Lesbók Morgunblaðsins - 28.08.1999, Blaðsíða 3

LESBÖK MORGUNBLAÐSINS - MENMNG LISTIR
33. TÖLUBLAÐ - 74. ÁRGANGUR
EFNI
Frúrnar í Andvörpum
Árið 1521 teiknaði einn af höfuðsnilling-
um myndlistarsögunnar, Þjóðverjinn
Albrecht Diirer, þijár myndir af vel
klæddum konum í Antwerpen. Konurnar
á myndunum voru taldar íslenskar, enda
hafði Diirer sjálfur skrifað undir eina
myndina: „Þannig ganga ríkar konur til
fara á Islandi." Um þessar hugsanlega
íslenzku frtír og búninga þeirra skrifar
Vilhjálmur Orn Vilhjálmsson fornleifa-
fræðingur.
Félag íslenskra
gullsmiða
fagnar 75 ára afmæli sínu um þessar
mundir. Halla Bogadóttir formaður fé-
lagsins ræðir um iðngreinina og þær
breytingar sem hafa átt sér stað innan
hennar á undanförnum árum, en víravirk-
ið á ntí undir högg að sækja á meðan þeim
fjölgar sem gera tilraunir með óvenjuleg-
an efnivið. Einnig er rætt við gullsmiðina
Ásgeir Reynisson, Helgu Jónsdóttur og
Ófeig Björnsson um þau ólíku verkefni
sem þau taka sér fyrir hendur.
FORSÍÐUMYNDIN
Kvikmyndagerð
í Þýskalandi
Jónas Kntítsson kvik-
myndagerðarmaður skrif-
ar þijár greinar um sögu
þýskra kvikmynda, sem
hófst 1892. Stí fyrsta birt-
ist hér og fjallar um
gullöld þýskra kvikmynda
á árum Weimar-Iýðveldis-
ins og stóð þar til nasistar
hófu eigin kvikmynda-
framleiðslu 1927. Ýmsir
snjallir kvikmyndahöfund-
ar voru þá dæmdir „úr-
kynjaðir" og voru sumir þeirra keyptir til
Bandaríkjanna og klifruðu hratt upp met-
orðastigann í HoIIywood.
Sumartónar
nefnist tónlistarhátíð, sem haldin var í
Þórshöfn í Færeyjum. Þar voru haldnir 45
tónleikar á nítján dögum. Ríkarður Örn
Pálsson sótti Færeyinga heim og hlustaði
á stóra hluta dagskrárinnar.
Hvar var Brattahlíð?
Um það hafa menn ekki verið í vafa og nú
er unnið að endurgerð fornra bygginga
þar í tilefni landafundaafmælisins. Guð-
brandur Jónsson þyrluflugmaður er vel
kunnugur á svæðinu og telur hann að
Brattahlíð sé ranglega staðsett; engin
brött hlíð sé þarna og Eiríksfjörður lokist
þar að auki af ís, enda ganga skriðjöklar
niður í hann. Svo er hinsvegar ekki í
næsta firði, Einarsfirði, þar sem skilyrði
til búsetu og siglinga eru mun vænlegri.
er af Rauðórfossi á Síðu, skammt vestan við Kirkjubæjarklaustur. Rauðá er ekki
vatnsmikil en hefur rauðmálað farveginn neðan við fossinn. Ljásm. Glsli Sigurðsson.
SIGURÐUR BREIÐFJÖRÐ
MANSÖNGURÚR
VÍGLUNDARRÍMUM
- BROT -
Hver vill ræna hita frá
heiðrí sól um vorsins daga,
sem lundi grænum logar á,
í loftið vill hans greinar draga?
Hver vUl banna fjalli frá
fljóti rás til sjávar hvetja?
Veg þann fann sem mangi má
móti neinar skorður setja.
Hver má banna, að blómstur tvenn
bindi saman heldai* rætur
og vaxi þannig saman senn,
sem náttúran vera lætur.
Hvar má skilja flóð við flóð,
farveg einn ef hitta taman,
og skilja vilja blóð við blóð,
sem blæðir tveimur æðum saman?
Engir menn því orkað fá
og aldrei heldur munu kunna
að halda kvenna hjörtum frá
honum, sem þær vilja unna.
Tryggðin há er höfuðdyggð,
helst er margar þrautir reynir,
hún er á því bjargi byggð,
sem buga ekki stormar neinir.
Sigurður BreiSfjörð, 1798-1846, fæddist f Rifgiröingum við Breiðafjörð, en
lærði beykisiðn (hmnusmíði) í Kaupmannahöfn og vann við þá iðn á
ýmsum stöðum, þ.á m. á Grænlandi. Sfðustu ár sfn í Reykjavík lifði hann
við bág kjör og andaðist í örbirgð. Eftir hann liggur fjöldi rfmnaflokka og
er hann talinn fremsta rímnaskáld þjóðarinnar á 19. öld.
