Lesbók Morgunblaðsins - 23.11.1996, Blaðsíða 17

til hugar að Gissur galli kunni að hafa skrif-
að sjálfur eða látið aðra færa í letur fróðleik
um Norðmenn og Sami. Freistandi væri að
athuga hverjir þættir í bókinni hafi verið tekn-
ir saman í Víðidalstungu, en með því að rann-
sóknir á víðdælskum fornbókmenntum eru
enn skammt á veg komnar skal fátt segja
um málið að sinni.
IV. Samskipti Norimanna og Sama
í Egils sögu kemur glöggt í ljós að Norð-
menn högnuðust af Sömum með þrennu
móti: sköttum, kaupskap og ránum. Konung-
ar Noregs kröfðust skatta af Sömum, jafnvel
þótt þeir væru ekki norskir þegnar, og voru
skattarnir jafnan heimtir af mikilli frekju.
Konungar töldu sig einnig hafa einkarétt til
að versla við Sama; var þá einkum sóst eftir
loðskinnum, og í staðinn fengu Samar smjör,
annað feitmeti og ýmsar vörur sem þá van-
hagaði um. í Vatnsdælu segir frá því að Ingi-
mundur gamli _fær tvo galdramenn til að fara
hamförum til íslands, og launar þeim greið-
ann með tini og smjöri.
Af ránum Norðmanna á Finnmörku segir
nokkuð í Egils sögu, en hér skal látið nægja
að víkja að frásögn í Örvav-Odds sögu. Þeir
Oddur og Hrafnistumenn sigla norður með
Hálogalandi og síðan sem sjóleið liggur allt
til Bjarmalands. Þegar komið er að Finn-
mörku, leggjast þeir við akkeri. „Þar var fjöldi
gamma á landi upp,“ segir sagan. „Um morg-
uninn ganga þeir Guðmundur á land af skipi
sínu. Þeir renna í gammana og ræna Finnum-
ar, en Finnar voru ekki heima. Þær þola illa
og æpa mjög.“ Þegar Guðmundur kemur
aftur um borð segir hann að sér hafi þótt
mikið gaman að ræna Finnurnar. Meðferð
hans minnir á afstöðu Evrópumanna á síðari
öldum til frumstæðra þjóðflokka í Afríku,
Ameríku og víðar. Guðmundi varð þó lítill
gróði að þessu tiltæki sínu, enda tókst sa-
mísku konum með fjölkynngi sinni að ná sér
niðri á þessum hrokagikkum.
En Norðmenn og Samar áttu einnig vin-
samleg viðskipti. Völvan í Völuspá var engan
veginn eina norræna barnið sem var sent í
fóstur til Sama. Flateyjarbók varðveitir Hem-
ings þátt Áslákssonar og vantar þó niðurlag
þáttarins. í þeirri frásögn er þess getið að
bóndinn í Torgum, sem er eyja norðarlega á
Hálogalandi, sendi son sinn sjö ára gamlan
í fóstur til Sama. En það norræna fósturbarn
Sama að fornu sem náð hefur einna mestri
frægð er su Gunnhildur sem síðar hlaut viður-
nefnið konungamóðir og náði með fjölkynngi
sinni furðumiklu valdi yfir Hrúti bónda vest-
an úr Dölum. Snorri Sturluson rekur frásögn
af Eiríki blóðöx sem heijar norður á Bjarma-
landi. Á heimleið er staldrað við á Finn-
mörku, og þar finna menn Eiríks undurfagra
konu í gamma einum. Hún kvaðst heita Gunn-
hildur og vera dóttir Ösurar bónda á Háloga-
landi. Hún dvelst þá með Sömum á Finn-
mörk til þess að nema fjölkynngi af þeim
tveim Finnum sem fróðastir eru á mörkirini.
Þeir vilja báðir eiga Gunnhildi, en hún vill
hvorugan. Nú fær hún þessa Norðmenn til
að hjálpa sér við að ráðast á Samana sof-
andi og drepa þá.
Engin hræða í fornum frásögnum launaði
kennurum sínum mikinn fróðleik af slíku
vanþakklæti og Gunnhildur, enda hlaut hún
makleg málagjöld að lokum. Flateyjarbók
hermist svo frá að í ekkjudómi sínum fékk
hún bónorðsbréf frá Haraldi Gormssyni; kon-
an trúði fagurgala hans og hraðaði sér til
Danmerkur, en þar biðu hennar þrælar kon-
ungs sem drekktu henni í djúpu feni. „Fór
þar sem von er að illt upphaf fékk illan enda,
því að Gunnhildur hafði grimmlega svikið
sína finnsku meistara," segir bókin.
