Lesbók Morgunblaðsins - 27.11.1999, Blaðsíða 4

OTTO VON BISMARCK
JÁRNKANSLARINN SEM SAMEINAÐI ÞÝSKALAND
EFTIR SIGLAUG BRYNLEIFSSON
100 ár eru liðin frá láti Bismarcks sem var stórgáfað-
ur nautnamaður og bókmenntasinnaður tungumála-
maður sem taldi stöðu sína sjálfgefna samkvæmt
guðlegum boðum. Hann stóð á skilum aðals og borg-
ara, átti skjótan frama. Með sameiningu Þýzkalands
varð hann valdamesti maður keisaradæmisins og
kom á jafnvægi milli stórveldanna, en lenti í heiftar-
legri andstæðu við nýjan keisara, Vilhjálm II, s ,em
bolaði honum frá völdum með afleiðingum sem 1 höfóu
í för með sér tvær heimsstyrjaldi r.
Bismarek fæddist 1. apríl 1815 á
herragarðinum Schönhausen
við Elbu. Vínarfundurinn stóð
sem hæst og þegar Bismarck
var ellefu vikna gamall þann
18. júní vannst endanlegur
sigur á Napóleón við Water-
loo. Sigurvegarinn Wellington
kvaðst hafa sigrað mesta hersnilling Evrópu
með úrkasti mannkynsins, eins og hann
nefndi óbreytta hermenn sína. Rán og rupl-
ferðum Frakka um Evrópu var þar með lok-
ið. Vínarfundurinn ákvað að koma á svipuð-
um samfélagsháttum í Evrópu og tíðkuðust
fyrir upphaf frönsku stjórnarbyltingarinanr
1789. Mettemich tókst að halda Evrópu í því
horfi allt fram til byltingarinnar 1848. Jafn-
vægi og friður ríkti í Evrópu þetta tímabil og
síðar tók Bismarck við af Mettemich að
tryggja jafnvægi milli stórveldanna. Bis-
marck var kominn af gamalli og gróinni
junkera-ætt í karllegg, en móðir hans var
komin af embættis og menntamönnum, sem
sagt „ættlaus" eins og þá var viðkvæðið, þ.e.
ekki af aðli. Bismarck minntist á það á síðari
ámm, að junkeramir hefðu aldrei fyllilega
viðurkennt hann, vegna móðurættarinnar.
Gáfur Bismarcks og fas hans og tal vom
venjulegum búralegum junkemm óskiljan-
leg. En Bismarck átti sinn heim í þeirri
Evrópu, þar sem landbúnaður var höfuðatv-
innuvegur og trygg eign jarðeignir og í aust-
urhlutum Þýskalands fylgdu bændur með
jörðunum.
Bismarck var hærri á vöxt en aðrir menn,
mikill matmaður, kunni vel að meta dýrar
veigar, tóbaksmaður mikill, ágæt skytta og
snjall veiðimaður. En hann var einnig and-
lega vökull og víðfeðmur og sökkti sér niður í
klassískar bókmenntir, las Shakespeare og
hafði mikla unun af verkum Byrons, svo ekki
sé minnst á þýsk stórskáld samtímans. Hann
hafði fullkomið vald á móðurmálinu í ræðu og
riti, sbr. Endurminningar hans. Rökfastur
og hittinn ræðumaður og gat talað andstæð-
inga sína á kaf eins og Edmund Burke á sín-
um tíma í enska parlamentinu. Þótt hann
virtist grófur og grimmur sbr. „Blut und Eis-
en“, þá var hann mjög viðkvæmur og smekk-
ur hans fyrir hljómlist var hárfínn, Beethov-
en „er eitthvað fyrir mínar taugar“. Þótt
hann ætti ekkert sálufélag með junkerunum
nágrönnum sínum, talaði hann um að það
væri hollara að búa innan um hesta og eikur
en blauthyggjulýð borganna. En í borginni
átti hann helst sálufélag með róttækum
blaðamönnum, þá oft af Gyðingaættum. Svo
gat hann hótað, eins og í byltingunni 1848, að
safna saman bændum sínum og stefna til
Berlínar og kenna borgarlýðnum skylduga
hlýðni við yfirvöldin.
