Lesbók Morgunblaðsins - 14.08.1999, Blaðsíða 5

Ólafur konungur Tryggvason var allra
manna grimmastur við óvini sína þegar hann
vai- reiður og kvaldi þá mjög. Suma brenndi
hann í eldi, aðra lét hann ólma hunda rífa sund-
ur, og enn aðra lemja eða kasta fram af háum
björgum.22
Einu sinni boðaði konungur á þingi í Túns-
bergi að allir sem færu með galdra eða gern-
ingar og eins seiðmenn skyldu fara af landi
brott. Síðan var leitað að slíkum mönnum í
byggðum þar í kring og þeir boðaðir til kon-
ungs. Þegar þangað kom var meðal þeirra
maður sem hét Eyvindur kelda. Hann var seið-
maður og fjölkunnugur.
Ólafrn- bauð mönnum þessum til stofu, gerði
þeim þar góða veislu og gaf þeim sterkan
drykk. Þegar þeir voru orðnir drukknir lét
konungur leggja eld í stofuna og brann hún og
allir sem inni voru nema Eyvindur kelda. Hann
komst út um ljórann og síðan á brott.
Nokkru seinna var Ölafur konungur staddur
á Körmt á Rogalandi. Þá kom Eyvindur kelda
þar ásamt félögum sínum. Þeir voru allir seið-
menn og fjölkynngisfólk og ætluðu að fara að
konungi og drepa hann. Menn konungs tóku
Eyvind og félaga hans höndum og lét konung-
ur færa þá alla út í flæðisker og binda þá þar.
Lét Eyvindur kelda þar líf sitt og allir félagar
hans. Skerið heitir síðan Skrattasker.23
Ólafur konungur Haraldsson, sem seinna
var tekinn í helgra manna tölu, rannsakaði
kristni manna og kenndi þeim rétta trú, segir í
Heimskringlu. Suma þá sem ekki vildu iáta af
heiðni rak hann af landi brott. Af öðrum lét
hann höggva hendur eða fætur, eða stinga úr
þeim augun. Enn aðra lét hann hengja eða
hálshöggva, en engum lét hann óhegnt sem
ekki vildi þjóna guði.24
Álylctanir
Færð eru rök að því að munur milli Islend-
inga og Norðmanna á sagnaritun til forna stafi
af mismun á því hvernig kristin trú vai- inn-
leidd.
I Noregi var ráðist að heiðinni trú með báli
og brandi við kristnitökuna. Þar hefur ríkt
ógnaröld meðan kristni var að komast á. Kunn-
átta í heiðnum fræðum var upprætt eftir því
sem hægt var. Heiðnir þættir í menningunni
dæmdust kristnispell og gat varðað viðurlög-
um að hafa slíkan fróðleik undir höndum. Heið-
in skáld voru trúboðinu sérstaklega hættuleg
vegna íþróttar sinnar og kunnáttu í fornum
fræðum. Þau hurfu af sjónarsviðinu á síðasta
hiuta 10. aldar. Af þessum sökum öllum rofn-
uðu tengsl við fornan sagnaheim tiltölulega
lljótt.
Heiðnu dróttkvæðin voru gegnsýrð af heiðn-
um sagnaminnum. Þess vegna neituðu báðir
trúboðskonungarnir að hlusta á skáld flytja
kvæði fyrst eftir kristnitökuna. Ólafur
Tryggvason hlustaði þó á Hallfreð vandræða-
skáld eftir að hann hafði látið skírast, og Ólafur
helgi hafði mikið dálæti á hirðskáldi sínu, Sig-
hvati Þórðarsyni, en hann hafði tekið trú áður
en hann kom til konungs.25 A Islandi komst
kristni á með friði. Heiðnir goðar tóku trú, sáu
um kristnihald og héldu veraidlegum völdum.
Gömul fræði voru áfram leyfð og jafnvel höfð í
hávegum. Skáld og sögumenn fluttu kvæði sín
og sögur á mannfundum. Forn menning,
sagnahefð og ljóðagerð lifði af kristnitökuna.
Síðan voru sögur okkar og ljóð úr heiðnum sið
skráð á skinn á íslensku.
1. Sigurður Nordal, 1942. íslensk menning, 64,66.
2. Helgi Guðmundsson, 1997. Um haf innan. Háskólaútgáfan, 92-100.
3. Einar Benediktsson, 1918. Thules Beboere. Raadhustrykkeriet
A/S, Kristiania (Oslo).
4. Árni Hjartarson og Hallgerður Gísladóttir, 1983. Skollhólaheliir.