í einum kaflanum sem varðveittur er í
Flateyjarbók úr Ólafs sögu helga eftir Styrmi
fróða er merkileg frásögn af Þóri hund í
Bjarkey norðarlega á Hálogalandi. Þórir var
höfðingi mikill, og skal þess minnst að sonur
hans gekk að eiga Unni Snorradóttur goða,
sem áður var eiginkona Víga-Barða og hús-
freyja á Ásbjarnarnesi í Vesturhópi. Þórir
hundur lenti á öndverðu meiði við Ólaf helga,
og leitaði hjálpar af Möttli Samakonungi sem
réð þá yfir Finnmörku. Möttull var heiðinn
blótmaður og mjög íjölkunnugur. Hann bauð
Þóri að dveljast með sér um veturinn 1029-30
og þeim tólf saman til að nema fjölkynngi,
og er það stærsti hópur norskra galdranema
á Finnmörku sem um getur í fornum heimild-
um. Um vorið gefur Samakonungur Þóri tólf
hreinbjálfa (=hreindýraskinn) svo magnaða
að þá bitu engin járn. Þessa hreinbjálfa höfðu
þeir í orrustunni á Stiklastöðum. og töldu
sumir að Þórir hefði orðið Ólafi konungi að
bana, enda naut Þórir samískrar fjölkynngi
sinnar.
Niðurlag síðar.
Höfundur er fyrrverandi prófessor við
Edinborgarháskóla.
TONLIST TVEGGJA HEIMA
Um þessar mundir fagna
Ungverjar 1 100 ára
byggó í landi sínu. Af því
tilefni gengst Félagió Is-
land-Ungverjaland fyrir
tónleikum í Norræna
húsinu kl. 1 7 í dag þar
sem Miklós Dalmay leik-
ur verk eftir Béla Bartók,
Franz Liszt og Hjálmar
H. Ragnarsson. GUNN-
STEINN OLAFSSON fjall-
ar hér um tónlist ung-
versku tónskáldanna og
tengslin milli þeirra.
BÉLA Bartók hljóðritar ungversk þjóðlög í sveitaþorpi.
BÉLA Bartók og Franz Liszt
eru sjaldan nefndir í einu
vetfangi nema sökum sam-
eiginlegs þjóðernis þeirra.
Þeir voru báðir ungverskir
að uppruna en lifðu hvor á
sinni öldinni: Liszt var síð-
rómantískt tónskáld en Bart-
ók var eitt áhrifamesta tónskáld þessarar
aldar. Báðir töldu þeir sig uppgötva ung-
versku þjóðlögin en í ljós kom að annar þeirra
fór villur vegar. Engu að síður hafði uppgötv-
un hvors um sig mikil áhrif á tónsmíðar
þeirra.
Franz Liszt fæddist í Ungveijalandi árið
1811 en bjó lengst af í Frakklandi og Þýska-
landi. Hann var einstakur píanósnillingur og
ferðaðist vítt og breitt um álfuna til tónleika-
halds. Þegar fram liðu stundir vildi Liszt
endurnýja tengslin við föðurland sitt. Hann
ferðaðist _þá oft til Ungverjalands og hélt
tónleika. í Búdapest kynntist hann nýrri teg-
und tónlistar, sígaunatónlistinni. Þessi sér-
stæða öldurhúsatónlist höfðaði sterkt til hans
og hann var þess fullviss að hún væri ung-
versk þjóðlagatónlist. Hann samdi mörg verk
í anda hennar, þ.á m. 20 Ungverskar rapsód-
íur fyrir píanó, Tilbrigði við ungversk þjóðlög
fyrir píanó og hljómsveit og loks skrifaði
hann bók um „ungversku þjóðlögin". Síðustu
æviárin dvaldi Liszt jafnan að sumarlagi í
Búdapest og kenndi við eigin tónlistarskóla.
Skólinn varð vísir að núverandi tónlistarhá-
skóla landsins, Franz Liszt-tónlistarakadem-
íunni.
Árið 1899 hóf nám við skólann átján ára
tónlistarnemi utan af landi, Béla Bartók að
nafni. Hann kynntist tónverkum Franz Liszts
og fannst þar kenna óvenju framsækinna
hugmynda. Meðal þess sem vakti athygli
hans voru tónstigar í jafnstiga tónbilum.
Mefistóvalsinn fyrir píanó hófst t.d. á fimm-
undaröð upp á við frá tóninum e og síðan
niður á við frá sama tóni. Fást-sinfónían
hófst hins vegar á stórum þríundum sem fikr-
uðu sig með hálftóns millibili niður á við.
Frank Liszt: Upphaf Mefistóvalsins í einfaldaðri mynd.
Franz Liszt
Béla Bartók
Útsetningar Bartóks á þjóðlögunum tóku
mið af gerð hvers lags fyrir sig. Undirleikur-
inn var einfaldur en hveijum tóni var valinn
öruggur staður. Bartók gekk einnig skrefi
lengra: hann mótaði eigin tónsmíðakerfi út
frá þjóðlögunum. Hann var mikill náttúru-
unnandi og kom fljótlega auga á samband
þjóðlaganna við lögmál miðaldastærðfræð-
ingsins Fibonaccis um vöxt og viðgang í
náttúrunni. Fibonacci taldi trjágreinar ijölga
sér samkvæmt röðinni 1, 1, 2, 3, 5, 8, 13
o.s.frv. Bartók sá að samband tóna innan
fimmtónastigans byggði á sama lögmáli. Þar
voru hálftónbilin 2 (stór tvíund) og 3 (lítil
þríund), 5 (hrein ferund), og 8 (lítil sexund).
