Morgunblaðið - 21.11.2001, Síða 6

6 B MIÐVIKUDAGUR 21. NÓVEMBER 2001 MORGUNBLAÐIÐ
BÆKUR
MIKIL rannsóknarvinna liggur
að baki fyrstu skáldsögu Steinunn-
ar Jóhannesdóttur sem hún nefnir
Reisubók Guðríðar Símonardóttur.
Titillinn kallast á við titla íslenskra
ferðasagna frá sautjándu öld enda
er skáldsaga Steinunnar öðrum
þræði skrifuð í anda þeirrar hefðar
og ein helsta heimild hennar fyrir
sögu Guðríðar er Reisubók séra
Ólafs Egilssonar (gefin út á fyrri
hluta sautjándu aldar) en séra
Ólafur var þjáningabróðir Guðríðar
og þeirra tæplega fjögur hundruð
annarra Íslendinga sem rænt var á
Austfjörðum og í Vestmannaeyjum
árið 1627 og færðir í þrældómsvist
til Alsír – eða í „Barbaríið“ eins og
það var kallað.
Flestir Íslendingar sem komnir
eru til manns hafa heyrt Guðríðar
Símonardóttur getið. Því miður
þekkja hana líklega flestir sem
„Tyrkja-Guddu“ og minnast henn-
ar sem „kerlingarinnar“ sem
sálmaskáldið Hallgrímur Pétursson
kvæntist – þótt hún væri mörgum
árum eldri en hann. Fátt annað sat
a.m.k. eftir í mínum kolli eftir hefð-
bundinn barnaskólalærdóm. Þótt
vissulega hafi verið lögð áhersla á
hversu hroðaleg mannrán svo-
nefndra „Tyrkja“ á Íslandi hefðu
verið í sögukennslunni í grunnskól-
anum var gerð lítil tilraun til að
nálgast þessa sögu á forsendum
hinna brottnumdu einstaklinga.
Enn síður var gerð tilraun til þess
að gefa nemendum innsýn inn í það
framandi þjóðfélag þar sem hinir
hrjáðu Íslendingar
máttu þreyja sína
þrælavist í tæpan
áratug; þ.e.a.s. þeir
sem eftir þann tíma
voru leystir úr þræl-
dómi og færðir aftur
heim. En mun fleiri
voru þeir sem aldrei
áttu afturkvæmt og í
þeim hópi voru meðal
annars öll börnin.
Reisubók Guðríðar
Símonardóttur ætti
því að vera öllum
sögukennurum kær-
komið „ítarefni“ því
þótt hér sé um skáld-
sögu byggða á heimildum að ræða,
en ekki sagnfræðirit, ætti verkið að
vera vel til þess fallið að vekja
áhuga og skilning nemenda á þeim
mannlega harmleik sem Tyrkja-
ránið hafði í för með sér fyrir mik-
inn fjölda íslenskra fjölskyldna.
Reisubók Guðríðar Símonardótt-
ur skiptist í þrjá hluta: Ránið,
Bréfið og Ferðin heim. Sjónar-
hornið fylgir Guðrúnu allt frá því
að hún er ung og hamingjusöm eig-
inkona og móðir í Vestmannaeyjum
sumarið 1627, í gegnum rán, man-
sal og þrældóm í níu ár í Alsír, og
þar til hún er keypt úr ánauð
ásamt 36 öðrum Íslendingum og
hópi karlmanna frá Danmörku og
Noregi. Lýst er hinni löngu leið frá
Alsír til Kaupmannahafnar, vetr-
ardvöl í Höfn, þar sem hinum unga
guðfræðingi Hallgrími Pétursssyni
er falið að uppfræða Íslendingana í
kristindómi, og að lokum fylgjum
við þeim hjónaleysum heim að
ströndum Íslands sumarið 1637.
Innri tími frásagnarinnar spannar
því um tíu ár, Guðrún er 39 ára og
nýr kafli er að hefjast í lífi hennar
en hennar mikla reisa
endar hér, sem og frá-
sögnin.