Árb. hins ísl. forni.féi. 1982,123-134.
6. Guðmundur Ólafsson, 1996. Vitnisburður fornieifafræðinnar... Um
landnám á Isiandi. Reykjavík.
6. Guðmundur Hannesson, 1925. Körpermasse... Árbók Háskóla ís-
lands. Fyigirit. Reykjavík.
7. Stefán Aðalsteinsson, 1992. Bióðílokkar og menning f slendinga.
Staðanöfn, glíma og söl. Saga, 221-243
8. Finnur Jónsson (FJ), 1898. Den oldnorske og oldislandske litterat-
urs historie,416-474.
9. Snorra Edda. Guðni Jónsson gaf út. Reykjavík, 1954,353.
10. íslensk fomrit (ÍFII), Egils saga. Sig. Nordal gaf út. Reykjavík,
1933,19.
11. FJ.461.
12. Heimskringla (Hkr) Snorra Sturiusonar, I, bls. 2. Páll Eggert Óla-
son sá um prentun. Reykjavík, 1947.
13. Bjarne Fidjestul, 1991. Skaldediktinga og trusskiftet. I Nordisk
Hedendom (Ritstj. Gro Stensland o.fl.) Odense Universitetsfor-
iag, 120.
14. ÍFII, 157.
15. Ólafía Einarsdóttir, 1964. Studier i kronologisk metode i tidlig is-
landsk historieskrivning. Lund.
16. Jón Hnefill Aðalsteinsson, 1997. Blót í norrænum sið. Háskólaút-
gáfan, 35.
17. Jón Jóhannesson 1956. íslendinga saga I. Almenna bókafélagið,
Reykjavík, 167-8.
18. Jón Hnefill Aðalsteinsson, 1997. Blót í norrænum sið. Háskólaút-
gáfan.
19. Helgi Guðmundsson 1997. Um haf innan, 80-83.
20. Alexander Bugge, 1905. Vesterlandenes indflydelse... Jakob
Dybvad, Christiania (Oslo), 368.
21. Hkr, II, 63,168
22. Hkr 1,231
23. Hkr 1,213-14
24. Hkr II, 76
25. F. Paasche, 1914. Kiistendom og kvad. Aschehoug og Co. Kristi-
ania (Oslo), 35-6,11.6
Höfundur er doktor í búvísindum og áhugamaður um
uppruna íslendinga og íslenskrar menningar.
GUÐIR FORNMANNA VORU
ORKAN I DAUÐUM OG
HLUTUM OG LIFANDI
Þróun mannsins í samfélagi
dýranna hefur ávallt byggst á
þekkingu. Þekkingu á umhverfi
sínu, náttúruöflunum, náttúru-
gæðunum, tímanum, eða í
stuttu máli sagt, þekkingu um-
fram vit þeirra sem keppt hafa
við hann í lífsbaráttunni. Kyn-
slóð eftir kynslóð hefur maðurinn viðað að
sér þeirri vitneskju, sem að gagni hefur mátt
koma, og látið hana ganga til afkomendanna.
Aður en ritun hófst, geymdi maðurinn vit-
neskju sína í handverki við áhaldasmíð, og
munnlegri geymd, og beitti við það þolin-
mæði og hugkvæmni, sem honum er eigin-
leg. Til dæmis bjó hann sér til mjög fastar
reglur um röðun orða í þeim hugsmíðum sem
ekki mátti gleyma, þannig að ef orð féllu úr
hinni munnlegu geymd þá heyrðist það sam-
stundis og var leiðrétt. Jafnvel þó geymdin
flyttist milli manna, sem ekki skildu hug-
myndina, og afflyttu hana, var hægt að færa
hana til upprunalegrar myndar af þeim sem
til kunnu.
Enn í dag kveðum við kvæði, um það sem
við teljum mikilvægt, en þar sem þekking-
in er geymd á annan hátt í dag, þá er
orðaröðun og atkvæðafjöldi í
bundnu máli ekki eins mikilvæg
og þá. En eins og svo mörgum
tegundum er tamt, þá er
maðurinn ættbálki sínum
trúr, og vegna þess hve
þekking var mikilvæg í
lífsbaráttunni, var hann
ekkert örlátur á hana.
Þekking hefur
alltaf verið þeir yfir-
burðir, sem hafa
fært mönnum völd,
og til að halda þeim
völdum hefur mað-
urinn leitast við að
halda þekkingunni
leyndri fyrir þeim
sem keppt gætu um
völdin. Sá sem gat sagt
fyrir, ár eftir ár, þar
sem hver dagur var öðr-
um líkur, hvenær ætti að
sá í akurinn, hann var mik-
ils virður með sínu fólki, og ef
hann var einn um þessa þekk
ingu var hann öllum æðri.