Fimmtónaröð.
Bartók heillaðist af hugmyndum Liszts og
færði sér þær í nyt í tónsmíðum sínum. Ljós-
lifandi dæmi um áhrif Liszts á Bartók er
upphafið á 2.þætti Svítu op. 14. Stækkaðir
þríundahljómar fikra sig með fimmunda milli-
bili niður á við. (Þessi svíta verður á efnis-
skrá Dalmays í Norræna húsinu.)
Béla Barók: Svíta op. 14, 2. þáttur.

|fa r r - M 1
! - f- —. : ^
Bartók bjó til nýja tónstiga sem byggðu á
víxlskrefi. Tvennskonar tónbil voru notuð og
var annað þeirra oftast lítil tvíund. Þau gátu
verið í hlutföllunum 1:2 (lítil tvíund á móti
stórri tvíund) og 1:3 (lítil tvíund á móti lítilli
þríund). Möguleikarnir
vom óþijótandi. í bal-
lettinum Makalausa
mandarínanum er stef
gleðikonunnar í hlutföll-
unum 7:1 (hrein fimm-
und á móti lítilli tvíund).
mm
n
'mm
m
Fimmundaröðin í Mefistóvalsinum.
4 +3T ÍE-
It'

:IPÍ
P i
Franz Liszt: Upphaf Fást-sinfóníunnar.
í upphafi 20. aldar tóku ungversk skáld
og listamenn að leita uppruna menningar
sinnar í sveitum landsins. Þar voru bændur
bláfátækir en stóðu föstum fótum í æva-
fornri menningu sinni. Bartók smitaðist af
áhuga skáldanna og safnaði þjóðlögum hjá
ungversku alþýðufólki. Fljótlega varð hann
þess var að sígaunatónlistin, sem Franz Liszt
taldi vera ungversk þjóðlög, var hefðbundin
vestur-evrópsk tónlist, lituð af indverskum
uppruna sígaunanna. Hin raunverulegu ung-
versku þjóðlög voru þau
lög sem alþýðan í sveitum
söng. Þau voru allt annars
eðlis: hljómuðu framandi
í eyrum, voru oft mikið
skreytt og bentu til aust-
ræns uppruna þjóðarinn-
ar. Lögin voru í fornum
kirkjutóntegundum, oft
fimmtóna (pentatónísk)
og niðurlag þeirra var iðu-
lega ferund niður á við en
ekki ferund upp á við eins
og þekktist í vestrænni
tónlist. Bartók hugðist
útsetja þjóðlögin með
píanóundirleik, en þar sem
þau voru svo ólík vestrir-
evrópskum sönglögum var
útilokað að útsetja þau að
dæmi vestrænna tón-
skálda á borð við Schubert
og Brahms. Finna varð
ungversku þjóðlögunum
nýjan búning.
Béla Bartók: Úr Makalausa mandarínanum.
i

r
i;T:isT! li iiTfi
“Jií
J
Bartók mótaði einnig form verka sinna í
anda Fibonacci-raðarinnar. Hendingar voru
ekki jafnar líkt og í vestrænni tónlist heldur
skiptust þær í 3ja, 5, 8 eða 13 takta hending-
ar samkvæmt Fibonacci-röðinni. Dæmi um
slíkt fyrirkomulag er í Allegro barbaro fyrir
píanó. (Dalmay leikur það verk einnig á tón-
leikunum.) Þá velti Bartók því fyrir sér hvern-
ig semja mætti verk í gullinsniði. Hann reikn-
aði upp á hár hvar nýtt efni ætti að hefjast
samkvæmt réttu eða öfugu gullinsniði, hvar
tónsmíðin ætti að vera lágværust og hvar
hún skyldi rísa hæst. Þannig taldi hann að
tónlistin færðist nær eðlilegum uppruna sín-
um og losnaði undan jafnri og ónáttúrlegri
lotuskiptingu vestrænnar tónlistar.
Bartók stóð föstum fótum í síðrómantískri
tónlist. Hann reis ekki öndverður gegn henni
heldur samdi miklu fremur í anda hennar.
Nýsköpun hans byggðist hins vegar á fornri
gerð ungverskra þjóðlaga. Þau höfðu staðið
af sér öll utanaðkomandi áhrif og voru líkt
og hrein og ómenguð uppspretta. Með því
að sameina tónlist þessara tveggja heima
markaði Béla Bartók nýja stefnu í tónlist og
skipaði sér um leið á bekk með fremstu tón-
skáldum sögunnar.
Höfundur er kór- og hljómsveitarstjóri. Hann
stundaói um órabil tónlistarnóm í Ungverjalandi.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 23. NÓVEMBER 1996 1 T