Reisubók Guðríðar
er mikil bók, bæði að
vexti og innihaldi. Frá-
sögnin, sem nær yfir
u.þ.b. 450 blaðsíður, er
lifandi og mjög spenn-
andi á köflum. Stein-
unni tekst afar vel að
endurskapa tímann og
umhverfið stendur ljós-
lifandi fyrir hugskots-
sjónum lesandans enda
leggur höfundur mikla
rækt við að lýsa hinum
framandi heimi; hýbýl-
um manna, klæðnaði o.s.frv. Slíkar
lýsingar verða aldrei leiðigjarnar
því þeim er lýst út frá sjónarhorni
furðu sleginna Íslendinga sem
aldrei hafði rennt í grun hvers
kyns fjölbreytileika heimurinn
byggi yfir. Hinir hernumdu Íslend-
ingar geta ekki annað en dáðst að
sundurgerðinni í klæðaburði herra-
þjóðarinnar, stórkostlegum híbýl-
um þeirra og fjölbreytilegri mat-
argerðinni. Þótt flestir þrái
heimalandið eru þó nokkrir sem
kunna að meta gæði nýja landsins
og láta jafnvel „turnast“ til nýrrar
trúar.
Þótt Steinunn leggi mikla rækt
við lýsingu sögusviðsins er það þó
fyrst og fremst persóna Guðríðar
sjálfrar sem heldur frásögninni
saman. Það er hennar innra og
ytra stríð sem myndar þann þráð
sem gildastur er í þeirri mynd sem
sagan bregður upp. Og hér tekst
Steinunni frábærlega upp, enda
skynjar lesandinn mikla væntum-
þykju höfundar til söguhetju sinn-
ar allt frá fyrstu síðu til hinnar síð-
ustu. Henni tekst á sannfærandi
hátt að miðla sorg, þjáningu og
togstreitu þessarar konu sem num-
in er brott frá eiginmanni sínum 29
ára gömul, upplifir mikla sorg en
líka gleðistundir á sínu langa ferða-
lagi og þarf síðan að taka erfiðustu
ákvörðun lífs síns þegar hún skilur
12 ára gamlan son sinn eftir í
Barbaríinu þegar hún sjálf á kost á
heimför. Trúarlífið skiptir Guðríði
miklu máli og spurningar um til-
gang Guðs og refsivönd hans eru
áleitnar alla söguna í gegn. Per-
sónulýsing Guðríðar er hvergi ein-
föld, heldur þvert á móti miðlar
höfundur til okkar flókinni og sam-
settri mynd sem lifir með lesanda
lengi að lestrinum loknum.
Í eftirmála sem fylgir skáldsög-
unni lýsir Steinunn rannsóknar-
vinnu sinni í grófum dráttum og
gerir grein fyrir hvernig hún aflaði
sér þekkingar um sögupersónur,
sögustaði og sögutíma með lestri
fræðirita, viðtölum við fræðimenn
og síðast en ekki síst með ferðalög-
um á sögustaði, allt frá Vest-
mannaeyjum til Alsírborgar. Rann-
sóknarvinnan og samning bókar-
innar spannar sex ára tímabil og er
fróðlegt að lesa um undirbúning og
vinnubrögð höfundar og ekki síst
að finna fyrir ástríðu hennar og
væntumþykju gagnvart viðfangs-
efninu. Með sögunni hefur Stein-
unn Jóhannesdóttir reist Guðríði
Símonardóttur verðugan minnis-
varða og jafnframt gefið okkur inn-
sýn inn í örlög fjölmargra annarra
herleiddra Íslendinga. Reisubók
Guðríðar Símonardóttur hlýtur að
teljast með athyglisverðustu skáld-
sögum ársins og er full ástæða til
að óska höfundi til hamingju með
glæsilegt verk.
BÆKUR
Skáldsaga
eftir Steinunni Jóhannesdóttur, Mál og
menning 2001, 500 bls.
