Lesbók Morgunblaðsins - 27.01.2001, Blaðsíða 8

8 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 27. JANÚAR 2001
I.
Hér á eftir fara þankar, settir á
blað í flýti um tíðarandann núna. Þó
að almanakið sýni að ný þúsöld, öld,
ár eða mánuður sé hafin, þá breytist
líf mitt ekkert við það eitt. Mæling
tímans er grundvöllur siðmenningar
okkar mannanna, hugtakið öld ein
mælieiningin: eitt hundrað ár – og
tími okkar flestra hér á jörðinni er
styttri.
Tíðarandi er teygjanlegt hugtak
og sleipt, kannski ein allsherjar al-
hæfing. Hugtökin tíðarandi og öld,
eru ekki gagnslaus. Þau eru hjálp-
arhugtök til að greina í sundur og
flokka til skýrara yfirlits, flókna
samþættingu atburða og hughrifa.
Í lok 19du aldar var talað um „fin
de siecle“ eða aldarendi. Það var ein-
hvers konar fílingur sem var alls
staðar. Ég kann ekki að skilgreina
hugtakið en það var einhvers konar
eftirsjá, lífsleiði eða – þjáning:
„Weltschmerz“, grunur um kom-
andi siðmenningarhrun.
Ef litið er til Íslands á sama tíma –
einangraðrar og arðrændrar
danskrar nýlendu – þá virðist mér
að hér hafi ríkt bjartsýni sjálfstæð-
isbaráttunnar, vorhugur, samkennd
og athafnaþrá, enda nær allt ógert
sem þurfti að koma í verk. Í stuttu
máli: væntanleg lok margra alda
kyrrstöðu.Við tölum réttilega um
„aldamótakynslóðina“. Íslenska
þjóðin braust frá fátækt til bjarg-
álna. Það var mikið afrek.Síðar
mettuðumst við, og jafnvel ofmett-
uðumst.
Ég þekki merka konu sem ólst
upp suður með sjó á fyrra helmingi
20stu aldar í fátækt. Hún taldi að fá-
fræði, sjúkdómar og fátækt væru
rót hins illa í mannlífinu. Til að bæta
það gerðist hún kennari, læknir og
kommúnisti!
II.
Hér á Vesturlöndum, í „velferð-
arbeltinu“ svonefnda, og þar á ég
fyrst og fremst við Vestur- og Mið-
Evrópu, Norðurlönd og Bandaríkin
hefur ríkt stöðugt stjórnarfar í
meira en hálfa öld, sem einkennist af
samþættun og jafnvægi kapítalisma,
lýðræðis og velferðar. Jafnaðar-
menn, öðrum fremur, hafa komið á
þessari skipan og hefur hún leitt til
meiri velsældar fjöldans, en áður
hefur þekkst í sögu mannkynsins.
Sameiningar- og samvinnuferli
Evrópuþjóða er einn meginþátta
þessa ferils. Þetta er markaðsbú-
skapur. Einn merkasti og farsælasti
hagfræðingur 20ustu aldar, Ludwig
Erhard, faðir þýska efnahagsund-
ursins, talaði ekki um „frjálsan
markað“ heldur „samfélagslegan
markað“, þ.e. markaðurinn er til
fyrir mennina, en ekki mennirnir
fyrir markaðinn. Og það ríkir jafnrétti, öllum
eru tryggð jöfn tækifæri. Kommar vildu jöfnuð
– allir væru jafnir, allir hefðu jafnt. Orwell benti
á að þar með yrðu sumir jafnari en aðrir.
Kommúnisminn mistókst hrapallega. Stefnan
byggðist á harðstjórn, einræði, mannréttinda-
brotum og leiddi yfir löndin meiri vesöld en áður
hafði þekkst.
Tilraun Leníns leiddi 70 árum síðar til ör-
birgðar 400 milljóna manna og réttindaleysis.
Kapítalisminn var grimmilegur og ólýðræð-
islegur, tillitslaus á 19du öld. Það fylgdu honum
svonefndar framfarir en kratar – sósíaldemó-
kratar – virkjuðu hann til mannúðlegrar þjóð-
félagsgerðar þar sem hin kristnu boð um sam-
hjálp og mannúð voru höfð að leiðarljósi. Þetta
tókst í „velferðarbeltinu“, einkum í Evrópu og á
Norðurlöndum. Í Bandaríkjunum var þjóð-
félagsgerðin önnur, kapítalisminn var oftast
fyrirferðarmeiri en velferðin og lýðræðið.
