Lesbók Morgunblaðsins - 27.07.1996, Blaðsíða 11

syni, unnusta og bræður og bíða örlaga
sinna. Trójudætur er mikil ádeila á stríðs-
rekstur og leikritið dæmir fánýta hina háu
tign feðranna frægu sem kostar líf og limu
og hamingju fjöldans.
Segja má að í Trójudætrum sé stillt upp
sem andstæðum karla- og kvennaheimi og
það sama var gert í fleiri leikverkum þótt
á ólíkan hátt. Hér má nefna til dæmis
Himnaríki eftir Árna Ibsen, þar sem heimur
kvennanna var innan húss þar sem þær
sátu yfir matseld og glasi og spjölluðu og
sprelluðu, en heimur karlanna var utan dyra
þar sem þeir þjóruðu og töluðu saman. Sam-
skipti kynjanna eru þarna 5 brennidepli líkt
og í fleiri verkum, t.a.m. Þreki og tárum
og Hamingjuráninu, sem bæði voru sýnd í
Þjóðleikhúsinu.
Svo skemmtilega vildi til að jafnvel gesta-
sýningar að utan smellpössuðu inn í þetta
kynja-þema leikársins. Þannig var t.d. um
bráðskemmtilega sýningu frá finnska
tveggja manna leikhúsinu Theater Kennedy,
Tveir menn í einu tjaldi, sem lýsti tjaldferða-
lagi tveggja ólíkra vina og samskiptum
þeirra þar sem skemmtilegar hliðar á karl-
mennsku og kvenhylli komu í ljós.
. . . eöakonca
Aldrei þessu vant fengu íslenskar leikkon-
ur að spreyta sig á fjölda spennandi kven-
hlutverka á síðasta leikári. Það er alkunn
staðreynd að leikbókmenntirnar skarta mun
fleiri hlutverkum fyrir karlmenn en konur
- enda leikskáld lengst af karlkyns að mikl-
um meirihluta. En þetta er líklega að breyt-
ast og vonandi er nýliðið leikár ekkert eins-
dæmi hvað þetta varðar. Óvenju mörg leik-
verk frá síðasta ári fjölluðu sérstaklega um
konur, líf þeirra og hlutskipti, og er hér um
að ræða bæði innlend og erlend leikrit, ný
og gömul. Sérstaka athygli vakti nýtt ís-
lenskt verk Hlínar Agnarsdóttur, Konur
skelfa, sem sýnt var á litla sviði Borgarleik-
hússins við feikilega góða aðsókn. Leikritið
gerist á kvennaklósetti á skemmtistað, sem
er eins og allar konur vita herlegur sam-
komustaður kvenna. Áhorfendur fá að fylgj-
ast með fimm ólíkum konum (og einum
karli) þessa kvöldstund og kynnast þeirra
vonum, væntingum og vonbrigðum. Segja
má að hver kvennanna sé fulltrúi ákveðinn-
ar kvengerðar eða -ímyndar; allar eru þær
a.m.k. kunnuglegar. Konur skelfa er heiðar-
leg tilraun til að kryfja stöðu íslenskra
kvenna á gamansaman hátt; leikritið sýnir
okkur sjálfar í spéspegli um leið og tekið er
á alvarlegum vandamálum kvenna, eins og
áhyggjum af útliti og þyngd (sem getur
leitt til sjálfssveltis), yfirborðsdýrkun og
vanmáttarkennd. Af sama toga var einleikur
Völu Þórsdóttur leikkonu, - Eða þannig, sem
hún sýndi í Kaffileikhúsinu. Vala brá þar
upp mynd af ungri konu að snyrta sig og
var á leið á skemmtistað og voru hugrenn-
ingar hennar mjög í ætt við pælingarnar á
kvennaklósetti Hlínar.
Lundúnaleikhúsið sýndi í Tjarnarbíói nýtt
leikrit eftir Kristínu Omarsdóttur, Margréti
miklu, þar sem kvenlegum gildum er meðvit-
að snúið á haus og gert er grín að „kvenleg-
um“ tilfinningum eins og móðurást og um-
Stœrstur hluti verk-
anna fjallabi á einn
eöa annan hátt
um kyn eba kynferbi
hyggju fyrir öðrum og sýnt hvernig þær
geta kallað fram andstæður sínar. Leikrit
Kristínar er í anda fáránleikaleikhúss og
bauð upp á bráðskemmtilegan, margræðan
texta og var sýningin hin skemmtilegasta.