REISUBÓK GUÐRÍÐAR SÍMONARDÓTTUR
Minnisvarði um merka konu
Steinunn Jóhannesdóttir
Soffía Auður Birgisdóttir
HUNDURINN sem
þráði að verða
frægur er eftir
Guðberg Bergs-
son.
Í kynningu segir
m.a.: „Guðbergur
Bergsson býður
hér börnum jafnt
sem fullorðnum
inn í ævintýra-
legan heim dýra og manna. Hundur
sem hefur mátt muna sinn fífil fegurri
þráir að ná athygli húsbænda sinna á
ný og hann tekur stefnuna á frægð-
ina.
Eins og í öðrum bókum Guðbergs
fléttast saman gleði og sorg í allt að
draumkenndu jafnvægi. Heimur dýra
og manna fæðist hér sem nýr – til
handa öllum þeim sem þrá ævintýri
lífsins.“
Útgefandi er JPV-útgáfa. Bókin er
80 bls. Halldór Baldursson teiknari
myndskreytti söguna og teiknaði
kápumynd. Ámundi Sigurðsson hann-
aði útlit bókarinnar. Bókin er 1.980
kr.
Börn
EFTIRKEIMUR er
sjötta ljóðabók
Kópavogsskálds-
ins Steinþórs Jó-
hannssonar. Bók-
in hefur að geyma
37 ljóð í þremur
köflum og er víða
komið við.
Listaverk eftir
Daða Guðbjörnsson prýðir bók-
arkápu.
Útgefandi er Pjaxi hf. Bókin er 38
bls., prentuð í Pjaxa hf. Verð: 1.680
kr.
Ljóð
kreditdálka „Stóra
plansins“, eða for-
lagahyggjunnar, ekki
ósvipað Róbinson
Krúsó forðum. Segja
má að hann hafi beð-
ið skipbrot í „lífsins
ólgusjó“ og þegar
frænka hans útvegar
honum leiguíbúð til
að losna við hann,
rekur hann á land
einangraðrar tilveru.
En Þráinn býr þó
ekki yfir þeim hæfi-
leikum sem gerðu
Krúsó kleift að lifa af
án þess að glata
mennsku sinni og skyni fyrir frum-
skilyrðum mannlegrar reisnar, og
því verða reikningsskilin í lokin
með óvæntum hætti.
Í svo til tómri íbúðinni er myrkr-
ið ráðandi, því Þráinn hefur tæpast
rænu á að kaupa sér ljósaperur, en
leitar þess öryggis sem hann þarfn-
ast undir sænginni sem hann fékk í
arf eftir mömmu sína, hjá komm-
óðunni og málverkinu sem öll fortíð
hans hverfist um. Höfundurinn
byggir myndmál sitt í bókinni upp á
markvissan hátt, þar sem myrkur,
kjallarar og kompur gegna stóru
hlutverki sem andstæður við vel
upplýstan og upphafnari heim
þeirra sem átt hafa auðveldar upp-
dráttar en Þráinn. Að lokum er
ljóst að sú mynd sem dregin er upp
af húsakynnum söguhetjunnar í
gegnum bókina á sér áberandi hlið-
stæðu í sálarlífi hans, þar sem
óværan í líki silfurskottanna leynist
í „myrkviðum“ kjallarans, en á efri
hæðum ríkir það „upplýsta“ and-
rúmsloft sem hann langar til að
draga dám af.
Það sem fyrst og fremst heldur
Þráni gangandi er þó sú fullvissa að
í honum blundi listamannseðli.
Hann telur sér trú um að hann sé
bæði skáld og myndlistarmaður, því
höfundurinn nýtir sér til
fullnustu gömlu klisjuna
um auðnuleysingjann
sem skýlir sér á bak við
hugmyndina um „mis-
skilda listamanninn“ og
bíður þess að heimurinn
uppgötvi hann undir
listamannsnafninu „Þrá-
val“ – er vísar óneitan-
lega skemmtilega til
tveggja ólíkra heima í
íslenskri myndlist.
