Morgunblaðið - 16.09.2001, Blaðsíða 14

LISTIR
14 SUNNUDAGUR 16. SEPTEMBER 2001 MORGUNBLAÐIÐ
U
NDARLEGT er
háttalag mann-
anna. Þeir
myrða hver
annan og í kjöl-
farið skapa þeir
ódauðleg lista-
verk til að minna sig á hörmung-
arnar sínar. Svona einfalt er það
kannski ekki; – en engu að síður er
það athyglisvert hve stríð og hörm-
ungar hafa oft orðið alls kyns lista-
mönnum að yrkisefni í mikilfengleg
verk.
Eru þau minnisvarði?; – aðferð
til að muna hversu grimm við get-
um orðið? Eru þau tilraun til að
breyta ljótleika
í fegurð? Eru
þau frásögn?; –
eða kannski
túlkun á dýpstu
angist mann-
legrar tilveru?
Ótal tónverk
hafa verið samin um stríð; mörg til
fagna hetjudáðum, eins og Eroica,
3. sinfónía Beethovens, sem samin
var til að hylla Napóleon og stríðs-
sigra hans. Önnur, og kannski fleiri
bera einkenni harmljóðsins, eins og
Stríðsrequiem Benjamins Brittens.
Á kynningarfundi Sinfón-
íuhljómsveitar Íslands í vikunni var
greint frá tónleikahaldi vetrarins
og þeim kostum og kynjum sem
þar verða í boði. Einir tónleikar
vetrarins verða helgaðir stríðs-
tónlist; – verkum sem samin hafa
verið eftir marga mestu hörmung-
aratburði mannkynssögunnar. Með-
al verka sem þá verða leikin, er
Eftirlifandinn frá Varsjá eftir Arn-
old Schönberg, Threnody eftir
Krsysztof Penderecki og Sinfónía
nr. 13, Babi Yar eftir Dimitri Sjos-
takovitsj.
Schönberg samdi Eftirlifand-ann frá Varsjá eftir seinniheimsstyrjöldina. Þetta ermikið harmljóð fyrir karla-
kór, sögumann og hljómsveit. Verk-
ið er ekki langt, en krefst stjórrar
hljómsveitar auk kórsins. Tilefni
þessa verks var frétt sem hann
heyrði af hópi gyðinga á leið í gas-
klefann. Það var þeim hughreysting
á leiðinni í dauðann að syngja
Shema Yisrael, boðorðið um að
elska Guð. Verkið er magnað, ekki
síst fyrir hlutverk sögumannsins
sem lýsir hryllingnum berum orð-
um. Arnold Schönberg og listmál-
arinn Vassilíj Kandinskíj voru góðir
vinir á árunum fyrir fyrri heims-
styrjöld. Árið 1923 stóð vinskapur
þeirra tæpt vegna þess að Schön-
berg taldi Kandinskíj haldinn gyð-
ingahatri. Ágreiningurinn var sá, að
Kandinskíj hafði boðið Schönberg
að koma með sér til Weimar til að
taka þátt í starfsemi Bauhaus-
skólans. Schönberg hafði heyrt að
Bauhaus-félagar væru haldnir gyð-
ingahatri. Í upplýsandi og áhrifa-
miklum bréfaskriftum þeirra á milli
þar sem Schönberg ávarpar fyrrum
vin sinn ævinlega í þriðju persónu
takast þeir á um hatrið og óttann
og Schönberg dregur upp sterka
mynd af því hvernig það er að vera
gyðingur á þeim tímum sem Hitler
vex fylgi dag frá degi.
Threnody eftir Penderecki ber
undirtitilinn: Til þeirra sem fórust í
Hiroshima. Þetta er stutt verk, en
engu að síður áhrifaríkt. Verkið er
samið árið 1960, fyrir strengjasveit,
meðferð tónskáldsins á strengj-
unum er áhrifamikil. Penderecki
notar hæstu tóna strengjanna til að
skapa ískrandi væl sem engu er
líkt. Þannig sker óbærilegur harm-
ur og grátur fórnarlambanna hlust-
andann inn að hjarta og upplifun
verksins verður magnþrungin og
upp rifjast ógleymanlegur útvarps-
upplestur á skáldsögunni Blóm-
unum í ánni eftir Editu Morris, en
þar er fjallað um sama atburð.
Dimitri Sjostakovitsj bjólengst af sínum tón-skáldsferli í skuggastríðsátaka og kúgunar.