Fleiri íslenskar konur en þær Hlín, Vala
og Kristín fengust við að skrifa leikrit á
síðasta ári og vil ég t.d. benda á Höfunda-
smiðjuna þar sem settir voru upp einþátt-
ungar eftir sex konur og t.d. fjallaði einn
þeirra, Brenndar varir eftir Björgu Gísla-
dóttur, um ástarsamband tveggja kvenna -
efni sem ekki hefur mikið borið á í íslensk-
um bókmenntum.
En það var ekki síður í þeim þýddu er-
lendu verkum sem sett voru upp á leikárinu
sem konur og samskipti þeirra innbyrðis
voru í brennidepli. í Borgarleikhúsinu var
frábær sýning á Hvað dreymdi þig, Valen-
tína? eftir Ljúdmílu Razúmovskaju, þar sem
takast á þijár kynslóðir kvenna, líkt og einn-
ig í verki Edwards Albee, Þrjár konur stór-
ar, sem Kjallaraleikhúsið setti upp í Tjarnar-
bíói. Þrátt fyrir að bæði þessi leikrit fjalli
um þrjár konur, hveija af sinni kynslóð, eru
þau mjög ólík. Hvað dreymdi þig, Valent-
ína? er miskunnarlausara verk þar sem kon-
urnar takast á af (ókvenlegri) hörku mark-
aðri af biturri lífsreynslu þeirra og reynast
þegar á allt er litið ekki síðri kúgarar hver
annarrar en örgustu karlrembusvín. I verki
Albees eru konurnar þijár allt eins þijár
mismunandi hliðar einnar manneskju og
sýna þá þróun sem á sér stað í þroskaferli
einstaklings um leið og sýnd eru átök kyn-
slóða.
Þá er ónefnd ein stærsta sýning Borgar-
leikhússins, Hið ljósa man, í nýrri leikgerð
Bríetar Héðinsdóttur. Á aðdáunarverðan
hátt tókst Bríeti Héðinsdóttur að rekja upp
þráð sögu Snæfríðar íslandssólar úr íslands-
klukkunni án þess að raska hinni snilldar-
legu örlagasögu Halldórs Laxness, og setja
upp heilsteypta leikræna og fallega sýningu
(með dyggum stuðningi búninga- og leik-
myndahönnuða). Hið ljósa man er áhrifarík
og örlagaþung saga konu sem er íslenskari
en allt íslenskt (þ.e.a.s. eins og við viljum
hafa það): falleg, stolt, mátulega kaldhæðin
og orðheppin; kona sem ekki ber sorgir sín-
ar á torg en heillar alla með einlægni sinni
og reisn.
Fleiri sýningar fjölluðu um konur á einn
eða annan hátt. Kirkjugarðsklúbburinn sem
sýndur var á litla sviði Þjóðleikhússins lýsti
vinasambandi þriggja ekkna; Engillinn og
hóran sem sýnt var í Kaffileikhúsinu lýsti
þremur ólíkum hliðum einnar konu, og í
Þreki og tárum Ólafs Hauks Símonarsonar
er kvennakúgun ríkjandi þema (og eru kon-
urnar þar kúgaðar af eiginmönnum og feð-
rum,og kannski að nokkru leyti einnig af
sjálfum sér).
/' Þarnaerefinn
I Shakespeare-sýningu Þjóðleikhússins,
Sem yður þóknast, lék Elva Ósk Ólafdóttir
konuna Rósalind sem í verkinu leikur karl
sem síðan bregður sér í hlutverk konu. Á
tímum Shakespeares var ekkert kvenfólk í
leikarastéttinni, þannig að þá var í hlut-
verki Rósalindar karl sem lék konu að leika
karl að leika konu! Slíkur kynjaruglingur
er nokkuð algengur í kómedíum Shakespear-
es og oft er það einmitt hann sem drífur
fléttu leiksins áfram.
