Morgunblaðið - 21.11.2001, Side 3

MORGUNBLAÐIÐ MIÐVIKUDAGUR 21. NÓVEMBER 2001 B 3
BÆKUR
JÓHANN Hjálmarsson á að baki
langan feril sem ljóðskáld. Fyrsta
bók hans kom út árið 1956 og hét því
frumlega nafni Aungull í tímann en
þá var skáldið aðeins 17 ára gamalt.
Ljóðabækurnar eru nú orðnar 16
talsins, sú síðasta, Hljóðleikar, kom
út árið 2000. Það er því tímabært að
gefa út ljóðaúrval Jóhanns þótt hann
sé ekki nema rúmlega sextugur og
ferlinum ekki lokið. Þröstur Helga-
son hefur valið ljóðin og ferst það vel
úr hendi þótt allt val orki tvímælis, og
þessu úrvali er nokkuð þröngur
stakkur sniðinn, aðeins 139 síður að
formála meðtöldum. Formáli Þrastar
er skýr og greinagóður, ferill Jó-
hanns er rakinn á ljósan og lifandi
hátt.
Skipta má ferli Jóhanns í nokkur
skeið. Fyrsta skeiðið geymir æsku-
ljóð skáldsins frá 1956 sem nefnd eru
hér að framan. Því lýkur með tveimur
bókum árið 1961 Malbikuð hjörtu og
Fljúgandi næturlest. Fyrstu bók Jó-
hanns var vel tekið enda ekki ósnotur
frumraun ljóðræns unglings. Andi
Steins Steinarrs svífur þar yfir vötn-
um bæði leynt og ljóst en jafnframt
gerir skáldið tilraun með prósaískan
ljóðstíl sem minnir meir á Jón úr Vör
eða jafnvel Tómas Guðmundsson. Af-
drifarík urðu kynni Jóhanns af súr-
realismanum. Hann gerir tilraunir
með súrrealískan ljóðstíl, einkum þó í
bókunum sem hann sendi frá sér árið
1961. Viðbrögð útgefenda voru nokk-
uð einkennileg og fannst sumum þörf
á skýringum til að brúa bilið milli
skáldskapar og lesenda. Jóhann féllst
á þetta og gerði skýringar við Mal-
bikuð hjörtu. Vafasamt er að skáldin
eigi að matreiða efni ljóða sinna með
þessum hætti. Annars einkennast
æskuljóð Jóhanns af leit, hann les
mikið af evrópskum skáldskap og
verður fyrir drjúgum
áhrifum frá spænskum
og frönskum súrreal-
istum. Einnig dvaldist
hann í Svíþjóð og
kynnti sér skandinav-
íska ljóðagerð.
Annað skeiðið í
skáldskap Jóhanns
hefst með bókinni Mig
hefur dreymt þetta áð-
ur, sem kom út árið
1965. Í þessari bók
kemur Jóhann fram
sem þroskað skáld með
sinn lágværa persónu-
lega tón. Súrrealism-
inn er enn til staðar en
honum er beitt á hófsaman hátt en
líkingamálið getur orðið skemmtilega
fjarstæðukennt eins og lok ljóðsins
„Skógarvindurinn“ ber vitni um:
Skógarvindurinn fellir seglin
og verður að dögg
handa íkornum trjánna
til að skrifa í nafn sitt
Ný lauf, nýtt myrkur kom út aðeins
tveimur árum síðar (1967) og þróunin
virðist vera í átt til hversdagslegri
yrkingarmáta en tónninn er fremur
þunglyndislegur. Næsta bók Athvarf
í himingeimnum kom út 1973 og vitn-
ar enn um þróun í átt til hins hvers-
dagslega. Skáldið lýsir hversdags-
leikanum oft á ljóðrænan hátt.
Nýstárleikinn liggur einmitt í því að
sjá hið skáldlega í hversdagsleikan-
um. Á áttunda áratugnum var hið
svokallaða opna ljóð í brennidepli
ásamt nýraunsæinu margumtalaða.
Athvarf í himingeimnum vísar fram
til næstu bókar sem nefnist Myndin
af langafa (1975). Með þeirri bók
hefst nýr kafli á skáldferli Jóhanns.
Hér er á ferð ljóðræn frásögn sem
segir frá pólitísku uppeldi skáldsins.
Faðir hans trúði á Stalín og mynd af
honum hékk uppi á vegg á heimilinu.
Smám saman víkkar heimsmynd
drengsins með auknum þroska og
lestri bóka. Það leiðir til uppgjörs,
fyrirmyndin fellur af stalli sínum og
blákaldur veruleikinn blasir við. Jó-
hann hélt áfram að
yrkja í hversdagsleg-
um frásagnarstíl í
næstu bókum: Dagbók
borgaralegs skálds
1976, Frá Umsvölum
1977 og Lífið er skáld-
legt 1978. Frá Umsvöl-
um er dagbók og nær
hversdagsleikinn hér
hámarki í höfundar-
verki skáldsins. Ljóð-
ræn tilþrif sjást ekki
en lögð er áhersla á ná-
kvæma frásögn dag-
legs lífs.
Eftir opna ljóðið
kom hlé á ferli Jó-
hanns. Eftir sjö ára þögn kom
Ákvörðunarstaður myrkrið út 1985.
