Lesbók Morgunblaðsins - 14.08.1999, Blaðsíða 10

.hörku að einstakt er í allri sögu Englands. í
lok valdatíma Vilhjálms, eftir áralanga eign-
arupptöku og rán á jörðum og í klaustrum,
voru nær engir Engilsaxar eftir sem stórir
landeigendur í Englandi. Sjálfur sneri Vil-
hjálmur aftur til Normandí eftir að hafa
tryggt völd sín og komið á lénsskipulagi og
þar með breytt innra skipulagi ríkisins í
Englandi til langframa. Þar með voru mörkuð
þáttaskil í sögu Englands; tími lénsskipulags
hófst með landareignum yfirstéttar (frönsku-
mælandi í fyrstu) sem skuldbundin var að
veita konungi vígsgengi.
Sagt er að Vilhjálmur hafi aðeins snúið fjór-
um sinnum aftur til Englands á árunum 1072
til dauðadags 1087. í þeirri síðustu undirbjó
hann gerð nákvæms manntals sem hlaut
nafnið Dómdagsbókin og sem grundvöllur
fyrir skattheimtu konungs.
Myndfrásögn refilsins áþekk mynd-
málí kvikmyndar
Utsaumur refilsins er líkt og risavaxin
teiknimyndasaga. Einnig má líkja henni við
kvikmynd þar sem frásagnaraðferð er
áþekkt; sagan sögð í myndskeiðum og hvert
myndskeið samsett af af klippingu, hreyf-
ingu, nærmyndum. Margar sögur eru sagðar
samtímis, ýmis samhliða eða í klipptri röð.
Myndfleti refilsins er skipt niður í miðflöt
(uþb. 33-34 cm að hæð) þar sem meginat-
burðarásin er sögð, og tvo minni fleti neðan
og ofan við miðflötinn (hvor um 7-8 cm að
hæð) þar sem jaðaratburðir og einstök fyrir-
bæri eru höfð til nánari skýringar við at-
burðarásina sjálfa. Þannig verður frásaga
refilsins ekki aðeins heillandi myndasaga á
þremur myndflötum, fleyguð smáatriðum og
hliðarfrásögnum, heldur einstakur vitnis-
burður og heimild um menningu og mannlíf á
söguöld í Frakklandi og Englandi. Klæðnað-
ur, hernaður, fæði, siðir, vopn, tæki og húsa-
'kynni; einfalt og naivístískt myndmál refils-
ins kastar skýru ljósi á alla þessa þætti
þeirra tíma og fleiri.
Myndasaga útsaumsins er svo sterk og ein-
föld að hún stendur sem sjálfstæð frásögn. Tii
skýringar hefa einstaka setningar á latínu
verið saumaðar innan um myndimar, sem
margir telja að sé síðara tíma verk. (Dæmi:
Hic ceciderunt simul Angli et Franci in prelio
- Hér dóu Englendingar og Frakkar í bar-
daga).
Var refillinn saumaður i Englandi?
■ Eitt það merkilegasta við refilinn í Bayeux
er að hann er samtímaheimild. Vinnan við út-
fyrstu verkum var að greiða fyrir endurbygg-
ingu dómkirkjunnar í Bayeux í Normandí.
Odo biskup vildi prýða kirkjuna listaverkum,
þar á meðal stórfelldum vefnaði. Hann pant-
aði risastóran refil sem sýna átti alla þá miklu
atburðarás sem leiddi til þess að Vilhjálmur
sigursæli varð konungur Englands. Þannig
sló Odo biskup tvær flugur í einu höggi; und-
irbjó mikilfenglegan listvefnað fyrir dóm-
kirkju sína og hyllti hinn valdamikla hálfbróð-
ir sinn Vilhjálm. Endurbygging dómkirkjunn-
ar og verkið við útsaum refilsins gerðust því
samhliða og hafði Odo biskup yfirumsjón með
báðum framkvæmdunum.
Refillinn er því í senn heimildasaga, lista-
verk og áróðurstæki, því ekki fer milli mála
að sigurvegarinn segir söguna, þar sem Har-
aldur Guðinason er gerður að svikara sem
fremur djöfullegt meinsæri er hann brýtur
helgan eið og hrifsar til sín krúnu Englands.
