Morgunblaðið - 03.11.2002, Blaðsíða 12

NAFN borgarinnar þýðir „hvíta
kirkja“ en á torginu í miðbænum
gnæfir dökk stytta af Vladímír Len-
ín, sem er eins konar tákn fyrir þá
arfleifð kommúnismans er íbúar
Úkraínu glíma við rúmum áratug
eftir endalok Sovétríkjanna.
Árið 1991 ríkti bjartsýni í Úkr-
aínu. Landsmenn höfðu enda sam-
þykkt með yfirgnæfandi meirihluta
atkvæða að segja skilið við Sovétrík-
in sem þá voru komin að fótum
fram. Bjartsýnismennirnir töldu að
sökum öflugrar iðnframleiðslu,
ágætrar tækniþekkingar og frjó-
samrar gróðurmoldar væru upp-
gangstímar miklir í vændum. Þjóð-
arinnar biði það eitt að þróa
Úkraínu fram til þess að verða evr-
ópskt lýðræðisríki.
12 ára allsleysi
Serhíj og Vera Havríljúk eru orð-
in þreytt á biðinni. Þau giftu sig
1990 og búa með dóttur sinni og for-
eldrum Veru í tveggja herbergja
íbúð í Bíla Tserkva, „Hvítu kirkju“,
um 80 kílómetra suður af Kíev, höf-
uðborg Úkraínu. Þau hafa sjaldan
ráð á því að hafa kjöt í matinn og
leyfi á Svartahafsströndinni er fjar-
lægur draumur – hvað þá ferðalög
til útlanda.
Serhíj, sem er þrítugur, er at-
vinnulaus um þessar mundir en
hann vann á lyftara í dekkjaverk-
smiðju sem forðum var sú stærsta í
gjörvöllum Sovétríkjunum. Nú er
hráefni til framleiðslunnar ekki til.
Aðra vinnu er erfitt að fá; kona hans
missti vinnuna á kaffihúsi í vor.
„Við höfum verið saman í 12 ár
hér í þessu landi og erum jafnalls-
laus og í upphafi,“ segir Serhíj. Dag-
ur er að kvöldi kominn og hjónin
sitja á bekk við styttuna af Lenín,
eina af mörgum sem enn má finna
víða í löndum þeim er áður tilheyrðu
Sovétríkjunum.
Úkraína getur raunar státað sig
af nokkrum árangri. Hagvöxtur hef-
ur verið verulegur síðustu tvö árin
og segja má að skuggar fortíðarinn-
ar séu á undanhaldi. Þrátt fyrir um-
fangsmikla spillingu og hrikalegt
skrifræði hefur þróunin verið í átt til
aukins einkaframtaks og frjálsara
hagkerfis. Þeir eru til í Úkraínu sem
eiga peninga til að leyfa sér að fara
til útlanda.
Áður fyrr óttuðust margir að átök
myndu blossa upp á milli úkraínsku-
mælandi íbúa í vesturhlutanum og
þeirra sem tala rússnesku í landinu
austanverðu. Raunin varð ekki þessi
og hættan á átökum hefur minnkað.
Stjórnvöld hafa losað sig við kjarn-
orkuvopnin frá sovéttímanum Rúss-
um og Bandaríkjamönnum til mikils
léttis. Tsjernóbýl-kjarnorkuverinu
hefur verið lokað.
Nú búa um 49 milljónir manna í
Úkraínu. Landið hefur lengi verið
bitbein öflugra nágranna enda á
mörkum Evrópu og Rússlands.
Úkraína er á ný á krossgötum.
Í anda sovéskrar
harðstjórnar
Milljónir manna, fólk á borð við
Havríljúk-hjónin, hafa farið gjör-
samlega á mis við jákvæðar hliðar
efnahagsumskipta og hagvaxtar.
Teikn eru á lofti um að stjórnvöld
séu að herða tök sín í anda sovéskr-
ar einræðisstjórnar.
Þekktur blaðamaður sem lét til
sín taka á Netinu og skrifaði um
spillinguna sem þrífst í ranni stjórn-
valda hvarf í septembermánuði árið
2000. Lík hans fannst síðar skammt
frá Kíev. Fyrrum lífvörður Leoníds
Kútsma forseta skýrði síðar frá því
að hann hefði hljóðritað samtal á
skrifstofu forsetans þar sem rætt
var hvernig þagga mætti niður í
blaðamanninum.
Þessar ásakanir hrundu af stað
miklum mótmælum gegn forsetan-
um og þau hafa magnast á ný á und-
anliðnum vikum. Utanríkisráðu-
neyti Bandaríkjanna hefur lýst yfir
bandalagið. Þessi þróun hefur orðið
til þess að leiðtogar landsins hafa í
auknum mæli hallað sér að Rússum.
Staða Rússa er nú þegar sterk í
landinu ekki síst sökum þess að það-
an fá landsmenn orku auk þess sem
íbúar í austurhlutanum eru hallir
undir stjórnvöld í Moskvu.
