Morgunblaðið - 25.11.2003, Blaðsíða 2

2 B ÞRIÐJUDAGUR 25. NÓVEMBER 2003 MORGUNBLAÐIÐ
BÆKUR
M
Á
T
T
U
R
IN
N
&
D
Ý
R
Ð
IN
1
1
0
3
alla hans tilvist. Samlíkingin við hernám Þjóð-
verja, sundrung norsku þjóðarinnar og það sem
fólk þurfti að gera upp við sig í kjölfarið er vita-
skuld nærtæk?
Christensen jánkar því; „Það er mjög viðeig-
andi lesning á bókinni. Eftir stríðið kom mikið
af fólki utan af landi til borgarinnar og það gerði
mér auðvelt fyrir. Illa sködduð hönd Arnolds,
sem er tákn fyrir átök fortíðarinnar, er þó ekki
auðlesið tákn. Í mínum huga er orsök örkuml-
anna á hendi hans leyndardómur. Við vitum
ekki hvað gerðist eða hvort hann segir sjálfur
satt. Við neyðumst til að spyrja sjálf okkur hver
þessi maður er. Hlutverk hans er því táknrænt
fyrir stöðu okkar allra gagnvart náunganum,
við vitum aldrei hvað í honum býr.“
Arnold á þessa tvo ólíku syni, Fred [sem þýð-
ir friður] sem hann gengur í föður stað – Fred
er ávöxtur nauðgunar daginn sem Norðmenn
fagna friði – og síðan Barnum, sem er sögumað-
urinn eða kannski sirkusstjórinn, er stýrir
heimi frásagnarinnar. Hlutverk þeirra virðast
einnig mjög táknræn?
„Já, þeir eru ólíkir bræðurnir. Annar er
reiður og þögull, en hinn kurteis og tjáir sig.
Leið Barnums til að lifa af er að skrifa; gera til-
raun til að skapa sögur sem eru stærri en hann
sjálfur. Þannig kemur hann reglu á ringulreið-
ina.“
Við stöndum nú á hæsta punkti Blåsen, og
horfum yfir borgina, sem er Christensen aug-
ljóslega hjartfólgin, enda hefur hann gert hana
að sögusviði allra verka sinna. Blaðamaður er
enn með hugann við Fred sem er hið myrka tóm
– andstæða Barnums. Hann er ákaflega áhuga-
verð sögupersóna; táknrænn fyrir friðinn en
verður til með ofbeldi og býr yfir alvarlegum
brestum. Það leiðir hugann að þeim innbyggða
bresti sem hugtakið fólgið er í hugtaki á borð
við frið, því friður virðist aldrei verða til nema í
kjölfar mikilla átaka?
„Það er auðvitað hin dökka kaldhæðni sög-
unnar,“ svarar Christensen að bragði. Eftir
nokkra umhugsun bætir hann við, „en það sem
ég hef mestan áhuga á varðandi Fred, fyrir ut-
an þögn hans, reiði og myrkrið sem fylgir hon-
um, er sú staðreynd að hann er reyndar fjarver-
andi úr sögunni mestan part hennar. Þrátt fyrir
fjarveru sína hefur hann stöðug áhrif á allt og
alla. Áhrif hans eru jafnvel meiri þegar hann er
fjarverandi heldur en þegar hann er til staðar.
Vegna fjarverunnar var hann þó erfiðasta per-
sónan til að skrifa um, ég varð að mestu að
koma honum til skila í gegnum aðra, sem reynd-
ist töluvert snúið.“
Borgin ein persóna
bókarinnar
Christensen leiðir okkur eftir þröngum stíg
niður í Fagerborg hverfið og yfir á Kirkjuveg-
inn þar sem Barnum og fjölskylda hans bjó.
Hann segir það dálítið fyndið að fara með okkur
um þetta sögusvið, rétt eins og sagan sé raun-
veruleiki en ekki skáldskapur. „Staðir skipta
fólk þó miklu máli og mig langaði til að gera
borgina að einni persónu sögunnar. Við verðum
öll fyrir áhrifum af þeim stöðum sem við búum
á, þeir mynda okkar innra landslag,“ segir hann
um leið og við nemum staðar fyrir framan
blokkina hans Barnum.
