Lesbók Morgunblaðsins - 05.06.1999, Blaðsíða 8

hann á hátindi ferils síns. Áratugurinn hófst
með mynd sem kannski hefur verið vanmetin
í gegnum árin, Stefnumót í lest „Strangers on
a Train“, en er meistaraverk um geðtruflaðan
mann sem gerir samning um morð við ókunn-
ugan mann um borð í lest. Morðhringingin
„Dial M for Murder" (endurgerð í fyrra sem
„A Perfect Murder") kom á eftir og síðan
annað meistaraverk, Glugginn á bakhliðinni
eða „Rear Window". Tvær myndir í léttvæg-
ari kantinum urðu til sama árið, 1955, Að
góma þjóf eða „To Catch a Thief“ og svarta
kómedían Vandræðin út af Harry „The Trou-
ble With Harry“, þar sem hinn þurri breski
húmor leikstjórans var í öndvegi. Eftir hana
komu fimm myndir í röð hver annarri betri:
hans eigin endurgerð á Manninum sem vissi
of mikið með James Stewart, hin dulmagnaða
Lofthræðsla eða „Vertigo" einnig með
Stewart; hin léttleikandi og spennandi
Norðnorðvestur með Cary Grant, hin kynngi-
•magnaða hrollvekja Geggjun og loks hin yfir-
náttúrulega spennumynd Fuglamir, sem
hann gerði árið 1963. Þótt Hitchcock hefði
aldrei gert nema þessar fímm myndir um
dagana hefðu þær nægt til þess að halda nafni
hans á lofti um ókomna tíð.
Eitt af afrekum hans var að ná fram því
besta í aðalleikurum sínum á þessum árum
sem voru Cary Grant, James Stewart og
Grace Kelly. Þegar þeirra naut ekki lengur
við má segja að tekið hafi að halla undan fæti
og á þeim tveimur áratugum sem í hönd fóru
tókst honum aldrei að ná upp í það besta sem
hann hafði gert áður. Hluti vandans lá í því að
hann missti Grant og Stewart frá sér og varð
að reiða sig á aðra leikara, Sean Connery
(„Marnie") og Paul Newman („Torn Curtain“)
til dæmis. En hann missti líka aðra úr
fastaliði sínu á þessum árum. Tónskáldið
Bemard Herrmann hafði samið sína bestu
kvikmyndatónlist við myndir hans (Maðurinn
sem vissi of mikið, Norðnorðvestur, Geggjun)
en Universal kvikmyndaverinu geðjaðist ekki
að tónlist hans við „Marnie" og fékk leikstjór-
ann til þess að notast við annað tónskáld í
„Tom Curtain". Á sama tíma missti hann
kvikmyndatökumanninn sinn, Robert Burks,
sem tekið hafði allar myndir hans frá því hann
kom til Bandaríkjanna að Geggjun undanskil-
inni og við bættist að hann missti aðalklippar-
ann sinn svo segja má að Hitchcock hafí stað-
ið eftir nokkuð berskjaldaður móti nýjum tím-
um.
Besta myndin hans á árunum frá því hann
gerði Fuglana og þar til hann lést var sú sem
hann gerði nálægt sínum gömlu heimahögum
í London. Hún hét Æði eða „Frenzy". I
henni blandaði leikstjórinn saman ofbeldi og
húmor í hæfilegum hlutföllum en Hitchcock
sjálfur birtist í henni á floti niður ána
Thames.
Niður úr þakrennu
Síðustu mynd sína gerði hann fjórum árum
fyrir andlát sitt. Fjölskyldusamsæri var
brokkgeng gamanspennumynd sem átti í
raun fátt sameiginlegt með fyrri afrekum
leikstjórans. Hitchcock hugleiddi ýmis verk-
efni eftir hana en tókst ekki að koma neinu
þeirra í framkvæmd. Hann átti kvikmynda-
réttinn á sögu eftir Elmore Leonard sem hét
„Unknown Man: No 89“ og önnur saga sem
hann hugleiddi að fílma var „The Short
Night“ eftir Ronald Kirkbride. Hitchcock lést
í apríl árið 1980.
