Morgunblaðið - 25.11.2003, Blaðsíða 6

6 B ÞRIÐJUDAGUR 25. NÓVEMBER 2003 MORGUNBLAÐIÐ
BÆKUR
Helgi Pjeturss og
jarðfræði Íslands.
Tekið hafa sam-
an Elsa G. Vil-
mundardóttir,
Samúel D. Jóns-
son og Þorsteinn
Þorsteinsson. Hér
er fjallað um jarð-
fræðinginn Helga
Pjeturss (1872-1949), fyrsta Íslend-
inginn sem lauk doktorsnámi í jarð-
fræði. Bókin er byggð á ýmsum heim-
ildum um ævi hans eins og hún birtist
í bréfum hans og fjölskyldunnar og
einnig bréfaskiptum Helga við fjöl-
marga jarðvísindamenn. Fróðleikur er
sóttur í ferðadagbækur og jarð-
fræðiritgerðir Helga. Ritgerðirnar birt-
ust flestar í erlendum tímaritum. Þær
hafa ekki verið aðgengilegar íslensk-
um lesendum fyrr.
Útgefandi er Pjaxi ehf. Bókin er 248
bls. Verð: 2.900 kr.
Lífshlaup
Horft til framtíðar
- stefnumótun í
lifandi fyrirtæki er
eftir Magnús Ívar
Guðfinnsson við-
skiptafræðing.
Bókin fjallar um
mikilvægi stefnu-
mótunar til að við-
halda samkeppn-
ishæfni fyrirtækisins; þannig að horft
sé til framtíðar. Stefnumótunarramm-
inn er kynntur en hann samanstendur
af fimm þrepum sem nauðsynleg eru
þegar unnið er að því að setja saman
stefnu fyrirtækisins. Fjallað um nýj-
ustu strauma og stefnur í stefnumót-
un og fjöldi dæma tekin til að sýna
fram á árangur fyrirtækja sem hafa
beitt aðferðunum sem eru til umfjöll-
unar. Fjallað er um stefnu og áherslur
í starfsemi tveggja framsækinna fyr-
irtækja, Opin Kerfi Group hf. og Prent-
met ehf., til að gefa lesendum mynd
af stöðu ólíkra fyrirtækja og stefnu-
mótandi valkostum sem þau standa
frammi fyrir í samkeppninni.
Útgefandi er Fjölsýn forlag. Bókin er
120 síður, prentuð í Odda. Anna
Cynthia Leplar sá um kápuútlit. Verð:
2.950 kr.
Saga
Þúsund vís-
dómsspor og
Þúsund ham-
ingjuspor hef-
ur að geyma
fjölda tilvitn-
ana sem veita
sýn á mik-
ilvægi ham-
ingju, þekk-
ingar og visku.
Ísak Harð-
arson skáld ís-
lenskaði.
Útgefandi er
JPV útgáfa.
Bækurnar
eru hvor um sig 465 bls. og eru
ríkulega myndskreyttar. Þær eru
prentaðar í Kína. Verð:980 kr. hvor
bók.
Handbók
Albert Einstein
nefnist ævisaga
sem Roger High-
field & Paul Cart-
er hafa skrifað.
Þýðandi er Þor-
björg Bjarnar Frið-
riksdóttir.
Hundruð bóka
og ritgerða hafa
verið skrifuð um afrek hans á sviði
eðlisfræðinnar, um afstæðiskenn-
inguna sem gjörbreytti heimsmynd
okkar og lagði grunninn að smíði
kjarnorkusprengjunnar. Hann var
dýrkaður og dáður um alla veröld sem
lifandi goðsögn, umsetinn og eltur af
blaðamönnum og aðdáendum, oft
ungum konum sem vildu allt til vinna
til þess eins að fá að snerta hann.
Hulunni er svipt af goðsögninni og
einkalíf þessa mikla snillings opinber-
að. Hvernig var manneskjan Albert
Einstein, eiginmaðurinn og faðirinn?