Það var því engin furða, þótt hann
segði ekki hverjum sem var hvernig
hann vissi þetta, og smám saman varð það
trú manna, að þeir sem með þekkingu sinni
gátu sagt fyrir hvenær guðirnir ætluðu af
mildi sinni að gefa góða veiði, að hafa græn-
an og kjarngóðan haga tilbúinn á áfangastað,
eða gefa frjóa árstíð fyrir kornræktun, þeir
stæðu guðunum nær en aðrir. Og það var
ekki vænlegt til árangurs að setja sig upp á
móti þeim, sem nytu náðar og upplýsinga
guðs.
Goðaveldið íslenska var byggt á þessum
grunni. Goðarnir voru fulltrúar guðanna, og
geymdu þekkinguna, og miðluðu henni til al-
mennings. Þeir voru ósnertanlegir nema
jafningjum sínum, og héldu völdum vegna
þess að þekking þeirra var ómissandi.
Enn í dag halda íslendingar, að tímatalið
til forna hafi verið fundið upp af íslenskum
goða, sem hét Þorsteinn surtur. Að hann hafi
fundið það upp af hyggjuviti sínu, að árið,
sem taldist í tveim misserum 364 dagar, væri
of stutt, og því þyrfti að bæta við einni viku,
sumarauka, í tímatalið, til að ekki færi allt úr
skorðum. Slíkar afburða gáfur í þessu efni
sem fleirum sýndu svo ekki varð um villst, að
án höfðingjaættanna stæðist þjóðfélagið ekki
Ef þessi sögn um Þorstein surt er rétt, þá
hafa Islendingar ekki komið hingað frá Nor-
egi, heldur af annarri plánetu. Að halda það
að þeir hafi búið í Noregi um aldir, og ekki
þekkt tímatalið, en lifað samt á landbúnaði
er alls ekki til í myndinni. En fornmenn
þekktu náttúruöflin vel, og höfðingjaættim-
ar héldu þekkingunni innan fjölskyldunnar, í
munnlegri geymd og launsögnum.
Júlíus Cæsar segir frá því í bók sinni um
EFTIR KRISTJAN HALL
Guði
rnir voru
orkan
sem
fær plöntur til að lifna við
að vori, snjóinn til að
hreyfa sig ó veturna, sjó-
inn til að gufa upp og
falla sem regn ó sóna
akra, fræin til að skjóta
frjóöngum, goluna til
að leika um andlitið og
laufin til að falla.
YGGDRASIL, askur lífsins í ásatrú. Hér er
heimsmyndin úr Snorra-Eddu teiknuð upp,
löndin umlukt hafi, Jötunheimar og útgarðar
fyrir utan mannheima. Askurinn er miðlægur
og heimstákn, bindur saman þrjú svið al-
heimsins, himinn, jörð og undirheima, þar
sem Níðhöggur nagar rætur trésins. Teikn-
ing úr íslenskum söguatlas.
Gallastríðin, að þó prestar hinna innfæddu
hafi verið ritfærir á gi-ískt letur, hafi þeir
ekki notað það til kennslu, heldur notast ein-
ungis við munnlega fræðslu, og sagt að
þannig gætu menn ekki slegið slöku við nám-
ið, sem gat tekið allt að tuttugu ár.
Með launsögnum var hægt að halda þekk-
ingunni meðal innvígðra, jafnvel þótt þær
væru ritaðar á bók. Þekkingin kom þá fram
sem hugtak, en ekki rituð staðreynd. Þannig
var til dæmis hægt að skýra frá hegðan nátt-
úrannar, og guðanna í litlu ævintýri sem í
eyrum leikmanns var bara saga.
En hverjir voru nú þessir guðir, og hvert
var samband þeirra við lífið og náttúruna?
Svarið er einfalt, þeir voru lífið og náttúran.
Okkur nútímamönnum hættir gjarnan að líta
á fornmenn sem einhverja kjána. I yfirlæti
okkar og sjálfsánægju höldum við að maður-
inn hafi orðið fyrir stökkbreytingu á tveim til
þrem öldum, og hafi aukist að viti og skyn-
semi gífurlega.
Ekkert slíkt hefur átt sér stað. Þróunin
hefur tekið miklu lengri tíma, og einungis
fjarlægð nútímamannsins frá náttúrunni og
áhugamál hafa breyst, ásamt breyttu orða-
lagi og nöfnum á umhverfinu, ekkert annað.