„Íbúðin hans er þessi þarna á horninu, og
þegar hann fer í skólann gengur hann hér eftir
götunni og þarna fyrir hornið.“
En af hverju skyldi hann hafa valið þetta
ákveðna hús sem hjarta sögusviðsins?
„Húsið er byggt í rétthyrning, með porti í
miðjunni. Þurrkloftið yfir því öllu var opið allan
hringinn og vegna þess hve útgönguleiðirnar
voru margar ofan af loftinu leitaði þangað fólk
sem þurfti að fela sig í stríðslok. Loftið er
kveikjan að sögunni, þaðan spinnast allir aðrir
þræðir sögunnar, eftir að móður Freds og
Barnums er nauðgað þar í upphafssenunni.
Þurrkloftið heldur svo áfram að þjóna mik-
ilvægu og táknrænu hlutverki söguna á enda.“
Nú eru til margar nauðgunarsenur í heims-
bókmenntunum, en yfirleitt eiga þær sér stað á
stöðum sem síðan er ekki vitjað á nýjan leik –
kannski af því á þeim hvílir bölvun illvirkjans. Í
þínu verki myndast einskonar sátt við vettvang
glæpsins; sögupersónurnar læra að lifa með
þessum stað og byggja sér reyndar heimili þar.
Er það tengt uppgjörinu við stríðið?
„Já, sáttin skipti mig máli í þessu samhengi,“
svarar Christensen. „En svo má ekki gleyma
því að þurrkloftið var á þessum tíma yf-
irráðasvæði kvenna; vinnuherbergi þeirra.
Karlmenn áttu þangað ekkert erindi. Áhrifin af
því þegar þessi óboðni gestur kemur þangað og
rýfur kvenlega helgi staðarins eru þeim mun
meiri. En svo breytist heimurinn.“
Hann segist einnig nota aðra smærri hluti í
áþekkum tilgangi og þurrkloftið í strúktúr
verksins; „hnapp og hring og bréf – smádót sem
allt lifir lengur en við mannfólkið. Bréfið á sér
hliðstæðu í minni fjölskyldu, því afi minn skrif-
aði eitt slíkt og sendi frá Grænlandi. Ég held
reyndar að þetta bréf, sem fól í sér fantasíu,
framandleika og ferðalag út í hið óþekkta, hafi
átt sinn þátt í því að ég ákvað að gerast rithöf-
undur. Ég las bréfið aftur og aftur á meðan ég
var að skrifa bókina og einn hluti þess rataði
óbreyttur inn í textann. Það er sá hluti þar sem
leiðangursmennirnir í Grænlandi finna litlu
moskusuxana tvo sem þeir ætla að fara með til
Danmerkur. Auðvitað mynda fullorðnu dýrin í
hjörðinni hring um afkvæmin til að verja þau og
til þess að ná þeim lifandi þurfa mennirnir að
drepa alla hjörðina nema þessi tvö. Þessi frá-
sögn í bréfinu er í rauninni myndhverfing fyrir
mína sögu; þá Fred og Barnum og konurnar
sem eru í kringum þá og veita þeim vernd.
Þetta er mjög grimmileg mynd, lýsandi fyrir
það sem konurnar verða að þola í verkinu.“
Stór hluti af mennsku lífi
Á göngu okkar hringinn í kringum húsið og
inn í portið, segir Christensen okkur frá því
hvernig raunveruleikinn og skáldskapurinn í
Hálfbróðurnum séu farnir að tvinnast saman í
hugum Óslóarbúa. „Ég sá íbúð í þessari blokk
auglýsta til sölu fyrir skömmu,“ segir hann
brosandi, „og þar var tekið fram að úr íbúðinni
væri útsýni yfir að íbúð Barnums. Mér þótti
þetta alveg fáránlegt. En eftir á að hyggja er
ekki nema eðlilegt að fólk eigi erfitt með að
greina skáldskapinn frá raunveruleikanum þeg-
ar það þekkir sögusviðið vel.“
Hann hlær og segir marga halda að hann sé
sjálfur Barnum og hljóti að eiga hálfbróður.