Vissulega má segja að hann hafi verið
eigingjarn og sjálfhverfur, en eru það
ekki svo oft einkenni sannra snillinga
sem sökkva sér svo djúpt í viðfangs-
efnið að ekkert annað nær athygli
þeirra.? Hér er fjallað um tvö hjóna-
bönd, ástríður og afbrýðisemi, heitar
tilfinningar, erfiðan skilnað og sam-
band hans við börnin sín.
Útgefandi er Fjölvaútgáfan. Bókin
er 364 bls., prentuð í Singapore.
Verð: 3.980 kr.
Ævisaga
TITILL þessarar nýju bókar
Bjarna Bjarnasonar er tvíræður:
Eintölu- og fleirtölumynd orðsins
Andlit er sú sama og þegar við bæt-
ist að myndin framan á bókarkápu
er af grímu eða dulargervi er ekki
laust við að lesandi fyllist grunsemd-
um um að hér sé ekki allt sem sýnist.
Þegar bókin er opnuð blasir við á tit-
ilsíðu undirtitillinn „skáldævisaga“
og gaman er að sjá að þetta snjalla
tegundarheiti sem Guðbergur
Bergsson valdi sjálfsævisögu sinni
er komið til að vera. Hér er sem sagt
um að ræða skáldverk sem byggist á
ævi höfundar sem reynist hafa frá
ýmsu að segja þótt ekki sé hann
aldraður mjög (f. 1965). Reyndar er
mikil gróska í íslenskri skáldævi-
sagnaritun um þessar mundir og má
í því sambandi benda á nýútkomnar
bækur Þráins Bertelssonar, Jóns
Kalmans Stefánssonar og Lindu Vil-
hjálmsdóttur, auk bókar Bjarna, en
þessar bækur eiga það sameiginlegt
að í þeim stefna höfundar saman at-
burðum úr eigin ævi og listrænni
sýn og nota persónulega reynslu
sem efnivið til skáldlegrar úrvinnslu.
Andlit Bjarna Bjarnasonar sam-
anstendur af mörgum mislöngum
frásögnum þar sem sögumaður
bregður upp atvikum frá tímabili frá
því hann er sjö ára gamall og þar til
hann stendur á þrítugu. Þótt hann
sé sjálfur ætíð miðja frásagnarinnar
fjalla þær margar hverjar ekki síður
um annað fólk; ættingja, kunningja
og ýmsa aðra sem hann kemst í
kynni við. Það má því segja að hér sé
brugðið upp svipmyndum eða
skyndimyndum af fólki sem margt
hvert verður afar eftirminnilegt í
meitlaðri frásögn Bjarna sem tekst
að gæða sumar persónulýsingarnar
allt að því goðsagnakenndum vídd-
um, þegar honum tekst best upp.
Hér má nefna mynd hans af öldr-
uðum bræðrum á Eyrarbakka, og
myndir hans af föðurafa og móður-
ömmu, svo dæmi séu tekin. En í
gegnum allar skyndimyndirnar af
öðru fólki og samskiptum sögu-
manns við það framkallast smám
saman að sjálfsögðu einnig sú mynd
af honum sjálfum sem er kannski
grundvallar(hug)mynd bókarinnar:
Portrett af listamanninum sem ung-
um manni eða eins og næstsíðasta
frásögn bókarinnar
heitir: Síðasta portrett
af neðanjarðarkúnstn-
er. Hér er því lýst
hvernig kúnstnerinn
verður til og frásögn-
inni lýkur að sjálfsögðu
áður en hann er orðinn
verðlaunaður höfundur,
því enginn getur kallast
neðanjarðarkúnstner
eftir að hann hefur tek-
ið við bókmenntaverð-
launum – og það oftar
en einu sinni.
Sagan af neðanjarð-
arkúnstnernum hefur
einnig öll einkenni goð-
sögunnar þótt ekki efist ég um sann-
leiksgildi hennar: Hér höfum við fá-
tækan draumóramann sem hírist í
köldum risherbergjum á nóttum en
skrifar í hlýju Landsbókasafnsins á
daginn. Verkum hans er ítrekað
hafnað hjá öllum bókaútgáfum borg-
arinnar og í lok bókar hefur hann
sætt sig við þá staðreynd að sam-
félagið sem hann tilheyrir er „sam-
félag hinna lágstemmdu drauma“.