Fornmenn kölluðu hreyfiöfl náttúrannar
guði. Þeir trúðu ekki á stokka og steina, eins
og oft er sagt í skilningslausum hálfkæringi,
heldur þekktu þeir öflin sem náttúrulegum
breytingum valda.
„May the force be with you.“ Er sagt svo
oft í kvikmyndum, sem bera samheitið Star
Wars. Þetta er nákvæmlega það sama og
fornmenn sögðu, þegar þeir óskuðu þess að
guðirnir væru með einhverjum. Það era líka
ranghugmyndir, að guðirnir hafi verið ein-
hverskonar mannlegar verur sem stjórnuðu,
eða fjarstýrðu náttúrunni. Guðir fornmanna
vora orkan í dauðum hlutum og lifandi. Ork-
an sem fær plöntur til að lifna að vori, snjó-
inn til að hreyfa sig á veturna, sjóinn til að
gufa upp og falla sem regn á sána akra, fræ-
in til að skjóta frjóöngum, goluna til að leika
um andlitið, og laufin til að falla. Tökum
dæmi:
Þór hét einn. Hann var eldurinn. Þó ekki
brennandi logarnir, né heldur var hann ein-
hvers konar stjórnandi eldsins. Hann sat
ekki við stjórnborð, eins og stjórnandi
kjarnorkuvers, né heldur einhver kynja-
vera sem stendur hjá og stýrir eldin-
um með bendingum eða hugar-
orku, heldur var hann sjálfur
innsta eðli eldsins, eðli hitans.
Hægt var að sjá til ferða
Þórs, þegar hann heldur í
austurátt á haustin til að
berja á hrímþursum. Þeg-
ar maður kemur út á sól-
björtum haustmorgni,
þar sem döggin liggur
hrímuð á túnum og mýr-
um, og lítur í vesturátt,
er allt með kyrrum kjör-
um. En líti maður til
austurs á móti rísandi
sól, þá sést gufa stíga upp
af jörðinni. Þar er Þór á
ferð í austur að berja á
hrímþursum.
Svona voru launsagnirnar.
Sumar einfaldar og auðskild-
ar, aðrar samantvinnaðar og
erfiðai'i úrlausnar, rétt eins og
náttúran sjálf. I sumum launsögn-
um er sólinni lýst sem barni sem fæð-
ist að morgni, en eldist hratt eftir því
sem líður á daginn, og deyr síðan sem gam-
almenni að kvöldi.
Lýsing á Þór, þegar hann fer út sem ung-
ur maður að morgni til að veiða Mið-
gai'ðsorm vísar til sömu lýsingar. Þ.e. að hér
sé um daglegt ferli að ræða. En í sögunni fer
Þór af stað og kemur til jötuns nokkurs, sem
Hymir heitir, og fær hann til að róa sér á haf
út, til að veiða orminn, sem lá umhverfis
löndin öll. Þór fékk sér, sem beitu á öngul
sinn, höfuð uxa eins, sem Himinhrjóður hét,
og renndi síðan færinu. Miðgarðsormur gein
við agninu, og þar tókust þeir á Þór. Þegar
átökin höfðu staðið lengi varð Hymir hrædd-
ur og skar á línuna, særinn kyi-rðist en Þór
sló Hymi fyrir borð og óð í land.
Hvað segir nú þessi saga? Jú, hún segir
okkur frá átökum þeim, þegai- sólin hitar sæ-
inn, yfirborðið gufar upp, og berst á land
sem regn að kveldi. Hringi'ás í náttúrunni,
sem viðheldur lífi á jörðinni.
Þór fer af stað að morgni dags, og egnir
fyrir Miðgarðsorm, þ.e. hafið, sem umlykur
löndin, með haus nauts sem hét Himinhrjóð-
ur. Nafnið þýðir himinroði. Hann egnir fyrir
orminn með roða himins að morgni dags.
Morgunroði boðar regn segja veðurglöggir
menn. Þór togast á við Miðgarðsorm, sem
blæs eitrinu og atgangurinn er harður, og
langur. Gufuna blæs upp af hafinu, en þegar
hallar degi húmar að, og húmið, þ.e. Hýmir
sker á línuna. Átökin enda, en með kvöldinu
kemur hafgolan, vegna þess að sjórinn er
heitari en landið, og varma goluna leggur á
land upp: Þór veður í land.
Höfundurinn er skrifstofumaður í Reykjavík.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 14. ÁGÚST 1999 5