MEÐ KVIKUNA
UNDIR FÓTUM
RABB
/
AÍSLANDI hafa nokkur
hraun runnið í tíð núlif-
andi manna og vægir
jarðskjálftakippir verða
á hverju ári. Við búum
eiginlega á eldfjalli; ís-
land er sífellt í sköpun og
ótökin í náttúrunni mikil,
en sem betur fer sjaldan mannskæð. Af
reynslunni má sjá að snjóflóð eru hættuleg-
ust; bæði varð mann- og eignatjón í Hnífs-
dal 1910 og á þessum áratugi í Súðavík og á
Flateyri. Víðar hafa smærri snjóflóð valdið
manntjóni.
í Ijósi reynslunnar má einnig sjá að eld-
virknin og flóð af hennar völdum hafa haft
minni lífshættu í för með sér, en gífurlegt
eignatjón varð í Heimaeyjargosinu 1973,
allnokkuð í jarðskjálftanum á Dalvík 1934
og að sjálfsögðu kostaði sitt að endurbyggja
brýmar á Skeiðarársandi þegar hlaupið
mikla varð í nóvember 1996 og sýndi við
hveiju er hægt að búast austur þar endrum
og sinnum.
í ljósi eldvirkni og hnattstöðu á norður-
hjara heims, má segja að við sleppum furðu
vel. Við fáum ekki yfír okkur flóð eins og í
Kína eða Bangladesh, mjög sjaldan jarð-
skjálfta af sama styrk og varð fyrir fáeinum
dögum í Tyrklandi og nánast engin hætta er
á 40-50 stiga frosti eins og varð síðastliðinn
vetur í Rússlandi og Norður-Ameríku. Eng-
in hætta er heldur af skógareldum né kæf-
andi hita og skrælnun alls gróðurs eins og
varð austantil í Bandaríkjunum í sumar, né
heldur af fellibyljum eða skýstrókum.
Við höfum brugðizt við snjóflóðahættunni
með vamargörðum sem nú þegar hafa gert
sitt gagn. Það er ef til vill dæmigert að
þessum vömum var ekki komið upp fyrr en
stórslys höfðu orðið. Við höfum líklega til-
hneigingu til að loka augunum fyrir ýmiss-
konar hættum og ekki hægt annað en undr-
ast það kæruleysi að byggja íbúðarhús,
jafnvel heilu göturnar, uppi við snarbrattar
fjallshlíðar þar sem snjóhengjur em tíðar.
Torfbæimir hmndu í stóra Suðurlands-
skjálftanum 1896, enda vom bylgjurnar svo
magnaðar að menn ultu um koll á víðavangi
eins og kippt væri undan þeim fótunum. Ef
sú saga endurtæki sig, sem líklegast er
talið, yrðu án efa miklar skemmdir, ekki sízt
á lögnum og leiðslum, en jámbent hús eiga
að standa slíkan jarðskjálfta af sér.
Emm við ef til vill andvaralaus og jafnvel
kærulaus gagnvart þeirri ógn sem upp get-
ur komið í svo eldvirku landi? Eg hygg að
svarið sé bæði já og nei. Álverið í Straums-
vík er til að mynda byggt á hrauni sem rann
árið 1151 úr eldstöð, sem er tiltölulega
nærri. Hraunrennslið hefur á mjög skömm-
um tíma náð til sjávar. Ráðamenn í Sviss
Aluminium hafa líklega ekki velt því mikið
fyrir sér hvemig færi fyrir álverinu ef sag-
an endurtæki sig og ekki minnist ég þess að
hérlendir menn vömðu við staðsetningunni.
Menn segja ef til vill; við mundum bara
kæla slíkan hraunstraum eins og gert var í
Vestmannaeyjum. En hraunstraumar em
mismunandi. Sumir fara sér hægt og hrúg-
ast upp. Aðrir eru þunnfljótandi eins og
vatnsflóð og mér skilst af samtölum við
jarðfræðinga að hraunin sunnan Hafnar-
fjarðar hafí mnnið á skömmum tíma fram
til sjávar. Ekki þó hraunkvíslin sem rann
um 950 næst Hvaleyrarholti; hún náði ekki
til sjávar.
Á því hrauni er nú verið að byggja íbúða-
hverfi og um leið gefa menn því langt nef að
eitthvað viðlíka komi fyrir aftur. Það er þó
líklega aðeins spurning um tíma; kannski
rennur þar ekki hraun á nýjan leik í 5 þús-
und ár og ekki höfum við áhyggjur af því.
En það gæti líka orðið næstu nótt. Þetta
segir talsvert um þá afstöðu sem við höfum
tamið okkur gagnvart hugsanlegri hættu og
eyðingaröflum. Við látum slag standa eða
hugsum alls ekki um þetta, leggjum að
sjálfsögðu alla nauðsynlega vegi yfir gömul
og ný hraun, en byggjum þar líka íbúða-
hverfi ef henta þykir, enda geta lóðir í
hraunum verið fallegar.