Hið ljóðræna nær aftur yfirhöndinni
og lágvær en sterk rödd hljómar í
þessari bók. Segja má að fjórða skeið-
ið á ferlinum hefjist með þessari bók
og þetta skeið stendur enn. Eins og
titillinn gefur til kynna er tónninn
frekar svartsýnn og tilveran kreppir
oft að skáldinu en myrkrið nær samt
aldrei alveg yfirhöndinni. Næstu
bækur, Gluggar hafsins (1989) og
Rödd í speglunum (1994), birta svip-
aða lífssýn, einkennast öðru fremur
af leit að merkingu og glímu við til-
vistarspurningar. Allra síðustu bæk-
urnar, Marlíðendur sem út kom 1998
og Hljóðleikar, sækja báðar titla sína
í Eyrbyggju. Hugur skáldsins leitar
nú í auknum mæli upprunans og hins
mystíska í fornsögum. Eyrbyggja
tengist að sjálfsögðu æskuslóðum
skáldsins. Báðar þessar síðustu ljóða-
bækur vitna um sókn Jóhanns sem
ljóðskálds. Þetta eru áleitin verk og
margslungin, yrkisefnin fjölbreytt og
sýn skáldsins alþjóðleg. Með sverð
gegnum varir er forvitnileg bók og
ljóðin fjölbreytt. Jóhann hefur bæði
ort opin ljóð og innhverf og gert ýms-
ar tilraunir, það er þó ótvírætt list-
gildi bestu ljóðanna sem stendur upp
úr að lestri loknum. Hér er á ferðinni
góður og vandaður skáldskapur.
Jóhann Hjálmarsson
BÆKUR
Ljóð
Jóhann Hjálmarsson. Úrval ljóða 1956–
2000. Þröstur Helgason valdi ljóðin og
ritaði formála. JPV-útgáfa 2001.
MEÐ SVERÐ GEGNUM VARIR
Lágvær en áleitin
Guðbjörn Sigurmundsson
FLEST ljóðin í nýútkominni bók
Valgerðar Benediktsdóttur, Ferða-
lag með þér, eru einkennandi fyrir
nútíma-ungskáld. Flest ljóðin eru
stutt; aðeins ein mynd, hugsun eða
orðaleikur. Þetta er falleg bók með
prúðum ljóðum um mannlífið,
birtu og sól, kvöld og skugga. Bók-
in skiptist í fjóra hluta og er annar
hluti lengstur. Þar er hárfínum
húmor lætt inn með vísun, t.d. í
ljóðinu Sannindi (21) og Úr æv-
intýrabókinni:
Vakna í ókunnu húsi
hleyp niður stigann en
grautarskálarnar enn ósnertar
sný við – kannski er minn tími ekki
kominn
man ekki eftir
öðrum eins svefni en
sé þá þyrnana fyrir utan
(24)
Skemmtilega hugmynd um lífið
og skáldskapinn má sjá í ljóðinu
Nýtt líf:
Tók eftirlætisskáldverkin
klippti blindandi síður úr hverri bók og
hefti saman
Fólk kom og fór
öldungis ófyrirséð
Eins og hér
fyrir utan
(22)
Í ljóðinu speglast veruleikinn í
skáldskapnum og
hefði verið fróðlegt að
sjá meira glímt við
þetta efni. Fjórði
hluti bókarinnar snýst
um dauðann, kveðju-
stundirnar og tímann.
Þar eru bestu ljóðin
enda skynjar lesand-
inn að þar býr meira
undir. Ljóðið Stjörnu-
bjart sem prýðir bak-
síðu fallegrar bókar-
kápunnar skartar
hugljúfum orðum sem
skapa sérstaka og
notalega stemmningu:
ljósofin sæng, kvöld-
vott gras og árhvísl. Síðasta ljóðið
í bókinni er um hringrás tímans og
nýtt upphaf sem myndhverft er
býsna kunnuglega sem ilmandi rós
og suðandi fluga.
Myndmálið í bókinni er fágað,
fínpússað og hvergi nykrað. Dæmi
úr ljóðinu Dagmána: „… situr eins
og tröll / sem dagað hefur uppi /
með stirðnað glottið / á stein-
vörum“ (12) og úr Draummynd:
„Skuggarnir rákast / niður lík-
amann eins og / rimlar / Þannig
dreymir mig þig / Fangi / í / sólar-
/ búri … (17). Hvert ljóð er heild-
stætt, myndmálið rökrétt, þaul-
hugsað en aldrei
óvænt. Hér eru engar
nýjungar á ferð og
engin áhætta tekin
hvorki í formi né efni.
Það er stærsti galli
bókarinnar. Of mörg
ljóð leiðast út í tilgerð
og eru orðin tóm, t.d.:
Fugl
Þú ert fjall
og ég
á leið hjá
(9)
Kvöldfuglar
Vængjað land
í hafi
og hverfur
þegar birtir
(18)
Ljóðabækur á borð við Ferðalag
með þér sýna vel kreppu ljóðsins á
þessum síðustu og verstu tímum.
Bókin er átaka- og tilþrifalaus og
engin ögrun í ferðalaginu. Ekkert
nýtt ber fyrir augu ferðalangsins,
hér eru troðnar slóðir fetaðar og
öryggið tekið langt fram yfir efa
og óvissu.
BÆKUR
Ljóð
Valgerður Benediktsdóttir. Vaka-
Helgafell. 2001. 55 bls.
FERÐALAG MEÐ ÞÉR
Prúð ljóð
Valgerður Benediktsdóttir
Steinunn Inga Óttarsdóttir
Allt til jólanna
í Hólagarði