Lesbók Morgunblaðsins - 28.08.1999, Blaðsíða 5

Tveir kvenbúningar. In eyslont gett das gemein Folg also. Þrír kvenbúningar 1521. Also gant man im eyslont dy mechtigh.
Hans Pfaffrath, klæddur samkvæmt nýjustu
tísku í Niðurlöndum. Pennateikning Albrectht
Diirers frá 1520.
Antwerpen og konurnar hafí setið fyrir. Því
miður ritaði Durer ekki í dagbækur sínar um
þessar konur, eins og hann gerði um svo marga
aðra sem hann teiknaði. Annar möguleiki er að
Diirer hafi teiknað búningana fyrir föstuhátið,
sem einhvers konar grímubúninga, sem hann
hafði mikið dálæti á að teikna. Einnig er hugs-
anlegt að einhver gæti hafa verið á Islandi og
séð íslenskar konur og lýst klæðnaði þeirra
fyrir Durer. I Antwerpen bjuggu margir
kortagerðarmenn og sæfarar sem sigldu í
Norðurhöfum. Þeir og aðrir, sem sigldu til Is-
lands gætu hafa greint Durer frá klæðnaði ís-
lenskra kvenna.
Pfaffrath
Einn þeirra, sem Dúrer kynntist í
Antwerpen var maður, sem líklega var ættaður
sunnan úr Portúgal og var af gyðingaættum.
Maðurinn, sem hét Hans Pfaffroth eða Pfaffr-
ath, stundaði verslun í kaupstöðum við Eystra-
salt. Pfaffroth borgaði Dúrer „eitt Filipus-
argyllini fyrir mynd teiknaða með koli“. Til er
önnur mynd Dúrers af þessum manni, sem ef
til vill er uppkast að myndinni sem Pfaffroth
keypti og ber hún textann Hans Pfaffrath van
Danzgen, ein stark Mann“ (Hans Pfaffrath frá
Danzig, öflugur maður) og er teiknuð árið
1620. Pfaffroth, sem líklegast var kristnaður
gyðingur eða laungyðingur frá Portúgal, var
einn þeirra mörgu sem flýðu ok kaþólskra
öfga, og settust að í Niðuriöndum í byrjun 16.
aldar. Laungyðingai- eða nýkristnir skiptu sí-
fellt um nöfn, til að vekja ekki á sér athygli.
Dúrer umgekkst nokkra aðra gyðinga frá
Spáni og Portúgal í Antwerpen og teiknaði þá
og vinnuhjú þeirra og jafnvel hunda þeirra,
sem voru af sjaldséðu spænsku kyni.
Hans Pfaffrath hefur þýðingu fyrir þessa
frásögn vegna þess að Nicolaus Busch, sem
gerði íslensku konurnar að líflenskum konum,
hefur lesið tvö eff í miðju nafns Pfaffraths, þótt
þau séu að öllu leyti frábrugðin þeim effum
sem hann sagðist sjá í nafni landsins í texta
Albrecht Durer. Sjálfsmynd
um þrítugt anno 1500.
myndanna. Eftir að höfundur þessarar greinar
hefur skoðað fjölda texta með hendi Dúrers
verður niðurstaða mín að vera sú að það er ess
(s eða ss) en ekki eff (f eða ff) í nafni landsins á
myndum Dúrers. Eff og ess Dtirers geta þó oft
verið afar óljós.
Annað gott dæmi er til um eff Dúrers. Árið
1525 teiknaði Dúrer draumsýn sína. Hann
dreymdi mikinn skýjastrók og vatnagang, sem
ef til vill segir dulsálfræðingum eitthvað um
Dúrer. En er hann skrifar lýsingu sína á teikn-
ingu um þennan vota draum sinn, talar hann
um grosser wasser, með essum sem líkjast
bókstöfunum í Eisslond.