Sá sem leigir Þráni
íbúðina, kennarinn Har-
aldur, er álíka mikill
einstæðingur og aðal-
söguhetjan, þó hann
virðist vera „réttu“ megin við þá
línu sem skilur á milli hversdagslífs
venjulegs fólks og þeirra undir-
heima sem leigjandinn tilheyrir.
Haraldur tekur Þráin upp á sína
arma og sem heild snýst sagan um
samskipti þeirra tveggja. Haraldur
er ákaflega stjórnsamur í þeim
samskiptum og fljótlega verður til
ákveðinn valdastrúktúr þar sem
Haraldur hefur yfirhöndina, stund-
um með yfirlætislegri góðvild en
einnig með ógnandi viðmóti og
hrokafullri fullvissu um andlega yf-
irburði sína. Þráinn lætur sér þetta
lynda, telur sér trú um að samskipti
sín við Harald séu liður í „Stóra
planinu“, og situr því sáttfús og
leiðitamur „við fótskör meistarans“
í þeirri von að hann geti bætt sjálf-
an sig og komið skáldskap sínum á
framfæri fyrir hans tilstuðlan.
Auk Haralds koma undirheima-
snuðrararnir Valli og Snati nokkuð
við sögu, en Þráinn vinnur sem
„undirverktaki“ hjá Valla og þykir
mikið til hans koma. Snati er einnig
„undirverktaki“, en þó enginn
sveimhugi eins og Þráinn, heldur
ofbeldishneigður siðleysingi sem lif-
ir í veruleikafirrtum heimi klám- og
ofbeldiskvikmynda sem hann skáld-
ar upp til að hafa ofan af fyrir þeim
þremur í tilbreytingarlausum rukk-
unarferðum þeirra.
Eins og nærri má geta verða
samskipti Haralds og Þráins ekki
átakalaus, þeir flækjast í vef óljósra
fullyrðinga og hálfkveðinna vísna
og í gegnum frásögn Þráins (sem er
sögumaður verksins) fylgist lesand-
inn með því hvernig hann mistúlkar
nánast allt í samskiptum þeirra
Haralds í örvæntingarfullri tilraun
til að ráða í hið alltumlykjandi
„Stóra plan“ ytri heims sem hefur í
raun hafnað honum allt frá barns-
aldri.
Stíll bókarinnar er ákaflega
skemmtilegur, orðfærið er trúverð-
ugt og virðist gefa sannfærandi
mynd af hugsunarhætti krimmanna
og viðhorfum þeirra til daglegs lífs.
Kaflarnir eru stuttir og myndrænir,
hverfast flestir um eina spurningu í
púsluspili „Stóra plansins“ og leiða
áhorfandanum sífellt betur og betur
fyrir sjónir hverskonar blekkinga-
leik Þráinn þarf að leika gagnvart
sjálfum sér til að geta umborið til-
veru sína. Þorvaldur beitir óspart
húmor og íróníu til að koma efni
sínu til skila, og það stílbragð þjón-
ar einnig sem mikilvægt mótvægi
við hinn tragíska undirtón.
„Við fótskör meistarans“ er fljót-
lesin bók sem lætur lítið yfir sér, en
þrátt fyrir það er hér um að ræða
hnitmiðað og áhugavert verk sem
veitir trúverðuga innsýn inn í sálar-
líf þess sem stöðugt leitar æðri
skilnings en er þó á endanum fyrst
og fremst fórnarlamb tilviljana og
eigin auðnuleysis. Þeir ógnvekjandi
þættir sem liggja undir yfirborðinu
eru ekki síst hrollvekjandi vegna
þess hve tilviljunin ein virðist vera
ráðandi afl, rétt eins og svo oft í
samtímanum sjálfum, enda er það
ekki síst í þeirri kaldranalegu heild-
armynd sem styrkur þessa verks
liggur.
BÆKUR
Skáldsaga
Höfundur: Þorvaldur Þorsteinsson. Útgef-
andi: Bjartur 2001, prentun Oddi hf., 157
bls.
