚN Bauð Yfirvaldinu BYRGINN! Hún gjörði ekki víðreist um ævina. Mýrdal- urinn og Eyjafjöllin voru hennar heimur. Hún heyrði afar illa, en hafði þann sið á göngu sinni að halda sig alltaf á miðjum veginum. Gat það oft valdið truflunum í umferðinni, þótt hraðinn væri langtum minni þá en nú. Og lítið gagn var að því að þeyta bílflautuna, því að Vigga heyrði ekki í henni. Eitt sinn átti sýslumaður, er var nýtekinn við embætti, erindi austur undir fjöll og sá konu ganga eftir miðjum þjóðveginum. Hann flautaði, en hún vék ekki fyrir honum, svo að hann komst ekki fram hjá henni. Fauk nú í yfirvaldið, sem stöðvaði bíl sinn, snaraðist að konunni, valds- mannslegur í embættisbúningi sínum, og þreif í öxl hennar, um leið og hann sagði: „Hvað á það að þýða að ganga á miðjum veginum og trufla umferðina?" Vigga stanzaði, horfði á sýslumann og sagði síðan: „Þakka þér kærlega fyrir!“ Síðan gekk hún að bílnum og settist upp í hann. Sýslumaður horfði agndofa á hana, en sá síðan þann kost vænstan að aka af stað með Viggu! Svipuðu máli gegndi með brezka heims- veldið, eftir að enskir hermenn hernámu land- ið. Það varð einnig að iúta í lægra haldi fyr- ir henni Viggu. Hún hélt hætti sínum að ganga á þjóðveg- inum miðjum og þegar hermennirnir ætluðu að stugga við henni, þakkaði hún bara fyrir sig og settist upp í bílinn hjá þeim. Smám saman skildu þeir, að eina ráðið í samskiptum þeirra við Viggu var að leyfa henni að halda sérkennum sínum. Níræðisafmæli Yiggu Eitthvað var óljóst um aldur Viggu og afmælisdag. Afmælisdagurinn var miðaður við gamla tímatalið. Mig langaði til að reyna að komast til botns í málinu, er ég átti leið suður til Reykja- víkur. Ég fór á Þjóðskjalasafnið og tókst að fínna afmælisdaginn hennar og komst þá að því, að hún var að verða níræð. Að kvöldi afmælisdagsins skrapp ég út að Hvoli til að óska henni til hamingju með níræðisafmælið. Heimilisfólkið kom auðvitað af fjöllum, því að það hafði haldið upp á 91 árs afmæli hennar í vikunni á undan. En Kristín húsfreyja Friðriksdóttir á Hvoli var ekki lengi að útbúa smáveizlu í tilefni af komu minni og sat ég þar í góðum fagn- aði fram undir miðnætti. JÓNAS GÍSLASON vígslubiskup. 10

x

Lesbók Morgunblaðsins

Direct Links

If you want to link to this newspaper/magazine, please use these links:

Link to this newspaper/magazine: Lesbók Morgunblaðsins
https://timarit.is/publication/288

Link to this issue:

Link to this page:

Link to this article:

Please do not link directly to images or PDFs on Timarit.is as such URLs may change without warning. Please use the URLs provided above for linking to the website.