Tilraunir bestu manna í þeirri stóru heims-
álfu á síðustu áratugum hafa miðast að því að
þróa þjóðfélagslega samhjálp og tempra kapít-
alismann. Afturhaldið þar í landi streitist á móti.
Svonefnd frjálshyggja sem skaut upp kollin-
um var ekkert annað en rangnefni á taumlausri
sjálfselsku og tillitslausri, ókristilegri gróða-
hyggju. Þessi stefna ríkti í hinum anglósax-
neska heimi um hríð og reyndist illa.
Kratastjórnir hafa síðar verið að græða sárin
í Bretlandi og Bandaríkjunum.
Þessar pólitísku staðreyndir móta tíðarand-
ann um þessar mundir.
III.
Dýrafræðingurinn og Nóbelsverðlaunahafinn
Konrad Lorenz telur upp nokkrar syndir hins
siðmenntaða heims. Þær eru þessar helstar: of-
fjölgun manna, náttúrueyðing, úrkynjun, hefð-
arrof, heilaþvottur, kjarnavopn, kapphlaup
mannsins við sjálfan sig og tilfinningakuldi.
Nú í dag er hinn vestræni heimur mettur. Hjá
okkur ríkir efnishyggja, tæknidýrkun og óhófs-
neysla. Hnattvæðingin er á fullu. Þrátt fyrir of-
gnóttina eykst bilið milli hinna fátæku og ríku í
velmegunarlöndunum, og bilið milli ríkra þjóða
og fátækra vex hratt, að sögn.
Vísindin eru hrokafull. „Vísindin eiga ekki að
hlýða siðfræðinni, síðfræðin á að hlýða vísind-
unum,“ sagði einhver Nóbelsverðlaunahafi í
sjónvarpinu.
Vísindin ásamt kapítalismanum eru vond við
náttúruna og umhverfið. Við útrýmum dýrateg-
undum og jurtum miskunnarlaust og það mun
ekki enda vel. Náttúran hefur meiri tíma en við
maðurinn og hún hefnir sín.
Nú ríkir mikil fjóstrú á tölvur. Talað er um
þekkingarsamfélag eða upplýsingasamfélag
sem á að redda öllu. Í Sandgerði er meðalein-
kunn grunnskólanema lægst á landinu. Og hvað
er gert? Keyptar tölvur. Meiri ástundun, (sjálfs)
agi gætu hækkað einkunnir þar – með eða án
tölva.
Þótt samskipti, tjáskipti , boðskipti og fjar-
skipti margeflist þá gildir enn hin skarpa at-
hugasemd frá fyrstu árum símans: „Gildi sím-
ans miðast við það sem sagt er í
hann.“ Og þetta má yfirfæra á önnur
samskipta- og margmiðlunartól.
Neyslan eykst og þar með hag-
vöxturinn. Neyslan var lengi vel álit-
in góð. Offita er helsta heilbrigðis-
vandamálið, ásamt því
hreyfingarleysi og aumingjaskap
sem hlýst af bílanotkun og sjón-
varpsglápi. Ég fer stundum í líkams-
rækt og sé þar fólk hlaupa á þartil-
gerðu „hlaupabretti“ og stíga síðan
upp í dúnmjúkan bílinn og keyra
heim. Ég er ekkert betri en aðrir, ég
hreyfi mig of lítið, er of lítið úti og
reyni of lítið á mig. Ég var einu sinni
bíllaus í nokkur ár og það var prýði-
legt. Ég hef ekki sjónvarp, fannst
það leiðinlegt og sakna þess ekki.
Ég er bókamaður. Mér finnst bókin
fjöl-miðill sem hentar mér vel, og
góð bók er tryggur vinur.
En vísindin leysa ekki vandræði
kyrrsetunnar með auknu pilluáti,
sem gefur aukalífsfyllingu og lífs-
gæði að sögn lyfjafræðinga.
Læknir nokkur tjáði mér um dag-
inn að lífslíkur hefðu margfaldast á
seinustu árum.
Margfaldast með hverju – tveim
eða þremur? spurði ég.