„Þrátt fyrir að þetta sé auðvitað heimskulegt,
þykir mér svolítið vænt um að fólk skuli taka
skáldskap minn svona bókstaflega. Það ber vott
um trú á honum.“
Þýðandinn hefur að mestu haldið sig til hlés í
þessu spjalli, enda greinilega umhugað um að
leyfa höfundinum að koma sínu að. En við þessi
orð Christensen stenst Sigrún ekki mátið og
segir honum frá því hvernig allt sem hún sjálf
tók sér fyrir hendur á meðan hún var að þýða
hafi virst eiga sér hliðstæðu í bókinni. „Með
þessum hætti komst ég að því hversu bókin þín
rúmar stóran hluta af mennsku lífi,“ segir hún.
Það er augljóst að Christensen þykir vænt
um þessi orð, enda segja þau allt sem segja þarf
um alltumlykjandi viðveru verksins í lífi þýð-
andans.
Og á leiðinni til baka niður Kirkjuveginn
komumst við Sigrún að því að meira að segja
heimsfrægt fólk hefur fundið sig knúið til að
sýna höfundinum samsömun sína við söguþráð
Hálfbróðurins. Árituð mynd af Laureen Bacall,
sem vinkona Barnums á, leikur nokkuð stórt
hlutverk í bókinni, og Christensen uppljóstrar
um að sjálf leikkonan hafi sent honum slíka
mynd áritaða eftir að bókin kom út. „Ég varð
voðalega stoltur,“ segir hann hlæjandi, „og
hengdi hana auðvitað yfir skrifborðið mitt. Nú
er hún enn eitt dæmi um það hvernig skáld-
skapur og veruleiki tvinnast saman, þar til
skáldskapurinn er tekinn bókstaflega.“
…fetað í fótspor Barnums að Uranienborg-
arskóla…
...í porti blokkarinnar við Kirkjuveg.
Höfundur og þýðandi við tréð þar sem söguhetjur
Hálfbróðurins mæltu sér mót…
... við útidyr bræðranna Barnums og Freds…... komin upp á Blåsen í Stensparken…
fbi@mbl.is
TVÖ ný Lærdómsrit Bók-
menntafélagsins eru komin út og
eitt endurútgefið: Framfaragoð-
sögnin eftir Georg Henrik von
Wright í þýðingu Þorleifs Hauks-
sonar. Inngang ritar Sigríður Þor-
geirsdóttir.
Finninn von Wright var einn af
fremstu heimspekingum Norður-
landa á 20. öld. Ritið er safn sjö
greina, skrifaðar á árunum 1987 til
1992. Hér skoðar von Wright hug-
myndaheim samtímans, hann reyn-
ir bæði að grafast fyrir um þau öfl
í sögulegri fortíð okkar sem hafa
stýrt þróuninni fram til okkar
tíma, en gagnrýnir einnig trú
manna á framfarir í krafti auk-
innar þekkingar og tæknikunnáttu.
Ritið er 285 bls.
Grundvöllur að frumspeki sið-
legrar breytni eftir Immanuel
Kant er í þýðingu Guðmundar
Heiðars Frímannssonar, sem einn-
ig ritar inngang.
Grundvöllur að
frumspeki siðlegrar
breytni er í senn ein
víðlesnasta bók
Kants og ein af perl-
um vestrænnar
heimspeki. Þar má
finna hugmyndir
Kants um forsendur
siðferðilegrar
breytni, en þær hafa
haft mótandi áhrif á
hugmyndir manna
um siðfræði og rétt-
læti allar götur síð-
an hann setti þær
fram á ofanverðri
18. öld.
Þetta er fyrsta rit Kants, þessa
þekkta heimspekings,sem þýtt er á
íslensku.
Ritið er 235 bls.
Kúgun kvenna eftir John Stuart
Mill er endurútgefið. Þýtt hefur
Sigurður Jónasson. Inngang ritar
Auður Styrkárs-
dóttir.
Mill leitast við að
sýna fram á tvennt:
að þau rök sem not-
uð eru gegn réttind-
um kvenna séu hald-
laus og að aukið
frelsi kvenna og
þátttaka þeirra í
starfsemi sam-
félagsins myndi
bæta almannahag. Í
samræmi við það
rökræðir hann og
hrekur helstu við-
teknar hugmyndir
gegn kvenfrelsi.
Bókin er nú endurútgefin aukin
og bætt m.a. með eftirmálsgrein
Þórs Jakobssonar um þýðandann,
Sigurð Jónasson.
Ritið er 371 bls.
Það er Hið íslenska bókmennta-
félag sem gefur ritin út.
Þrjú Lærdómsrit Bókmenntafélagsins