Bandarískir og breskir sérfræð-
ingar eru nú í Úkraínu til að rann-
saka hvort fullyrðingar um söluna á
ratsjárkerfinu til Íraks séu réttar.
Bandaríkjamenn hafa afráðið að
endurskoða stefnu sína gagnvart
Úkraínu. Þaðan fá landsmenn um
230 milljónir dollara í aðstoð á ári.
Nú hafa rúmar 50 milljónir þeirra
verið settar í frysti á meðan ratsjár-
salan er rannsökuð.
Hljóðritanirnar hafa stóraukið
spennuna í landinu. Andstæðingar
Kútsma hafa hvatt til þess að honum
verði komið frá völdum eða að
Úkraína á krossgötum
AP
Serhíj og Vera Havríljúk sitja á bekk við Lenín-styttuna í bænum „Hvítu
kirkju“, um 80 km suður af Kíev, og segja frá lífinu í Úkraínu.
því að þar á bæ hafi menn sannreynt
að aðrar upptökur sem lífvörðurinn
lagði fram séu ófalsaðar. Á þeim er
rætt um sölu á ratsjárkerfi til Íraks
og virðist sem Kútsma hafi lagt
blessun sína yfir þann gjörning í
júlímánuði árið 2000.
Upplýsingar um hljóðritanirnar
hafa skaðað mjög orðstír Kútsma
erlendis og unnið gegn viðleitni
stjórnvalda til að auka samstarf við
vestrænar stofnanir á borð við Evr-
ópusambandið og Atlantshafs-
Þótt nokkuð hafi rofað til í efnahagsmálum
í Úkraínu búa milljónir manna þar við
sama allsleysið og áður. Forseti landsins
er vændur um einræðislega stjórnarhætti
og þolinmæði almennings er á þrotum.
Bíla Tserkva. Associated Press.
’ Gerist eitthvaðsem ekki þjónar
hagsmunum forset-
ans er einfaldlega
ekki sagt frá því. ‘
breytingum á stjórnmálakerfinu
verði, hið minnsta, komið á. Al-
menningur vantreystir stjórnmála-
mönnunum og telur þá spillta.
Hert tök á fjölmiðlum
Andstæðingar Kútsma og óháðir
sérfræðingar segja að forsetinn og
undirsátar hans hafi brugðist við
þrýstingnum með því að leita í
smiðju til stjórnarhátta horfinna
herra í Sovétríkjunum. Stjórnvöld
hafi hert tök sín á fjölmiðlum í land-
inu til að hefta gagnrýnina og emb-
ættismannakerfinu sé óspart beitt
til að vinna gegn kröfum fólksins um
breytingar.
„Hér hafa fjölmargir keypt sér ný
sjónvörp sem náð geta minnst 30
stöðvum. En við höfum í raun aðeins
eina rás þegar um er að ræða póli-
tískar fréttir. Henni ráða menn for-
setans,“ segir Anatólíj Hrítsenko,
forstöðumaður óháðrar hugveitu í
Kíev. „Gerist eitthvað sem ekki
þjónar hagsmunum forsetans er
einfaldlega ekki sagt frá því. Þannig
var þessu ekki farið fyrir tveimur til
þremur árum,“ bætir hann við.
Hrítsenko segir að þingkosning-
arnar í landinu 1994 og 1990 hafi
verið frjálsari en þær sem fram fóru
í marsmánuði í ár. Kútsma og menn
hans hafi beitt þvingunum af marg-
víslegum toga til að hagræða úrslit-
unum.
Carlos Pascual, sendiherra
Bandaríkjanna í Úkraínu, segir að
enn ríki sovésk viðmið í stjórnmál-
um landsins. Áður fyrr hafi valda-
menn einfaldlega tekið upp símann
og skipað héraðsstjórum og stjórn-
endum ríkisfyrirtækja og samyrkju-
búa að tryggja að fólk sem undir þá
var sett verði atkvæði sínu á þann
veg sem stjórnvöldum var þóknan-
legur. Þessi „kosningavél“ hafi síðan
skilað þeim úrslitum sem að var
stefnt.
Þolinmæðin á
þrotum
Ýmislegt þykir þó benda til þess
að þetta kerfi sé á undanhaldi. Vísað
er til þess að stjórnarandstaðan hafi
þrátt fyrir þennan óeðlilega þrýst-
ing af hálfu stjórnvalda fengið flest
atkvæðin í þingkosningunum í mars.
Markían Bílínskíj, sem stjórnar Píl-
íp Orlík stofnuninni um lýðræði í
Kíev, kveðst telja að ákveðin þátta-
skil hafi orðið í mars. „Þetta eru
fyrstu kosningarnar þar sem lands-
menn lýstu yfir því að þeim væri nóg
boðið,“ segir hann. „Valdastéttin
getur ekki annað en tekið eftir þess-
um skilaboðum,“ bætir hann við.