Hann var undir hælnum á Stalín og
ógnarstjórn hans, og verk hans
voru tuskuð til eins og hverjar aðr-
ar dulur þegar að áliti valdsmanna
kom. Honum var gert að breyta
verkum sínum, – semja eitthvað
skemmtilegt og valdhöfunum þókn-
anlegt; – en oftar en ekki óttaðist
hann um líf sitt vegna stanslausra
árása yfirvalda. Mörg verka hans
voru flutt í laumi, eða seint og um
síðir. Babi Yar er þrettánda sin-
fónía Sjostakovitsj, samin fyrir ein-
söngvara, karlakór og hljómsveit.
Allt fram að frumflutningi verksins
óttuðust tónskáldið og flytjendurnir
að þeim yrði gert að hætta við
flutning þess. Verkið er byggt á
ljóðum eftir Jevgeníj Jevtúsjenkó,
þar sem megnri andúð er lýst á
verstu þáttum ógnarstjórnar Stal-
íns: kynþáttahatri, kvennakúgun,
ótta, lögregluveldi og sjálfs-
upphafningu þeirra sem eru í þeirri
stöðu að geta makað krókinn.
Eftir frumflutninginn fékkst
verkið ekki flutt aftur fyrr en þrem
árum síðar, eftir að ljóðskáldið og
tónskáldið höfðu fallist á að gera á
því breytingar til að skafa af því
broddinn. Nafn sinfóníunnar er
dregið af fyrsta þætti hennar, Babi
Yar.
Babi Yar er gljúfur nálægt Kiev.
Það hefur að hluta til verið fyllt
upp í það, og efst trónir minn-
isvarði um útrýmingu á milljónum
gyðinga og Rússum af enn ann-
arlegri uppruna. Óttinn, viðfangs-
efni fjórða þáttar verksins var
átakanlegt og viðvarandi þema í lífi
Sjostakovitsj og fjölda annarra sem
hafa staðið í sömu sporum. Sagan
um örlög verksins eftir fyrsta flutn-
ing þess sýndi að ástæða var til
ótta. Í bréfi til vinar síns Ísaks
Glickmans sagði tónskáldið: „Ef
þeir skera af mér hendurnar, held
ég áfram að semja, með pennann
milli tannanna.“
Gyðingar hafa verið drepnirí stríði, arabar hafa veriðdrepnir í stríði, kristnirmenn hafa verið drepnir í
stríði. Það er saga okkar allra, hvar
sem er á jörðinni að kúga og drepa.
Og það er í senn sorglegt en satt,
að enn höfum við tilefni til að skapa
þessu undarlega eðli okkar eilífa
minnisvarða í listinni.
„Ef þeir skera af mér hendurnar...“
26. apríl 1937 sprengdu þýskir bandamenn spænskra fasista þorpið Guernica í
Baskalandi. Tilefnið var sagt vera það, að prófa nýjar tegundir af sprengjum.
Eyðing Guernica varð táknræn fyrir ofbeldi fasista gegn saklausu alþýðufólki á
Spáni. Pablo Picasso gerði atburðinn ódauðlegan í málverki sínu Guernica.
AF LISTUM
Eftir Bergþóru
Jónsdóttur
begga@mbl.is
„HEFUR þú mætt eldhúshníf á
hraðferð?“ segir Ólöf Ingólfsdóttir í
kynningu á nýju dansverki sem hún
er höfundur að og verður frumsýnt
kl. 20.30 í Tjarnarbíói í kvöld. Verk-
ið ber heitið Fimm fermetrar og
fjallar höfundurinn þar um sam-
skipti fólks í hversdagslífinu, þar
sem þættir eins og samkeppni,
sveigjanleiki, frekja og fórnfýsi birt-
ast í þeim daglegu samskiptum sem
við eigum við ókunnuga, hvort sem
okkur líkar betur eða verr. Verkið
verður jafnframt sýnt fimmtudag
og föstudag, einnig kl. 20.30.