Hluti gamla bæjarins í Hafnarfirði og
Norðurbærinn eru á einhverju fallegasta
hrauni sem fundið verður í og við þéttbýli á
íslandi. Hraunið rann fyrir um 7 þúsund ár-
um úr Búrfellsgíg ofan Hafnarfjarðar og
náði langleiðina fram á Álftanes, þar sem
heitir Gálgahraun. Sú saga endurtekur sig
naumast þar sem mikið landsig virðist hafa
orðið sunnan við Vífilsstaðahlíð og hefur
myndast há fyrirstaða sem kæmi í veg fyrir
að hraun gæti runnið í hinn fyrri farveg.
Umhverfis höfuðborgarsvæðið og á
Reykjanesskaga er mikil eldvirkni og
ómögulegt að sjá fyrir sér afleiðingamar
sem orðið gætu þar af stóru hraungosi. Síð-
an um landnám hefur allt verið kyrrt og rótt
í eldstöðvum ofan við Heiðmörk; þá bættist
Hólmshraun ofan á hraunstaflana sem fyrir
voru. Ekki yrði Reykvíkingum rótt ef þar
yrði eldur uppi og þá gæti farið svo að
vatnsveita borgarinnar yrði í uppnámi.
Gosið sem varð í eldstöðinni Leit austan í
Bláíjöllum fyrir um 4.600 árum var varla
neitt stórgos. En hraunið var svo heitt og
þunnfljótandi, sagði Þorleifur heitinn Ein-
arsson jarðfræðingur í samtali við Lesbók,
að það rann með hraða vatnsflóðs niður hjá
Litlu Kaffistofunni og áfram í þröngum far-
vegi niður hjá Lækjarbotnum og eftir far-
vegi Elliðaánna allar götur út í Elliðavog.
Þessa landmyndunarsögu hefur Vega-
gerðin tekið mátulega alvarlega því þjóðveg-
urinn austur yfir Fjall liggur nákvæmlega í
farveginum þar sem hraunið rann. Það er í
lagi meðan þessi eldstöð bærir ekki á sér.
En færi svo að eldflóð steyptist að nýju fram
um þennan farveg, yrðu Þingvallavegurinn
og Krýsuvikurleiðin að taka við umferðinni
mOli Reykjavíkur og Suðurlands.
Keflavíkurvegurinn liggur bróðurpartinn
af leiðinni yfir hraun og engin völ á öðru.
Má sjá að þau hafa verið misjafnrar gerðar;
sum farið sér hægt og hrönglast upp eins og
hraunbrúnin við Kúagerði sýnir. Suðvestan
hennar liggur vegurinn hinsvegar yfir hellu-
hraun sem hefur runnið hratt. I ljósi þess að
Keflavíkurvegurinn er lífæð í tengslum við
Keflavíkurflugvöll hefur ekki mikið verið
hugað að varavegi, ef svo færi að hraun-
straumur lokaði honum. Ef það gerðist
sunnan Hafnarfjarðar, lokaðist Krýsuvíkur-
vegurinn um leið og til að komast spottann
úr Reykjavík á Keflavíkurflugvöll yrði að
aka austur um Svínahraun, Þrengsli, Ölfus
og Selvog og síðan eftir frumstæðum vegi
um Krýsuvík til Grindavíkur og þaðan á
leiðarenda. Raunar telst stutt síðan eldur
var uppi norðan Grindavíkur og má minna á
að Bláa lónið er í hrauni sem rann á Sturl-
ungaöld.
Alþingsmenn hafa íað að nauðsyn þess að
leggja Suðurstrandarveg frá Gindavík til
Þorlákshafnar. Rökin fyrir honum sögðu
menn vera að tengja saman þessa tvo út-
gerðarstaði og auðvelda flutning á sjávar-
afla milli þeirra. Enginn minntist aftur á
móti á það að lagning þessa vegar er nauð-
synleg varaskeifa til að eiga ef Keflavíkur-
vegurinn lokaðist einn góðan veðurdag á
einhverjum kafla vegna hraunrennslis.
Er ekki bara æsilegt og spennandi að búa
með glóandi kvikuna undir þunnri skum
jarðskorpunnar? Svo gæti virzt á stundum.
Við höfum fengið af þvi lifandi myndir beint
heim í stofu hvemig Surtsey fæddist,
hvemig eldfjall stakk kollinum uppúr tröll-
aukinni sprangu í Grímsvötnum og hvemig
jökullinn lagðist yfir það að nýju. Við höfum
horft á Heklu gjósa og tölum um túristagos.
Allt er það jákvætt. En við vitum líka hvað
gerðist í Skaftáreldum og að Hekla hefur
stundum spúð kolsvartri ösku yfir stóran
hluta landsins. Það vora engin túristagos.
GÍSLI SIGURÐSSON
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 28. ÁGÚST 1999 3