Og eins og í bestu Hollywood-mynd lætur
hann lífíð á dramatískan og myndrænan hátt
eins og illþýði eiga ein skilið í lok sögunnar.
Hinn mikli hlutur Odo biskups í gerð refils-
ins útskýrir einnig stóran þátt hans í hinni
útsaumuðu myndsögu. (Samkvæmt reflinum
átti Odo bæði hugmyndina að innrásinni í
England og bjargaði her Normanna á ögur-
stundu í orrustunni sjálfri auk þess sem
hann barðist og drap hermenn Engilsaxa á
báða bóga með lurki.) Þó gætir pólitískrar
forsjálni í myndasögunni, því ekki vildi Odo
biskup og jarl styggja engilsaxneska undir-
sáta sína og þegna hálfbróður síns í
Englandi. Þannig sýnir vefurinn á einum
stað miskunnarleysi Normanna þegar þeir
reka konur og börn úr brennandi bæjum og
fara ránshendi um enskar sveitir fyrir orr-
ustuna við Hastings.
A þeim tíma sem refillinn í Bayuex var
saumaður út, ríkti sá vilji ráðamanna í Frakk-
landi (eftir samþykkt borgarráðsins í Arras
1025) að kirkjur skyldu meira skreyttar
myndmáli til að auðvelda ólæsu alþýðufólki
skilning á trúnni og hinni helgu bók. Refillinn
var því saumaður með það fyrir augum að
ólæsar hjarðir alþýðunnar gætu skilið hina
miklu og spennandi atburðarás á einfaldan
hátt frá upphafi til enda.
Og sannarlega er myndasagan á útsaumi
refilsins í Bayeus sígild frásögn; því enn þann
dag í dag heldur hún spennu og hraða. Refill-
inn fangar áhuga áhorfanda nútímans,
skemmtir honum og heillar, líkt og upphaf-
lega fyrir 922 árum.
Höfundurinn er rithöfundur.
DAUÐI Haraldar Englandskonungs. Á saumnum má lesa: Hic Harold rex interfectus est. (Hér
var Haraldur konungur felldur). Haraldur stendur og heldur á skildi og reynir að draga ör úr
hægra auga sínu sem óþekktur bogamaður hefur skotið. Til hægri við hann er næsti atburður
andartaki síðar þegar ríðandi normanskur hermaður veitir Haraldi náðarhöggið. Konungur
Englands er nú allur. Takið eftir að klipping myndsögunnar er líkt og í kvikmynd. Meðan meg-
inflöturinn segir söguna úr einu klippi í annað, eru hliðarfrásagnir sagðar á myndflötum fyrir
ofan og neðan. Takið eftir líkræningjum á neðri myndflöt sem draga herklæði af líkum og
safna saman vopnum.
sauminn hófst sennilega strax að afstaðinni
'orrustu við Hastings, 14. október 1066.
Myndmál og samsetning refilsins er af þeirri
gerð að minnir furðulega á gerð heimilda-
kvikmynda. Utsaumur refilsins tók um ára-
tug og talið er, að útsaumurinn mikli hafi
fyrst verið sýndur opinberlega 14. júlí 1077
er hann skrýddi dómkirkjuna í Bayeux í til-
efni enduruppbyggingar hennar eftir elds-
voða sem gjöreyðilagði kirkjuna á fyrri hluta
elleftu aldar.
Gerð refilsins er fyrst og fremst hugmynd
og framkvæmd Odo biskups, hálfbróður Vil-
hjálms sigursæla, sem barðist við hlið Vil-
hjálms við Hastings. í þakkarskyni fyrir holl-
stu og góða þjónustu veitti Vilhjámur hálf-
róður sínum jarlstign af Kent og gaf honum
bæði miklar lendur og völd. Nýjar eignir
Odos biskup gerðu honum kleift að sýna holl-
vinum sínum rausnarskap og eitt af hans
GRÖF Vilhjálms sigursæla í kórnum á St.
Etienne-kiausturkirkjunni í franska bænum
Caen í Normandí-héraði.
MUSÉE de la Tapisserie í Bayeux þar sem refillinn er til sýnis.
LITRÍK SAGA
Refíllinn í Bayeux hefur varðveist
óskaddaður að mestu fram á vora daga.