Havríljúk-hjónin í Bíla Tserkva
orða þetta á annan hátt. „Verði ekki
breyting hér brýst út borgarastyrj-
öld.“
12 SUNNUDAGUR 3. NÓVEMBER 2002 MORGUNBLAÐIÐ
IVAN Pozdajev og bekkjarfélagar hans í Al-
þjóðageimferðaskólanum í Baikonur í Kas-
akstan, sem var miðstöð geimferðaáætlana
Sovétríkjanna sálugu og er nú yfirráðasvæði
rússneska hersins mitt í þessu sjálfstæða Mið-
Asíulýðveldi, ræsa eldflaugarlíkan gert úr gos-
flöskum og glotta er hún það upp í himininn
með látum.
En hinn 12 ára gamli Pozdajev grettir sig
þegar hann er spurður hvort hann langi að
verða geimfari. En sérfræðingur í geim-
ferðatækni þá? Hann ypptir öxlum og segir
„kannski“.
Jafnvel hér í Baikonur – borg byggðri á
eyðisléttu Kasakstans á sjötta áratugnum sem
leynilegt kjarnastykki sovézku geimferðaáætl-
unarinnar – er orðið erfitt að fá unga Rússa til
að sækjast eftir því að eiga starfsferil sinn inn-
an rússnesku geimferðaáætlunarinnar sem á
við fjársvelti og margvísleg önnur vandamál
að stríða.
Á leið á eftirlaun
Þetta nýliðunarvandamál er farið að verða
mjög knýjandi. Geimferðaáætlun Rússlands er
enn mönnuð fyrst og fremst með fólki af fyrstu
kynslóð geimvísindamanna, sem nú er á sex-
tugs- og sjötugsaldri og margir farnir að gæla
við þá hugmynd að fara á eftirlaun. Brýnt er
orðið að sjá til þess að ný kynslóð hljóti nauð-
synlega þjálfun til að geta tekið við.
„Því miður er mjög lítill áhugi meðal hinna
yngri,“ segir Igor Barmín, yfirverkfræðingur
við aðalskotpall Baikonur-stöðvarinnar, þaðan
sem Spútnik, fyrsti gervihnötturinn í mann-
kynssögunni, var sendur á sporbaug um jörðu
árið 1957 og fyrsti geimfarinn, Júrí Gagarín,
fjórum árum síðar.
„Þetta er alvarlegt vandamál sem við sjáum
enga lausn á í bráð,“ segir Barmín.
Bandaríska geimferðastofnunin NASA horf-
ir einnig fram á að margir gamalreyndir
starfsmenn hennar fari á eftirlaun á næstu ár-
um, en sérfræðingar stofnunarinnar segja að
þeir eigi ekki í sömu vandkvæðum með nýlið-
un og Rússar. Í flestum mikilvægustu stöð-
unum hjá NASA eru menn í kringum fimm-
tugt.
„Rússarnir eru í vanda,“ segir James Oberg,
höfundur bókarinnar „Star-Crossed Orbits: In-
side the U.S. and Russian Space Alliance“
(Krosslagðar sporbrautir: Af geimferða-
bandalagi Bandaríkjanna og Rússlands). „Það
er sennilega of seint að koma í veg fyrir
hrun … forsenda fyrir því að millifærsla á
þekkingu á þessu sviði geti skilað árangri er
að hlutaðeigandi vinni árum saman hlið við
hlið.“
Viðskiptin freista
Hluti vandans sem aðstandendur rússnesku
geimferðaáætlunarinnar eiga við að etja er að
telja ungt hæfileikafólk á að láta ekki freistast
af miklu betur launuðum starfsframa í við-
skiptalífinu, heldur þjóna vísindunum fyrir
sem svarar um 30.000 ísl.kr. á mánuði.
„Ef litið er á rússnesku geimferðaáætlunina
í dag er þar í meginatriðum um að ræða hóp
tiltölulega illa launaðs eldra fólks sem hefur
það meginverkefni að sjá milljarðamæringum
sem þjást úr leiðindum fyrir meira spennandi
orlofsferðum,“ segir John Pike, sérfræðingur í
geimferðamálum með aðsetur í Bandaríkj-
unum, og vísar með þessum orðum sínum til
þess að Rússar hafa selt fjársterkum aðilum
ferðir til Alþjóðlegu geimstöðvarinnar.
Hverfandi áhugi
á geimnum
AP
Nemar í Alþjóðlega geimferðaskólanum í Baikonur í Kasakstan við smíði eldflaugalíkana í
skólastofunni. Óvíst er hve margir þeirra munu eiga þátt í smíði slíkra flauga í fullri stærð í
framtíðinni vegna fjárskorts og nýliðunarvandkvæða rússnesku geimferðaáætlunarinnar.
Erfið nýliðun í stétt geimvísindamanna Rússlands
Baikonur. Associated Press.