VIÐ FÓTSKÖR MEISTARANS
Reikningsskil handrukkara
ÞORVALDUR Þorsteinsson virð-
ist geta beint skapandi hugarflugi
sínu í hvern þann farveg sem hon-
um hentar hverju sinni. Hann er
meðal þeirra myndlistarmanna
sinnar kynslóðar sem hvað mesta
athygli hafa vakið, barnabækur
hans eiga sér þann sess í hjörtum
íslenskra barna (sem og fullorð-
inna) að þær má flokka með sígild-
um verkum og leikverk hans hafa
ennfremur staðfest að hér er
óvenjulegur og fjölhæfur listamað-
ur á ferð.
Í fyrstu skáldsögu sinni fyrir full-
orðna, „Við fótskör meistarans“,
hverfur Þorvaldur frá hversdags-
legum veruleika venjulegs fólks til
þess að veita lesandanum innsýn
inn í myrkan heim Þráins Valgeirs-
sonar, handrukkara. Sagan hefst
þar sem sambýliskona Þráins hend-
ir honum út og hefur að engu út-
skýringar hans á „Stóra planinu“
þar sem „maður [getur] ekki þekkt
gleðina nema maður kynnist sorg-
inni fyrst“ (bls. 8). Þráinn snýr
heim til Jennýjar frænku sinnar
sem alltaf hefur kjallaraherbergi
tilbúið handa honum og „hreyfði
ekki við því á milli þess sem ég
reyndi fyrir mér annars staðar“
(bls. 9), eins og hann orðar það. Þar
eru allar eigur Þráins, beddi,
kommóða (með fötum litla bróður
hans í einni skúffunni en hann
hvarf átta ára gamall í Belgíu) og
málverk í „anda súrrealistanna“
(bls. 9) sem Þráinn málaði í mynd-
mennt í Réttó.
Þráinn er sem sagt dæmigerður
„lúser“, handrukkari sem reynir að
takast á við erfiðleika lífs síns með
því að færa bókhald í debit- og
Þorvaldur Þorsteinsson
Fríða Björk Ingvarsdóttir
ÚR FÓRUM þular
– Pétur Pét-
ursson gægist í
handraðann hef-
ur að geyma frá-
sögur Péturs af
horfnum tíma.
Formála skrifar
Styrmir Gunn-
arsson ritstjóri.
Í kynningu segir m.a.: „Í 35 þátt-
um Pétur um víðan völl og dregur
meðal annars upp margar skemmti-
legar myndir af Reykjavík liðins
tíma; hornsílaveiði í Tjörninni,
skáldaþingi í Unuhúsi, Lækjargöt-
unni þegar lækurinn, sem gatan
dregur nafn af, rann opinn til sjávar
og listamannahverfinu í Vest-
urbænum. Blaðakóngar og bisness-
menn, höfðingjar og hefðarfrúr, Rík-
arður Jónsson myndhöggvari og frú
Dinesen í Róm.“
Útgefandi er Bókaútgáfan Hólar.
Bókin er 302 bls., prentuð í
Ásprent/Pob ehf. Verð: 4.980 kr.
Greinar
FAÐIRINN, móð-
irin og dóttirin er
eftir Kerstin Thor-
vall í þýðingu Sig-
rúnar Á. Eiríks-
dóttur.
Kaldhæðnisleg
svik verða til
þess að ung
kona þarf að
horfa fram á líf í skugga ofsa og
ótta. Undir miðnætursólinni heillast
Hilma af Sigfried. Þau eru ólík: hún
er einföld og feimin dóttir skóg-
arhöggsmanns, hann er prests-
sonur og kennari með miklar hug-
sjónir. Ástir þeirra eiga eftir að hafa
skelfilegar afleiðingar fyrir Hilmu.
Strax á brúðkaupsnóttina kemur í
ljós að Sigfried gengur ekki heill til
skógar. Hilmu bíða erfið ár í hjú-
skap með ofsafullum og þurftafrek-
um eiginmanni.
Útgefandi er Almenna bóka-
félagið. Bókin er 393 bls., prentuð
í Svíþjóð. Kápuhönnun: Ragnar
Helgi Ólafsson. Verð: 4.490 kr.
Skáldsaga