En Sem yður þóknast var ekki eina leik-
sýningin á síðasta leikári þar sem kynjarugl-
ingur var á seyði. Vert er að benda á Drak-
úla hjá LA, því vampíran er í eðli sínu haf-
in yfir andstæðumar karl-kona, eins og seg-
ir í leikskrá sýningarinnar: „Vampíran brýt-
ur niður markalínur milli lifandi og dauðs,
manns og guðs, konu og karls og sameinar
þessar andstæður í sínum afturgengna lík-
ama.“ Og Drakúla er í sókn sinni eftir lík-
ama annarra tvíkynhneigður; hann gerir
ekki upp á milli kynja í blóðþorsta sínum!
Kannski er langur vegur milli Drakúla og
Línu langsokks - en samt sem áður er hérna
snertiflötur í því að í hinni frábæru persónu
Línu eru kynjamörk einnig upphafin. Lína
er sterkari en nokkur strákur og sjálfstæð-
ari en nokkur fullorðinn. Lína er hafin yfir
kyn og kynjahlutverk, hún er óskadraumur
allra kúgaðra.
í Tvískinnungsóperu Ágústs Guðmunds-
sonar, sem sýnd var á stóra sviði Borgarleik-
hússins, skipta aðalpersónurnar þau Sólveig
og Þór bókstaflega um kyn (með „vísinda-
legri“ aðstoð) og upplifir konan aukið frelsi
við flutninginn í karllíkamann en karlinn á
hinn bóginn mætir ýmsum takmörkunum
eftir að hann hefur breyst í konu.
í leikdómi Sveins Haraldssonar á Tví-
skinnungsóperunni í Mbl. sagði hann að
meginmunurinn á aðalpersónunum byggðist
ekki á kyni þeirra heldur á persónuleika
hvors fyrir sig. Sveinn taldi einnig að hið
farsakennda form þessa leikrits/söngleiks
væri lítt fallið til alvarlegrar þjóðfélagsum-
ræðu um samskipti kynjanna þar sem týp-
urnar sem notast verður við féllu lítt að
hugmyndum okkar um kynin nú á dögum.
Hætt er við að öll umfjöllum um kyn, sett
fram í listformi eða í umræðu, taki mið af
týpum eða klisjum og þannig er hún að sjálf-
sögðu takmörkuð. En hitt er þó engu að
síður rétt að einmitt klisjurnar benda á ein-
hvern sannleika, því klisja verður ekki til
úr engu. Allar þær stöðluðu kven- og
karltýpur sem birst hafa á leikfjölunum
síðastliðið leikár hljóta að segja okkur eitt-
hvað um hvað felst í því að vera dæmdur
í kynhlutverk. Líf okkar er markað og tak-
markað af því að vera karl eða kona; því
leyfi ég mér í fyrirsögn þessarar umfjöllun-
ar að snúa út úr fleygustu orðum leikbók-
menntanna:
Að vera eða ekki vera . . .
Höfundur er leiklistargagnrýnandi
Morgunblaðsins
PETUR
SONUR
„HANS“
AF PÉTRI HANSSYNI
EFTIR JÓNAS GÍSLASON
HANN var lágvaxinn og grannholda,
dökkur á brún og brá og líkastur frans-
manni. Faðernið var alls ekki öruggt...
Oft var erfitt að henda reiður á, hver átti
stefnumót við hvern í rökkrinu í lágreistum bæ
í afskekktri sveit, þar sem skipbrotsmenn voru
miklum mun fjölmennari en heimamenn. Þessi
stóri hópur útlendinga, sem gátu hvorki skilið
heimamenn né gjört sig skiljanlega, bar með
sér ævintýralegan framandleik frá hinum stóra
heimi inn í fámenna og afskekkta íslenzka sveit.
Var nokkur furða, þótt ungar stúlkur fengju
glýju í augun og yrði stundum hált á svellinu,
er þær gáfu sig ævintýrinu á vald án þess að
vita, hver mótleikarinn var, og þaðan af síður
hvað hann hét.
Þegar voraði, hurfu þessir gestirnir burt og
allt varð aftur hljótt og fábreytt.
En svo kom í Ijós, að þessir ævintýraprinsar
höfðu skilið eitthvað eftir, þvf að á sumum
bæjum heilsuðu vorinu framsettar stúlkur með
svima og uppköst.