En hann heldur áfram sinni drauma-
smíði og þegar frásögn lýkur er
hann að vinna í Borginni bak við orð-
in, en fyrir það verk fékk Bjarni
Bókmenntaverðlaun Reykjavíkur-
borgar árið 1998. Á tímabili býr
hann í risherbergi sem tilheyrir
sögufrægri íbúð Þórbergs Þórðar-
sonar og frábær er frásögnin af því
þegar draugur sem kannski er Þór-
bergur afturgenginn og kannski
ekki birtist honum. Það má teljast
merkileg tilviljun að í tveimur af
skáldævisögum ársins má sjá teng-
ingar við Meistara Þórberg (sem er
einmitt upphafsmaður þessa bók-
menntaforms á Íslandi) en bæði
Bjarni og Þráinn Bertelsson vísa
beint og óbeint til Þórbergs og verka
hans.
Orðið „meitlaður“ sem notað var
hér að ofan um frásögn Bjarna er
ekki valið af handahófi því stíll hans í
þessari bók er einmitt það; knappur,
gagnorður og útpældur. Hér mætti
grípa til klisjunnar „engu orði ofauk-
ið“ og væri þá engu logið. Aðalstíl-
bragð textans er úrdráttur, sagt er
frá stórviðburðum á allt að því
óhugnanlega hlutlægan hátt. Þess
konar frásagnarháttur er frekar í
anda Íslendingasagna en fyrri skáld-
sagna þessa höfundar. En Bjarni
hefur meistaratök á þessum frá-
sagnarhætti ekki síður en hinni ljóð-
rænu fantasíu Borgarinnar á bak við
orðin og Næturvarðar kyrrðarinnar
eða hinni sprellandi
fáránleikakómedíu
Mannætukonunnar.
Á baksíðu bókar-
kápunnar er að finna
þessa setningu: „Hér
segir Bjarni Bjarna-
son frá litríkri æsku á
áttunda áratugnum,
hvernig hann elur sig
upp að mestu leyti
sjálfur, þvælist milli
staða innanlands og
utan […]“. Ég veit
ekki hvort ég get tekið
undir fyrsta hluta
setningarinnar. Æska
sögumanns er vissu-
lega sérstök en orðið „litríkt“ hefur
að mínu mati jákvæða skírskotun
sem varla er viðeigandi þegar í hlut
á barn sem „elur sig upp að mestu
leyti sjálft“, ef að líkum lætur vegna
vanrækslu og sinnuleysis lánlausra
foreldra. Mér finnst frekar hanga
skuggi yfir þeirri bernsku sem lýst
er. Hér er sagt frá dreng sem hrellir
kennarann sinn þá fáu daga sem
hann skrópar ekki í skólanum, þvæl-
ist í bænum og hnuplar úr búðum,
allt án afskipta foreldra sem spyrja
engra spurninga. Hann fréttir af
skilnaði foreldra sinna fyrir tilviljun
þegar hann kemst að því að faðir
hans hefur búið annars staðar í
marga mánuði. Hann ákveður að
flytja til föður síns til Færeyja þegar
hann er tíu ára og móðirin reynir
ekki að telja honum hughvarf. Gott
dæmi um úrdrátt í frásögninni er
þegar hann lýsir sjö ára aðskilnaði
frá móður sinni á þennan hátt: „Vor-
ið þegar ég var sautján ára hafði ég
ekki náð að spjalla við hana nema í
síma í sjö ár“ (141). Annað gott
dæmi er eftirfarandi frásögn:
„Annars var pabbi útgerðarmað-
ur, átti tólf tonna bát sem hét Kátur.