Og oki leiðans er mætt með síauk-
inni afþreyingu (Leikföng leiðans
heitir ein af bókum Guðbergs
Bergssonar) til að fylla upp í tóma-
rúm frístundanna.
Afþreyingin er iðnaður, skemmt-
anaiðnaður – hún er framleidd og
seld með skjótgróða að markmiði.
Afþreyingunni og listinni er ruglað
saman. En munurinn er augljós: af-
þreyingin er einnota, listin er marg-
nota.Listin er eilíf, lífið stutt – sögðu
gömlu Rómverjarnir.
IV.
Efnishyggja vísinda- og tækni-
dýrkunar hefur ekki leitt til fullkom-
innar hamingju, því maðurinn lifir
ekki á brauði einu saman. Það er
mikið andlegt hungur ríkjandi á vel-
ferðarbeltinu. Hvað stoðar það
manninn að eignast allan heiminn ef
hann hefur fyrirgjört sálu sinni?
Trúarbrögð eru hálfgert feimnis-
mál. Andlegri reynslu og andlegu
lífi, sem ekki er hægt að gera að
verslunarvöru, er vísvitandi ruglað
saman við kukl og hindurvitni.
Mér finnst lútherska þjóðkirkjan
vera ráðvillt. Ég er ekki í þjóðkirkj-
unni, því ég er kaþólskur. En ég hef
engar áhyggjur að vantrú mann-
anna. Almættið sér um sig og Guð
elskar okkur mennina.
Sóst er mjög eftir þægindum. Við
reynum að forðast sársauka, sorg og
jafnvel dauða. Erfiðleikar og and-
streymi er ekki eftirsóknarvert, en
samt hluti af lífinu, sem ber að taka
með æðruleysi ef að höndum ber. Þægindin eru
heldur ekki eftirsóknarverð. Við skyldum taka
lífinu eins og það kemur til okkar, og upplifa það
með öllu sínu litrófi. Fíla það í botn, segir unga
fólkið!
V.
Ég finn á mér breytta tíma og andlega vakn-
ingu. Þar mun listin og trúin gegna miklu hlut-
verki. Maðurinn mun breytast. Homo comsu-
mens – neysluveran – verður homo serviens,
annarra þjónn, í kristilegri merkingu. Gildi list-
arinnar: uppljómun og fegurð; gildi trúarinnar:
tilbeiðsla, samlíðun og góðvild verða jafnmik-
ilvæg hinum hagnýtu og rökréttu gildum reikni-
stokks og peninga. Þorsteinn Gylfason
heimsspekiprófessor sagði einu sinni við mig að
þegar fjallað væri um mikilvæg hugtök eins og
ástina og dauðann, dygði ljóðlistin og músikkin
betur en flest annað. Og væntanlega hefur hann
átt við jarðbundna rökhugsun vísindanna.
Það er sjálfsagt að vernda og varðveita fossa
og mýrarfláka í óbyggðum einungis vegna þess
að þeir eru fagrir. Það þarf ekki að draga neina
ferðamenn upp á hálendið og reisa kamra,
sjoppur og láta „helvítis útlendingana“ borga
fyrir að fá að horfa á óspilltu fegurðina. Á því má
græða meira, til langs tíma litið, heldur en á
virkjun, segja sumir „náttúruverndunarsinnar“.
Þetta finnst mér falsrök. Fegurðin ein er jafn-
þung á vogarskál lífsins og hagkvæmnisrök
verkfræðinnar. Það hefur margsinnis sýnt sig
að hagkvæmnin er ekki alltaf hagkvæm.
Ég minnist orða Kants, sem sagði að tvennt
hefði vakið mesta lotningu sína, hinn alstirndi
næturhiminn og siðgæðisvitundin í brjósti sínu.
„Ég finn á mér breytta tíma og andlega vakningu. Þar mun listin og trúin gegna miklu hlutverki. Maðurinn mun breytast.
Homo comsumens – neysluveran – verður homo serviens, annarra þjónn, í kristilegri merkingu.“
BREYTTIR
TÍMAR
E F T I R AT L A H E I M I S V E I N S S O N
Höfundur er tónskáld.
Morgunblaðið/Kristinn Ingvarsson
T ÍÐARANDI Í ALDARBYRJUN