Truffaut segir í eftirmála samtalsbókar
sinnar og Hitchcocks að leikstjórinn hafí
hagað einkalífí sínu þannig að hann leyfði
engum að klappa sér á bakið, eins og
Truffaut segir, leyfði engum að nálgast sig á
persónulegum nótum. Hann giftist ungur
konu sinni, Ölmu Reville, og hélt tryggð við
hana allt sitt líf og lifði fremur fábrotnu og
einföldu lífí. Þegar framleiðandinn David 0.
Selznick, sem fékk leikstjórann til þess að
flytjast til Bandaríkjanna, hitti Hitehcock í
fyrsta sinn fann hann fyrir þessari fjarlægð í
honum og skrifaði heim til konu sinnar árið
1938: „Loksins hitti ég Hitchcock. Hann lítur
út fyrir að vera ágætis náungi en hann er
varla sú manngerð sem þú myndir vilja hafa
með þér í útilegu.“
Hitchcock lifði sumsé ekki spennandi lífí
nema í gegnum kvikmyndir sínar. „Þess
vegna,“ ályktar Truffaut, „er helsta ímyndin
sem tengd er við Hitchcock af saklausum
manni sem tekinn er í misgripum fyrir annan
mann og hundeltur - maður sem hangir niður
úr þakrennu, sem er við það að gefa sig.“ Og
svo: „Maðurinn sem óttinn rak áfram til þess
að segja hinar hryllilegustu sögur; maðurinn
sem var hreinn sveinn þegar hann kvæntist,
orðinn 25 ára gamall, og svaf aldrei hjá
annarri konu en eiginkonu sinni; hann var
sannarlega sá eini sem gat gert morð og
framhjáhöld að hneykslismálum, eini maður-
inn sem vissi hvemig átti að gera það og í
sannleika sagt, eini maðurinn sem hafði rétt
til þess að gera það.“
ENN slær hún sín tíu slög, hin
dimmhljóma klukka -. Hversu oft
skyldi ég ekki hafa handfjatlað
þetta umslag, látið það leika milli
fingra minna - opnað það? Tekið úr
því bréfíð, - tveggja arka bréf,
haldið því frammi fyrir augunum og
getið mér til um orðin, sem þar eru
væntanlega skrifuð? Ég hef meira að segja
margoft leitt hugann að skriftinni, sem ég þó
aldrei hef séð. Ég get mér þess til að rithöndin
sé áferðarfalleg. Þó er það hugsanlega ekki á
rökum reist frekar en aðrar tilgátur. Innihald
þessa bréfs er mér hulið, rétt eins og rithöndin.
Ég sting því aftur í umslagið, eins og svo ótal oft
áður. Set það svo í vasann. Ég er löngu hættur
að gera mér vonir um að geta nokkurn tíma les-
ið bréfíð. Skyldi það vera þess vegna, sem ég
meðhöndla það af stakri natni, jafnvel virðingu?
Umhverfís mig er allt svart. Svartamyrkur,
- þykkt eins og þéttofín voð. Mér er horfíð allt
tímaskyn. Tilfinning mín fyrir rými mótast af
þessum órjúfanlegu veggjum, sem umlykja
mig. Þegar ég vakna, vakna ég myrkrinu. Ljós
birtist mér aðeins í draumi. Mig dreymir
gjaman sólargeisla. Þeir varpa birtu á djúpan
hyl. Ofan í þennan hyl steypist hár foss, en
ekki breiður. Sé þetta mynd úr fortíð minni, þá
er hún mér gleymd. Flest er mér gleymt. Óg
það fáa sem ég man tekst mér ekki að setja í
rökrétt samhengi.
Ekki man ég í hvaða erindum ég var þama.
Sennilega hef ég einfaldlega verið á göngu án
annars tilgangs en þess að ganga. Mér er held-
ur ekki Ijóst, hvar ég var. Þó minnist ég þess
að húsið stóð utan alfaraleiðar. Og ég held að
ég hafi átt leið þama um áður. Þó er það ekki
víst. En þennan umrædda dag fann ég umslag-
ið. Það lá ómerkt spölkorn framan við húsið.
Ég gat mér þess til að það tilheyrði einhverj-
um, sem byggi í húsinu. Engin dyrabjalla var
við útidymar, svo ég bankaði á dymar. Senni-
lega hef ég bankað nokkuð fast, í það minnsta
hrökk hurðin af stöfúm. Ég ræskti mig og kall-
aði inn í húsið. Ekkert svar barst.