Það verður að teljast einstakt ekki síst
með tilliti til litríkrar sögu hans. Reflinum
var bjargað úr tíðum brunum á 12. öld,
varðveittist gegnum eyðileggingu og grip-
deildir hundrað ára stríðsins, trúarbragða-
styrjaldir og frönsku byltinguna (sagt er að
á byltingarárunum hafi dreglinn verið not-
aður sem áklæði yfir flutningavagna).
Refillinn var varðveittur í Bayeux allt
fram til 1803 þegar hann var hafður til sýnis
í Louvre-safninu í París að beiðni Napóle-
ons keisara. Fyrir mikinn þrýsting frá íbú-
um og yfirvöldum í Bayeux var refillinn
fluttur aftur til bæjarins 1842 og hefur verið
þar síðan ef frá er talið tímabil í síðari
heimsstyrjöld er honum var komið undan
listaverkaþjófnaði nasista og falinn í So-
urches-höll. Refillinn var þvínæst geymdur
í stuttan tíma í Louvre og aftur komið fyrir
í Bayeux í stríðslok 1945. Þeim sem áhuga
hafa á að kynna sér refilinn nánar eða skoða
hann í Bayeux í Normandí er bent á eftir-
farandi:
Safnið sjálft:
Musée de la Tapisserie de Bayeux
Centre Guillaume-le-Conquérant,
rue de Nesmond,
14400 - Bayeux
sími: 31-920548 (opið á hverjum degi árið
um kring)
Vefslóðir:
1. BAYEUX TAPESTRY
http://www.anci-
entsites.com/as/er/bayeux.html
2, SECRETS OF THE NORMAN
INVASION
http://www.cablenet.net/pages/book/index.
htm
ORRUSTUVÖLLURINN við Hastings í dag. Veggir og turnar Bardagakiausturs (endurbyggðir
og breyttir gegnum aldirnar) krýna enn aflíðandi brekkuna þar sem her Engilsaxa stillti sér
upp fyrir orrustuna við Hastings 1066.
SAUMUR REFILSINS
Refillinn í Bayeux er yfirleitt kallaður
„Vefurinn í Bayeux“ þótt hann sé í raun
útsaumur. Fyrr á öldum var refillinn oft
nefndur „Dúkur Vilhjálms hertoga," en á 19.
öld var refillinn kallaður „Vefur Matthildar
drottningar" og tengdur þeirri goðsögn að
Matthildur, eiginkona Vilhjálms hafi hannað
og saumað út refilinn með aðstoð hirð-
kvenna. Sannað þykir að Matthildur kom
hvorki nálægt hönnun eða gerð refilsins
heldur sé hér um rómantískar sögusagnir að
ræða sem gera Matthildi að eins konar Pen-
elope Normandí. í dag er talið með vissu að
útsaumurinn hafí verið gerður í Englandi.
Grunnur refllsins er línklæði, 70 metrar að
lengd. Lengi vel var talið að hin mikla lengd
refilsins væri samansett úr átta línklæðum
en nýlegar rannsóknir sýna að bútarnir eru í
raun níu. Lengsti búturinn er 13,9 metrar en
sá stysti 2,43 metrar.
Utsaumurinn sjálfur er úr ullarþráðum í
átta litum; mismunandi áferðir úr grænum,
rauðum, gulum og bláum litum. Litir ullar-
þráðanna hafa varðveist ótrúlega vel. Hinir
mismunandi litir gera myndirnar oft eins og
upphleyptar. Þessi áhrif eru fengin með
tveimur einföldum gerðum af útsaum; ann-
ars vegar fyllingu með svonefndum Bayeux-
saum (ekki ólíkt og þegar stoppað er í
sokka, margir þræðir lagðir samhliða og
festir saman með þversaum með 3 mm bili
og fyllingin þvínæst saumuð íöst við líndúk-
inn) og hins vegar stofnsaumi (randsaumi)
sem notaður var á allar útlínur, andlit, hend-
ur, fætur og stafi. Einnig er notast á stöku
stað við fleygsaum með tvöfoldum þræði og
keðjusaum, einkum þar sem um viðgerðir
síðari tíma er að ræða.
^IO LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 14. ÁGÚST 1999