Mig hafði oft langað í siglingu á
þeim bát en var ævinlega skilinn eft-
ir í landi. Svo gerist það einn morg-
un að hann spyr hvort ég vilji ekki
koma með í túr. Ég veit ekki hvers
vegna, en ég afþakkaði. Hann reyndi
að ýta á eftir mér, en mér varð ekki
haggað. Það síðasta sem ég myndi
gera væri að fara í þessa sjóferð. Í
þessari ferð sökk Kátur, með svart-
hvítu fjölskyldumyndina frammi í
lúkar, eins og til var ætlast af hon-
um, og faðir minn fékk trygginga-
peningana. Þurfti ekki að hafa barn
með í túrnum til að sannfæra dóm-
arana.“ (37)
Í meitluðum frásögnum eins og
þessari er að sjálfsögðu sögð mun
stærri saga, eða með öðrum orðum
er mikill undirtexti í frásögninni sem
varla fer framhjá nokkrum lesanda.
Annars staðar segir hann um föður
sinn, sem hann deilir með heimili öll
unglingsárin: „[…] hann var mér í
raun og veru gersamlega framandi.
Ég talaði aldrei við þennan mann,
gerði aldrei neitt með honum, við
hittumst ekki vikum saman þótt við
byggjum í sama húsi.“ (101–2)
En frásagnir Bjarna eru þó oftast
hlaðnar miklum húmor og allnokk-
urri íróníu sem hvoru tveggja er
komið á framfæri með hnitmiðuðum
einfaldleika. Gott dæmi um það fyrr-
nefnda er þegar hann límist óvænt
fastur við eldhúsgólfið heima hjá sér
eftir að hafa stigið ofan í sykur-
blöndu ættaða úr bruggframleiðslu
föðurins. „Sykurblandan hafði sull-
ast niður, þornað á gólfinu og skapað
þetta líka fyrirtaks lím.“ Þar sem
hann stendur pikkfastur og horfir á
grænar og brúnar flöskur sem inni-
halda bruggið tekur hann „þá
ákvörðun að vera bindindismaður til
æviloka. Annars gæti svo farið að ég
kæmist aldrei úr sporunum í lífinu“.
(34–5) Háðslegan blæ fær frásögnin
hins vegar til að mynda þegar fjallað
er um samskipti neðanjarðarskálds-
ins við útgefendur – og ekki að
ósekju.
Í upphafi bókarinnar lýsir sögu-
maður flækingskettinum Gullbrandi
Högnasyni sem hann finnur svangan
og illa til reika úti á götu og tekur
með sér heim. Í táknrænni mynd
sem dregin er upp þarna strax í upp-
hafi er sálinni líkt við þennan kött og
sögumaður nefnist eftir það Gull-
brandur Högnason. Forsenda þess-
arar samlíkingar verður æ ljósari
eftir því sem líður á verkið. Sögu-
maðurinn Gullbrandur/Bjarni er
nokkurs konar flækingsköttur; sjálf-
stæður, stoltur og varkár í samskipt-
um sínum við heiminn. Hann lendir í
ýmsu, fær ýmsa byltuna en kemur
alltaf standandi niður. Og líkast til
hefur hann níu líf.
Andlit er bók sem kemur
skemmtilega á óvart og það er
hreint og beint furðuleg tilviljun
hversu miklar tengingar má finna
með henni og áðurnefndu verki Þrá-
ins Bertelssonar. Ég leyfi mér að
spyrða þær saman hér í lokin með
því að fullyrða að íslenska skáld/
sjálfsævisagan sé að taka stórt list-
rænt þroskastökk um þessar mund-
ir, það bera þessar tvær frábæru
bækur vitni um.
Samfélag hinna lágstemmdu drauma
SKÁLDÆVISAGA
Andlit
BJARNI BJARNASON
Vaka-Helgafell 2003, 268 bls.
Soffía Auður Birgisdóttir
Bjarni Bjarnason
ÞAÐ er ekki á allra færi að
skrifa hreinræktað ævintýri. Það er
jafnframt erfitt að gera það þannig
úr garði að það veki lesendur sína
til umhugsunar um umhverfi sitt.
Iðunn Steinsdóttir hefur í rúma tvo
áratugi skrifað margar bækur fyrir
íslensk börn. Hún er einn þeirra
höfunda sem hafa auðgað íslenskar
barnabókmenntir. Og hún kann líka
að skapa ævintýri. Og henni hefur
tekist vel við að tengja saman
skáldskap og fræðslu af ýmsu tagi.