Þannig fæddist Pétur inn í mannheim og
þegar spurt var um foreldra hans, var auðvelt
að sýna móður hans, en öllu erfíðara var með
faðernið. Ungu stúlkunni hefur eflaust vafizt
tunga um tönn. Hún vissi ekki um faðernið -
a.m.k. ekkert með fullri vissu.
Því varð þrautalendingin sú, að Pétur litli
var sonur „hans“, sem varð fulltrúi allra útlend-
inganna, og það eitt var ljóst, að „hann“ var
örugglega faðir hans.
Pétur þurfti snemma að taka til hendinni,
enda þótti hann verkmaður góður. Þegar hann
hafði aldur til, gekk hann í hjónaband og þau
hjónin eignuðust myndarleg börn.
Það er ekki út í bláinn, sem sagt hefur ver-
ið, að prestastéttin og erlendir skipbrotsmenn
hafi beint og óbeint bjargað íslenzku þjóðinni
frá úrkynjun. Prestshjónin voru yfirleitt að-
komufólk - oft með stóran bamahóp - og
meirihluti barna þeirra settist að í sveitinni.
Þannig kom nýtt blóð inn í gamalt samfélag.
Afmeeli Péturs
Pétur var orðinn aldraður maður, er ég
kynntist honum. Hann heimsótti mig stöku
sinnum og var þá oftast að bjóða nýjar kartöfl-
ur. Pétur átti stór afmæli, meðan ég dvaldist
eystra. Þegar mikið stóð til hjá Pétri, þurfti
hann oft að skreppa suður og hitta gamlan
vin sinn og velunnara, Gísla Sveinsson, fyrrum
sýslumann og þingmann þeirra Vestur-Skaft-
fellinga. Gísli tók Pétri hið bezta að vanda og~
einum sið hélt hann alla tíð, meðan báðir lifðu.
Hann lét Pétur aldrei fara þurrbijósta frá sér.
Og enn hafði smálögg runnið á ferðapelann
hjá Pétri, áður en hann hélt aftur heim á leið.
Ég hitti Pétur úti á götu morguninn eftir,
að hann kom heim. Svipur hans bar þess merki,
að enn naut hann ferðaskálar Gísla vinar síns.
Þegar Pétur sá mig, færðist hlýlegt bros yfir
andlit hans. Hann kom til mín með opinn faðm-
inn, tók utan um mig og heilsaði mér innilega.
„Velkominn heim, Pétur minn, og til ham-
ingju með afmælið!" sagði ég.
„Þakka þér kærlega fyrir, prestur minn!
Má ég ekki bjóða þér smáhressingu?“
Um leið dró hann upp litla vasafleyginn og
rétti mér.
„Þú verður að afsaka mig, Pétur minn. Ég
er ekki enn byijaður á þessu!“
Pétur horfði á mig með undrunarsvip, um
leið og hann stakk pelanum aftur í vasann.
Þá dró hann tóbaksbauk upp úr vasanum
og rétti mér, um leið og hann sagði.
„Ég má þó bjóða þér í nefíð, prestur minn.“
„Þú verður enn að afsaka, Pétur minn, að
ég er ekki heldur byijaður að taka í nefíð.“
Pétur horfði á mig áhyggjufullur á svip. Það
ætlaði ekki að verða auðvelt fyrir hann að fá
mig til að þiggja góðgjörðir hjá sér!
En svo glaðnaði allt í einu yfir svip Péturs
og enn stakk hann hendinni í vasann. Nú dró
hann upp h'tinn bijóstsykurspoka og rétti mér,
um leið og hann sagði við mig:
„Ég má þó alltént bjóða blessuðum prestin-
um bijóstsykur?"
Þar með var málunum bjargað!
Höfundur er vígslubiskup.
Morgunblaóið/Árni Sæberg
Morgunblaðið/Þorkell
„ÍSLENSKA mafían er leikrit sem snýst um karla og þeirra marg- „TRÓJUDÆTUR er mikil ádeila á stríðsrekstur og leikritið dæmir
víslega brambolt. Þó væri rangt að ætla höfundum þess það fánýta hina háu tign feðranna frægu sem kostar líf og limu og
markmið að kryfja karlmennskuna."
hamingju fjöldans."
ÞARNAEREFINN...
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 27. JÚLÍ1996 1 1