Lesbók Morgunblaðsins - 09.12.2000, Blaðsíða 19

Listamaðurinn Rachel Whiteread og Thomas
Klestgil, forseti Austurríkis, við afhjúpunina.
Viðvörun um alla framtíð.
Ljósmynd/Haraldur Jóhannesson simon Wiesenthal flytur tölu sína við afhjúpun
minnisvarðans.
MINNISVARÐIUM HELFÖR
GYÐINGA REISTUR (VlN
FYRIR yrir um 6 árum kom Simon
Wiesenthal þeirri hugmynd sinni
á framfæri við þáverandi borgar-
stjóra Vínar, Helmut Zilk, að
borgin þyrfti að reisa rúmlega
65.000 austurrískum Gyðingum,
fórnarlömbum nasista á valda-
tíma þeirra, á árunum 1938-1945,
veglegan minnisvarða.
Herra Zilk tók vel í þessa málaleitan og lét
efna til samkeppni meðal evrópskra mynd-
listarmanna um útlit varðans. Úr tillögum
fjölda þátttakenda valdi alþjóðleg nefnd verk
bresku listakonunnar Rachel Whiteread, sem
dómnefndarmenn voru þó ekki allir einhuga
um í upphafi. Næst kom til kasta annarrar
nefndar að gera tillögu um staðsetningu verks-
ins. Þetta hvort tveggja þurfti miklar vanga-
veltur og tók langan tíma, en loks urðu menn
einhuga um að reisa skyldi verkið á Judenplatz
(Gyðingatorgi). Um þetta torg má telja líklegt
að á skuggalegasta tímabili allrar Evrópu hafi
flest fórnarlambanna átt leið. Þessi staður
tengist menningarsögu austurískra Gyðinga í
gegnum aldirnar. A miðöldum áttu sér stað
gyðingaofsóknir á þessum stað.
Þegar hafnar voru framkvæmdir við að reisa
minnisvarðann, var í uppgreftri komið niður á
leifar „sínagógu" (bænahús Gyðinga) frá miðri
13. öld. Á þeim tíma hefur hún verið ein hin
stærsta í Evrópu. Þessar menningarleifar
verða framvegis til sýnis og er innangengt neð-
anjarðar til þeirra úr minjasafni Gyðinga, sem
stendur við eina hlið torgsins Umhverfis þetta
torg og í nágrenni þess voru og eru margar
merkustu og fjölsóttustu menningarstofnanir
austurrískra Gyðinga. Einnig býr fjöldi fólks
af gyðinglegum ættum í nærliggjandi götum.
Oldum saman hafa Gyðingar búið í Vín, á tíð-
um mjög fjölmennir, en þeir hafa oft orðið að
þola fyrirlitningu og margvíslega niðurlæg-
ingu af samborgurum sínum. Þeim var um
kennt ef börn eða ungmenni hurfu og voru þá
dæmdir til pyntinga og lífláts og var dómum
fullnægt jafnvel þó þeir glötuðu fyndust heilir
á húfi áður en aftakan fór fram.
Á árinu 1421 bjuggu rúmlega 800 Gyðingar í
Vín, tveim hundruðum þeirra var kastað á bál
utan borgarmúranna, 80 lokuðu sig inni í
bænahúsi og frömdu sjálfsmorð með íkveikju
en þeim rúmlega 500 sem eftir voru var skipað
um borð í áralausar ferjur, sem ýtt var frá
Leiðrétting
INGÓLFUR Steinsson er maður nefndur og
birtist eftir hann ljóð í Lesbók 25. nóv. sl.:
»Byggðin hennar". Svo óhönduglega tókst til
að rangt var farið með föðurnafn höfundarins
og hann sagður Sveinsson. Leiðréttist þetta
hér með og eru höfundur og lesendur beðnir
velvirðingar.
Minnisvarði um helför Gyðinga í Austurríki
hefur verið afhjúpaður í Vín.
HARALDUR JQHANNSSQN segir frá.
landi út á Dóná. Þetta var sem' sagt á miðöld-
um.
En eftirförinni var haldið áfram, þó ekki
með slíkum ósköpum fyrr en árið 1938 er þýsk-
ir nasistar innUmuðu Austurríki, með fullu
samþykki austurrískra borgara, og gerðu að
hluta Þýskalands. Þá töldust í landinu um 200
þúsund Gyðingar.