Iðunn hefur fjallað um mannleg
samskipti, umburðarlyndi og fleiri
þætti í daglegu lífi fólks. Það er
nefnilega mikil list að ná að koma
skilaboðum um mikilvæga þætti í
samskiptum fólks á framfæri þann-
ig að skáldlegt innsæi nái að gera
fræðsluna lifandi.
Kynjaverur í Kverkfjöllum er
hennar nýjasta verk og þar nálgast
hún viðfangsefnið með talsvert
óvenjulegum hætti. Loftandar og
Sæbúar fylgjast með
tilurð eyjar í Norður
Atlantshafi. Það eru
náttúruöflin sem
skapa þessa eyju sem
er landið sem hefur
fóstrað okkur, Ísland
og úr því spinnst mik-
ið ævintrýri. Þessi
saga er hvottveggja í
senn jarðsöguleg lýs-
ing á tilurð Íslands,
og hugsanlega ann-
arra landa og jafn-
framt ádeila eða við-
leitni til að fá okkur
til að hugsa um það
hvernig mannfólkið
býður landi sínu og umhverfi byrg-
inn.
Þessi saga er eins konar nútíma
ævintýri sem fjallar um þau mál
sem verið hafa hvað mest á dagskrá
á undanförnum misserum á Íslandi.
Virkjun fallvatna og umgengni ís-
lenskra ökumanna á vegum lands-
ins bæði í byggðum og óbyggðum.
Frásögnin er ljóðræn og falleg.
Höfundur hefur mikla hugmynda-
auðgi og fær að minnsta kosti les-
endur til að hugsa. Erum við á
réttri leið í virkjunum á hálendinu?
Þetta er spurning sem öllum er
hollt að hugsa um. En
það sem kannski skipt-
ir mestu máli í þessu
sambandi og í öllum
samskiptum er að við
berum tilhlýðilega virð-
ingu fyrir öðrum. Bæði
fyrir mannfólkinu og
náttúrunni og umhverfi
okkar.
Iðunn Steinsdóttir
hefur frábær tök á ís-
lensku máli. Hún skrif-
ar texta sem lesendur
gleypa í sig og njóta
þess að lesa. Bækur
hennar eru alltaf góð
viðbót við íslenska
barnabókaútgáfu. Hún leyfir sér að
fara nýjar leiðir og fjalla um mál-
efni sem miklu skiptir að allir velti
fyrir sér, jafnt börn og fullorðnir.
Búi Kristjánsson hefur teiknað
myndirnar í bókinni og tekst að
láta þær falla frábærlega að sög-
unni.
Kynjaverur í Kverkfjöllum vekja
athygli og áhuga lesenda á öllum
aldri. Ævintýri sem fær lesendur til
að nálgast hlutina á óvenjulegan
hátt.
Nútíma ævintýri
BARNABÓK
Kynjaverur Í Kverkfjöllum
IÐUNN STEINSDÓTTIR
Teikningar Búi Kristjánsson.
117 bls. Salka, 2003.
Sigurður Helgason
Iðunn Steinsdóttir
Heimskir hvítir
karlar er eftir
Michael Moore.
Bókin fjallar um
„valdarán“ Bush-
fjölskyldunnar og
fylgismanna í
Bandaríkjunum.
Michael Moore
kvaddi sér hljóðs
þegar heim-
ildamynd hans
Bowling for Columbine vann Ósk-
arsverðlaunin sem besta heim-
ildamyndin 2002. Í þessari bók fer
hann með háðið að vopni eins og
stormsveipur yfir allar spilaborgirnar
sem „herforingjastjórnin í Wash-
ington“ hefur byggt upp og þeytir
sundur öllu því sem hingað til hefur
verið talið satt og rétt.
Útgefandi er Forlagið. Bókin er 311
síður og prentuð hjá Gutenberg. Kápu
hannaði Kristín Agnarsdóttir. Verð:
2.440 krónur.
Ádeila