Fimm fermetrar er samið fyrir
fjóra unga dansara, þau Andra Örn
Jónsson, Valgerði Rúnarsdóttur,
Tinnu Grétarsdóttur og Jóhann
Frey Björgvinsson. Þau þrjú fyrst-
nefndu eru að hefja feril sinn sem
listdansarar, en Jóhann Freyr hefur
dansað um árabil með Íslenska
dansflokknum. Ólöf segir verkið
mótað að miklu leyti í samvinnu við
dansarana og höfund tónlistarinnar,
Hall Ingólfsson. Hún segist upp-
runalega hafa fengið hugmyndina
að verkinu þegar hún fór að velta
fyrir sér því hreyfingarflæði sem
fólk myndar til að geta athafnað sig
eða komist leiðar sinnar í þröngu
eða afmörkuðu rými. „Það má því
segja að innblásturinn að verkinu sé
úr hversdagslífinu. Ég hef unnið við
ýmis störf, m.a. í kaffiteríu þar sem
eldhúsið var mjög lítið. Þar og víðar
þar sem fleiri en einn eru að vinna
með alls kyns áhöld, jafnvel í flýti,
er fólk stöðugt að smeygja sér hvert
fram hjá öðru þannig að allt geti
gengið upp. Þetta verður eins og
nokkurs konar dans, sem myndast í
flókinni umferðinni. Í framhaldi af
þessari hugmynd fór ég að skoða
ýmis mynstur, það mætti kannski
kalla þau umferðarmynstur, og velti
fyrir mér hvernig fólk aðlagast í
ólíku rými. Afstaða fólks getur einn-
ig haft mikil áhrif, þ.e. hvort það er
sveigjanlegt og kurteist, hvort allir
eru samtaka eða hvort einhver einn
stingur í stúf, nú eða þar sem allir
hreinlega ryðjast áfram,“ segir
Ólöf. Hún segir dansinn vera gott
tjáningarform fyrir slíkar hugleið-
ingar, þar sem dans sé í grunn-
atriðum samspil hreyfinga í rými og
tíma. Tónlist Halls Ingólfssonar
myndar jafnframt nokkurs konar
hljóðheim rafgítars og umhverf-
ishljóða sem dansararnir hreyfast í.
Ólöf Ingólfsdóttir stundaði nám í
The European Dance Development
Centre í Hollandi. Hún hefur vakið
athygli sem danshöfundur hér á
landi og erlendis. Ólöf hefur m.a.
samið verk fyrir Íslenska dansflokk-
inn og verður nýjasta verk hennar,
Plan B, frumsýnt hér á landi í októ-
ber. Verk Ólafar sem frumsýnt
verður í kvöld hlaut styrk úr Lista-
sjóði og frá leiklistarráði.
Morgunblaðið/Jim Smart
Valgerður Rúnarsdóttir og Jóhann Freyr Björgvinsson eru meðal dans-
ara í dansverkinu Fimm fermetrar sem sýnt verður í Tjarnarbíói.
Flæði hversdagslífsins
SÆNSKIR bóka- og viku-
blaðaútgefendur fagna nú
ákaft þeirri ákvörðun stjórn-
valda að lækka virðisauka-
skatt á bækur. Lækkunin er
umtalsverð og mun virðis-
aukaskatturinn vera 6%, í
stað 25%, frá og með janúar á
næsta ári að því er greint var
frá í sænska dagblaðinu Dag-
ens Nyheter á dögunum.
Sænski menningarmálaráð-
herrann, Marita Ulvskog,
hefur áður lýst yfir vantrú
sinni á tillögum þess efnis en
hún óttast að mismunurinn á
bókaverðinu muni einfaldlega
lenda í vasa útgefendanna.
Ulvskog hefur því fullan hug
á að hafa vakandi auga með
að verð bóka lækki raunveru-
lega. „Það kann að vera að
áhrifanna verði bara einu
sinni vart.
Þegar skatturinn var lækk-
aður umtalsvert í Finnlandi
urðu áhrifin til að mynda rétt
mælanleg og það er engin
trygging fyrir að það gerist,
þótt sænskir bókaútgefendur
hafi skrifað ráðuneytinu og
heitið slíku, og að verð á bók-
um lækki raunverulega eins
og skatturinn,“ sagði Ulvskog
í viðtali við blaðið.
19% lækkun á virðisauka-
skatti bóka mun koma til með
að kosta sænska ríkið rúma
10 milljarða íslenskra króna.
En að sögn Ulvskogs er grip-
ið til þessara ráða m.a. vegna
þess að sífellt dregur úr lestri
í landinu, sérstaklega hjá
yngri kynslóðinni. „Þess
vegna verður að leita allra
leiða,“ sagði ráðherrann.
Svíar
lækka
virðis-
aukaskatt
á bækur