Þá þegar hófst smölun þeirra og þeim var
safnað saman í sínar eigin skólabyggingar,
sem í dag hafa aftur verið teknar til uppruna-
legra nota. Frá þeim voru þeir svo fluttir með
járnbrautum til útrýmingarbúðanna eða rúm-
lega 65.000 manns á öllum aldri. Hinum tókst
að flýja og þá auðvitað helst þeim, sem betur
máttu sín. Eftir stóð Austumki sneytt glæst-
um menningarfrömuðum og uppvaxandi af-
reksmönnum, en með sæg af vappandi
gestapóhermönnum, mannaveiðurum á öllum
strætum snuðrandi eftir borgurum, en fjöl-
margir þeirra höfðu verið menningarlegir
máttarstólpar í þessu landi, til að fá þeim kál-
að, fólki sem ekkert hafði til saka unnið annað
en vera bomir Gyðingar.
Um og eftir aldamótuin 1900 voru það ekki
síst Gyðingar sem gerðu orðstír Vínar mikinn.
Þeir sömdu tónlist og skrifuðu texta óperett-
anna víðfrægu, voru framúrstefnumenn í ýms-
um greinum leiklistar, þeir ráku menningar-
stofnanir, vom títt vísindamenn í ýmsum
greinum og svo má lengi telja.
í hópi þeirra sem tókst að forða sér í tæka tíð
era nöfn margra Islendingum vel kunn. Má
nefna rithöfundinn Stefan Zweig, sálfræðing-
inn Sigmund Freud, óperusöngkonumar Lotte
Lehmann og Maria Jeritza, hinn heimskunna
leikstjóra og framkvöðul í leiklist Max Rein-
hardt og konu hans Helene Thimig leikkonu
(hún varð síðar skólastjóri hins þekkta Max
Reinhard leiklistarskóla í Vín), Bertolt Brecht
og Kurt Weill höfunda Túskildingsóperannar
og fleiri verka, Hollywood-kvikmyndaleik-
stjórann Billy Wilder og kvikmyndaleikarana
Leo Askin, Peter Lorre, Hedy Lamarr, Paul
Hendricks, Lotte Lenia, tónskáldin G. Mahler
og Schönberg o.m.fl.
Gyðingar gera sjaldnast minnismerki úr tré
eða málmi, þeirra minningamenjar era bækur,
enda stundum nefndir bókaþjóðin.
Þessi veigamikli minnisvarði, sem nú var af-
hjúpaður er úr steinsteypu, hann er 10x7 m2 og
3,8 m á hæð. Útveggir hans tákna safn bóka,
sem snúa kiljunum inn, á öðrum gafli hans era
dyr, sem ekki er hægt að opna, „bókasafn sem
ekki er hægt að komast inn í, en mun um alla
framtíð hafa eftirminnileg álirif á þá sem aug-
um Hta,“ sagði kempan hinn 92 ára gamU Sim-
on Wiesenthal við afhjúpunina. Á stétt sem er
kringum varðann eru nöfn útrýmingarbúð-
anna, sem pyntingar og aftökur Gyðinganna
fóru fram í.
Vígslan fór fram að viðstöddum mörgum
framámönnum í austurrísku þjóðlífi, en án full-
trúa núverandi ríkisstjórnar, því eftir þeim var
ekkióskað.
„Eg veit ekki hvort við getum talað um fagr-
an dag,“ sagði núverandi borgarstjóri í sólskin-
inu við sama tækifæri, „en þetta er óumdeilan-
lega þýðingarmikill dagur fyrir þróun þessarar
borgar. Það er kominn tími til að við segjum
skilið við gyðingaofsóknir í eitt skipti fyrir öll
og skorum á alla að láta slíkt ekki endurtaka
sig, hvorki í Vín, í Evrópu, né heimi öllum“.
Kardínáli Vínarborgar sagðist harma saí»-
sekt kaþólsku kirkjunnar í þeim hörmulegu að-
foram sem minnisvarðinn ætti að minna á.
Forseti Austurríkis, Thomas Klestil, sagði:
„Hér í dag á Judenplatz er það sýnilegt að for-
tíð og nútíð haldast í hendur, hér er minnt á
hryggilega fortíð, sem við getum í engu breytt,
en um leið á framtíð, sem við ætlum að bæta og
hafa hugfasta.
Aldrei, aldrei aftur skal slíkt endurtaka sig.“
€
^Jerna
www.raymond-weil.com
RAYM0ND WEIL
GENEVE
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/LISTIR 9. DESEMBER 2000 1 9