Rétt innan við dymar stóð lítið borð. Mér
flaug í hug að réttast væri að leggja umslagið á
það og koma mér síðan á brott. En það gerði
ég ekki; sennilega hef ég efast um að ómerkt
umslag vekti athygli nokkurs manns. Nema þá
forvitnin hafí rekið mig áfram. Hvað sem því
leið fór ég inn. Ég kallaði aftur og enn kom
ekkert svar.
Nei, ég veit ekki hvað rak mig til að ganga
um þetta ókunnuga heimilí, eins og hver önnur
boðflenna. Þetta var snoturt heimili og án alls
íburðar. Húsrýmið var ekki mikið. Greinilegt
var að þarna bjuggu eldri hjón. Allt heimilið
bar vott um fágun og nægjusemi húsráðenda.
Hvernig mátti það vera að mér fannst ég
eiga að ■ kannast við þetta heimili, þótt ég
þekkti þar ekki nokkum hlut? Það var líkast
því, sem andblær þess væri mér á einhvern
hátt ekki framandi. Gömul hughrif leituðu á
EFTIR PJETUR HAFSTEIN LÁRUSSON
mig. Gömul hughrif. Ég er ekki maður þeirrar
gerðar, sem fer snuðrandi um annarra manna
híbýli. Ég leitaði því að heppilegum stað, til að
leggja umslagið á, svo ég gæti sem fyrst yfir-
gefið húsið. Auðvitað má segja að eldhúsbekk-
urinn hafí verið nærtækur staður í þessu sam-
bandi. Umslag við hliðina á eldhúsvaski gæti
tæpast farið fram hjá nokkrum manni. Og
sennilega var litla borðið við útidyrnar þrátt
fyrir allt ekki svo óheppilegur staður. Já, það
var best að leggja umslagið þar.
Um leið og ég tók í hurðarhúninn, eftir að
hafa lagt frá mér umslagið, gerðist það! Það er
tæpast að ég hafí mig í að segja frá því, jafn
ótrúlegt og það er. Vilja ekki allir að þeim sé
trúað? En þetta gerðist nú samt.
Mér hefði ekki þótt það neitt undarlegt,
hvað þá heldur yfimáttúrulegt, þótt hurðar-
húnninn hefði staðið á sér. Og það var einmitt
það, sem hann gerði. Hann var blýfastur, sama
hvernig ég hamaðist á honum. Hitt þótti mér
undarlegra að um leið og ég snerti húninn varð
almyrkt í húsinu. Ég hélt fyrst að þetta væri af
völdum þjófavarnarkerfis, sem ég hefði aldrei
heyrt minnst á. Það gat svo sem vel staðist,
enda ýmislegt, sem fer fram hjá fáskiptnum
mönnum eins og mér.
Fljótlega gafst ég upp á að reyna að opna
dymar. Þess í stað ákvað ég að smokra mér út
um glugga. Ég þreifaði mig áfram í myrkrinu.
Vonandi væri auðvelt að opna gluggana. Og
vonandi ætti enginn leið fram hjá húsinu þegar
ég skriði út. Ég væri illa settur ef lögreglan
kæmist í málið. Tilhugsunin var þungbær.
En brátt kom í Ijós að ég þurfti ekki að gera
mér rellu út af þessu. Ég fíkraði mig áfram
meðfram öllum veggjum hússins, meira að
segja milliveggjunum. Fálmandi höndum fór
ég um þá, fullviss þess, að innan andartaks
mundu lófar mínir snerta rúðugler eða jafnvel
bakdyr ef heppnin væri með mér.
En þetta átti ekki þannig að fara. Það var
ekki nóg með að engar bakdyr væri að finna;
allir gluggar hússins voru horfnir! Þegar mér
varð þetta ljóst, varð ég mjög hræddur. Samt
hafði ég fulla stjórn á mér, enda hlyti mér að
takast að brjótast út í gegnum dyrnar, þótt ég
gæti ekki opnað þær með eðlilegum hætti. En
hræðslan varð að skelfingu, þegar mér varð
ljóst að dyrnar voru einnig horfnar. Það var
engin leið út!