Klæðnaður íslenskra
kvenna ó 16. öld
Klæðnaður kvennanna á myndum Dúrers er
afar sérkennilegur og hafa konur þessai- vænt-
anlega vakið mikla athygli í mannfjöldanum í
Antwerpen, vegna þess hve frábrugðinn
klæðnaður þeirra var því sem gerðist þar. Káp-
urnar eða „slárnar", sem allar konurnar bera,
eru mjög veglegar og bera að því er virðist
hermilínshlöð og pelsleggingar, sem óneitan-
lega gæti bent til landa, þar sem loðdýraveiðar
og -verslun var mikil.
Við vitum lítið um kiæðnað íslenskra kvenna
fyrir aldamótin 1600. í Heynesbók (AM 147
4to) frá byrjun 16. aldar og Jónsbók (Reykja-
bók AM 345 fol.) frá seinni hluta 15. aldar er að
finna nokkrar lýsingar, sem sýna kventísku
áþekka þeirri sem ferðalangarnir í Antwerpen
fylgdu árið 1521. Eitt er víst að tíska þeirra var
ekkert svipuð því sem gerðist meðal heldri
kvenna á meginlandi Vestur-Evrópu á fyrri
hluta 16. aldar.
Það eru einkum hattar, eða faldar kvenn-
anna á teikningunum i Heynesbók og Jónsbók;
sem eru líkir höfuðfótum kvenna Dúrers. I
Heynesbók er mynd af sofandi konu í ölvímu,
sem ber háan fald á höfði, sem breikkar efst í
það sem virðist flatari, spaðalaga skaut. Það er
ekki ósvipað höfuðfati ríku konunnar, sem
Spássíumynd í Reykjabók. AM 345 fol. Stofn-
un Árna Magnússonar.
stendur ein á einni af teikningum Dúrers. í
Jónsbókarhandritinu frá seinni hluta 16. aldar í
kafla um „kvenna giftingar“ má sjá mikla
faldreið. Þar er lýsing af brúðinni og tveimur
maddömum sem fylgja henni. Þær bera allai-
háa falda, sem breikka efst, líkt og faldurinn í
Heynesbók, og bera skildi og annað ski-eyti.
Skór kvennanna á myndum Dúrers vekja
einnig athygli. A þessum tíma voru oddmjóir
skór ekki lengur í tísku í Vestur-Evrópu. Skór
kvennanna virðast vera fíngerðir og oddmjóir,
og eru opnir að hluta til ofan á ristinni.
Þjódbúningar?
Arið 1990 sótti höfundur ráðstefnu í Lundi í
Svíþjóð um líkamsmannfræði. Mai’gir sérfræð-
ingar frá nýju lýðveldunum við Eystrasalt voru
meðal þátttakenda. Lettlendingum og Litháum
virtist mjög í mun að sýna vestrænum stai’fs-
bræðrum sýnum fram á að þeir tilheyrðu
„hreinum evrópskum stofni" aftur á ómuna tíð
og sniðgengu veru Þjóðverja, Rússa, gyðinga,
Svía og annarra, er lagt hafa mikið til menn-
ingar og erfðaefnis íbúanna. Einn þátttak-
endenna sýndi sögu lands síns og hins „hreina
stofns“ með litskyggnum af kvenbúningum
landsins á hinum mismunandi tímum, en allar
voru myndirnar hugsmíð. Olli þetta dálítilli
undran meðal fræðimanna frá Norðurlöndun-
um, sem þó sýndu þá kurteisi að gagnrýna ekki
þetta þjóðernislega ívaf í fræðifyrirlestrinum.
Vangaveltur um tísku hinna ýmsu þjóða, um
þjóðbúninga og fjallkonur, virðast vera fylgi-
fiskur þess fyrirbæris sem á tískumáli félags-
mannfræðinnar er kallað „nation- building"
meðal ungra þjóða. Furðulegt er að það voru
oftast nær karlar, sem veltu fyrir sér
kventísku fyrr á tímum, og einna helst þegar
allt var komið á heljai’þröm í löndum þeirra.