Hann lifði þáttaskilin í Evrópu. Stigveldi
miðalda, sem hann var sjálfur sprottinn upp
úr, ættarhefða og stéttar, þar var hans heim-
ur. Hann taldi stöðu sína sjálfgefna og hið
foma samfélagsform vera samkvæmt guð-
legum boðum, helgað íyrirkomulag, þar sem
engu mátti hnika til í grundvallaratriðum.
Ríki Evrópu voru ekki þjóðríki, innviðir
þeirra voru furstar og konungar af Guðs náð,
og síðan lögstéttimar, aðallinn, klerkastéttin
og bændur og borgarar. Disraeli sagði um
Bismarck á stúdentsárum sínum.
Otto von Bismarck. Portret eftir Franz von Lenbach, 1892.
Teikningsem sýnir banatilræðið við Bismarck 1866.
miðja 19. öld, að tvær þjóðir byggju á Eng-
landi, um væri að ræða menningarleg og
efnahagsleg skil. En skilin voru enn mark-
aðri í heimi hins forna stigveldis, ættar og
menningarskil milli efstu laga samfélaganna
og þeirra lægri, bænda og borgara. Þetta
form var mjög mótað um miðja og austan-
verða Evrópu. Bismark stóð á skilum aðals
og borgar. Móðir hans var gáfuð kona en
köld, Bismarck sagðist „hafa hatað hana“ í
minningum sínum, hann varð aldrei aðnjót-
andi móðurlegrar hlýju. Aftur á móti segist
hann hafa „elskað föður sinn“. Þessar and-
stæðu tilfinningar til foreldranna mótuðu
hann sem mann andstæðnanna og mögnuðu
andlegar þverstæður í viðhorfum hans og lífi.
Móðir hans var skynsemisstefnan og upp-
lýsingin holdi klædd, „ættlaus" einstakling-
ur, köld og útsjónarsöm, faðir hans sprottinn
upp úr prússneskri jörð, fæddur til samfé-
lagsstöðu í krafti ættar og óðala. Þessar and-
stæður mótuðu Bismarck. Á stúdentsárum
sínum hneigðist hann til skynsemisstefnu og
upplýsingar, t.d. í trúmálum, var atheisti,
svallaði, dansaði og háði 30 einvígi, engum
manni var sárara um heiður sinn en honum.
En samhliða þessu var hann erki-íhaldsmað-
ur. Hann sparaði ekki níðangurslegar útlist-
anir á stefnu pólitískra andstæðinga sinna,
hæddist að hugtökum þeirra eins og „þjóð“
og öllum slepjulegum útlistunum á „göfgi al-
þýðunnar“ eða réttlæti „almenningsálitsins“.
Hann talaði óvarlega og hundsaði einkanlega
helgustu hugsjónir frönsku byltingarinnar
sem svo „frelsi, jafnrétti og bræðralag".
Eftir að hann gekk í þjónustu konungs og
sat þing, varð hann annálaður fyrir íhalds-
semi og gekk svo langt að yfirboðurum hans
var nóg boðið. Bismarck segir frá trúar-
reynslu sinni í Endurminningunum og lýsir
því „þegar hann gat beðið aftur“. Um svipað
leyti kvæntist hann Jóhönnu von Puttkamm-
er, sem var aðalsættar úr Pommern. Hjóna-
band þeirra var farsælt alla tíð.
Manni andstæðnanna eins og Bismarck
var gefinn meiri skilningur á mennsku streði,
en einnar víddar einstaklingi. Andstæður eru
höfuðeinkenni í ríki náttúru og mannheima,
málið sjálft er byggt upp af andstæðum.
Hegel skynjaði þetta manna best, skilgreindi
og kerfaði. Kveikjuna og snilld Bismarcks í
ræðu og riti og sem stjómmálamanns má
rekja til þessarar stöðugu togstreitu.
1859 var Bismarck skipaður sendiherra í
Sankti Pétursborg, hann lagði stund á rúss-
nesku, þótt franskan dygði við rússnesku
hirðina. Hann var ágætur frönskumaður og
franskan var þá enn alþjóðatunga, enda
þróaðasta tungumál Evrópu, hugtök skýr og
skilgreind. Bismarck var málamaður, hafði
numið latínu og grísku í skóla og síðar vitnaði
hann oft í latneska og franska höfunda í þing-
ræðum sínum. 1862 var Bismarck skipaður
Bismarck ásamt Jóhönnu konu sinni.
4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/USTIR 27. NÓVEMBER 1999