Eftir að hafa staðið um stund þar sem úti-
dyrnar höfðu verið, lamaður af skelfingu og
eftir því ráðalaus, fálmaði ég mig um húsið
öðru sinni. Ég kom þegar að borðinu, sem ég
hafði lagt umslagið á og þótt mér væri auðvitað
ljóst að ég gæti ekki lesið innihald þess, stakk
ég því í vasann. Ég leitaði ekki lengur út-
gönguleiðar; vissi sem var að hana var hvergi
að fínna. Ég komst fljótlega að raun um það, að
fyrir utan það að hvergi varð komist út, virtist
allt vera óbreytt frá því ég kom inn í húsið. Við
það varð mér rórra, hvernig sem á því stóð.
Nei, ég veit ekki hversu lengi ég hef verið
lokaður innan veggja þessa húss. Mánuði? Ár?
Það er mér hulið. Eg sætti mig einfaldlega við
orðinn hlut, enda væsir svo sem ekki um mig.
Að vísu sé ég ekkert, en hér er öll þægindi að
finna; þægilega stóla, notalegt rúm og annað
það, sem ég þarfnast til að mér líði vel. Og þótt
undarlegt megi virðast, hef ég enga þörf fyrir
mat. Mér nægir kranavatnið. Nei, það væsir
ekki um mig.
Jafnan eru þau tíu, þessi dimmhljóma högg
Borgundarhólmsklukkunnar í dagstofunni.
Aldrei hef ég trekkt hana upp, enda óþarft, því
hún gengur eigi að síður. Þótt ég geti ekki
fylgst með tímanum og hafí svo sem ekki sér-
stakan áhuga á því, úr því sem komið er, er
mér ljóst að hún slær ekki með reglubundnu
millibili. Stundum er stutt milli þess sem hún
slær, stundum langt. En jafnan eru höggin tíu.
Fyrst svona mislangt er milli þess að klukkan
hljómi liggur í augum uppi, að þessum tíu
höggum er ekki ætlað að segja mér hvað þeim
tíma líði, sem fólk lifir og hrærist í, enda slær
klukkan engum nema mér. Þetta er klukka
míns eigin tíma eða tímaleysis, væri ef til vill
réttara að segja. Nú rennur hún upp, stundin
óþekkta, stundin túnalausa.
Ég dreg myndir á myrkrið. Til að byrja með
dró ég eingöngu upp myndir af búslóðinni í
húsinu, eins og ég mundi hana, eftir þær fáu
mínútur, sem hún blasti við augum mínum.
Síðar þreifaði ég á öllu, sem hér er að finna,
eins og blindur maður; lærði form þess og
stærð, mýkt og hörku. Við það urðu myndirnar
nákvæmari. Loks tók ég að mála hugsanir mín-
ar á myrkrið. Þessar myndir eru jafnan Ijós-
leitar, til mótvægis við myrkrið, sem þær eru
málaðar á og umlykur mig. Þannig eyði ég
vökustundum mínum, meðan draumar bíða
þess að ég ferðist um lönd þeirra.
Og svo slær hún, Borgundarhólmsklukkan,
sín tíu högg og afmáir þær myndir, sem ég hef
málað síðan hún sló síðast. Til að byrja með var
mér fremur illa við það. En það átti eftir að
breytast og nú er ég feginn að þurfa ekki að
safna of mörgum myndum á þetta myrkur. Því
enda þótt þetta sé mikið myrkur, kolsvart og
órjúfanlegt, þá veit ég að það er aðeins innan
veggja þessa húss.
Hvað nú, ef gluggarnir skyldu birtast aftur
og ljósið flæða inn um þá eins og dansandi glit-
þræðir? Já, og hvað ef útidyrnar lykjust upp
fyrir allri þessari birtu? Væri mér þá frjálst að
ganga út, láta sem myrkrið hefði aðeins verið
skynvilla eða jafnvel helber misskilningur?
Sennilega. En vonir mínar standa ekki lengur
til þess að svo fari. Myrkrið hefur veitt mér
nýja sýn og ég er þess fullviss að birtan mundi
aðeins blinda mig.
Ég dreg enn eina myndina á myrkrið, mála
gulan fjarska; tvískiptan gulan fjarska, rofínn
rauðri línu. Og ég veit að senn mun hún aftur
slá sín tíu slög, hin dimmhljóma klukka.
Höfundurinn er skáld í Reykjavík.
8 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 5. JÚNÍ 1999