En í raun er ekki til neinn þjóðbúningur. Þeir
eru allir rómantískur tilbúningur. Öll tíska er
einn hrærigi-autur og þótt talað sé um íslenska
kvenbúninga eða séríslensk einkenni, ellegar
líflensk, verður að minnast þess að þau ein-
kenni gætu átt rætur að rekja til annarra
landa. Líflensk tíska á 16. öld gæti að hluta til
hafa komið frá Rússum.
Tískan ferðast fljótt. Til dæmis sýnir tískan
á Grænlandi á miðöldum vel hve fljótt menn
tóku „Parísartískuna" til sín. Föt, sem hafa
fundist í gröfum á Grænlandi, fylgja nokkurn
veginn nýjustu straumum í Evrópu. Á íslandi
hafa menn einnig fylgst með. Samtímis hafa
margar gamlar hefðir í klæðaburði haldist og
einangrast á Islandi vegna þess hve samgöng-
ur til og frá landinu voru stopular á stundum.
Gaman væri ef einhver fræðimaður í Eist-
landi eða Lettlandi, og ef til vill líflenskur,
hefði eitthvað til málanna að leggja vai’ðandi
konurnai- sem urðu á vegi Dtirers í Antwerpen
árið 1521. Því ekki skal loku fyrir það skotið
hér, að þær hafi verið líflenskar frekar en ís-
lenskar og þá er hér með búið að leiðrétta villu
sem slæðst hefur í íslensk sagnfræðirit. Sama
hvert þjóðernið var, þá eru þetta væntanlega
elstu myndir, sem frægur listamaður teiknaði
af annaðhvort Islendingum eða Líflendingum.
Meðal heimilda:
Björn Þorsteinsson 1978. íslensk miðaldasaga. Reykja-
vík.
Busch, Nicolaus 1931. Untersuchungen zur Lebensges-
hichte Diirers. Verlag der Buchandlung G. Löffler, Riga.
Ephrussi, Charles 1882. Albrecht Durer et ses dessins.
Paris.
Jónas Kristjánsson 1970. Handritin og fornsögurnar.
Bókaforlagið Saga.
Sami 1993. Handritaspegill. Hið íslenska bókmenntafé-
lag.
Kellenbenz, Hermann 1970. Fremde Kaufleute aus der
Iberischen Halbinsel. Köln.
Lippmann, Friedrieh 1896. Die Handzeichnungen Dur-
ers, Bd. 4 (Abteilung XXVI-XLVIII) Nr. 373-375. Berlin.
Mende, Ursula 1969. Durers Zeichnungen livlandischer
Frauentrachten und seine sogenannte Turkin. í Kun-
stegeschichtliche Aufsatze von seinen Schulern und
Freunden des KhlK Heinz Ladendorf zum 29. Juni 1969
gewidmet. Hg. Joachim Gaus. Kunsthistorisches
Institut der Universitat Köln. 24-40. Páil Eggert Ólafs-
son 1922. Menn og menntir siðaskiptaaldarinnar á ís-
landi. 11 bindi. Reykjavík.
Panofsky, Erwin 1948. Albrecht Durer. Princeton.
Rupprich, Hans 1956. Diirer. Schriftlicher Nachlass. G.
Grote, Berlin 1956.
Simon Thomas, Marie 1935. Onze Ijslandsvaarders. Am-
sterdam.
Veth, J. og Miiller S. 1918. Diirers niederlandische
Reise. BerlinAItrecht.
Bréf frá: Landeskonsevatorin Dr. Gisela Goldberg, Ba-
yerische Stattsgemaldesammlung, Alte Phinkothek í
Miinchen og frá dr. Jutta Zander-Seidel, Germanisches
Nationalmuseum, Niirnberg.
Vefsiða með konu Diirers, sem sögð er vera frá Lfflandi:
http-y/mistral.culture.fr/louvre/img/photos/collec/ag
/grande/inv0019.jpg
Höfundur er Ph.D. í miðaldafornleifafræði,
býr í Kaupmannahöfn og stundar rannsóknir
við hóskólann í Hróarskeldu.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 28. ÁGÚST 1999 5