Lesbók Morgunblaðsins - 30.06.2001, Blaðsíða 6

6 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 30. JÚNÍ 2001
M
ARTIN Amis hefur um
tuttugu ára skeið verið
ein skærasta stjarna
breska bókmennta-
heimsins. Hann er son-
ur þekkts rithöfundar,
Kingsley Amis, og gaf
út sína fyrstu skáld-
sögu 24 ára gamall, The Rachel Papers. Sagan
lýsir á afar opinskáan hátt nokkurra mánuða
tímabili í lífi ungs manns, Charles Highway,
sem á sér tvo drauma. Að komast inn í góðan
háskóla og komast yfir unga stúlku að nafni
Rachel. Frásögnin er í fyrstu persónu og sögu-
maður, sem er kaldrifjaður og útsmoginn, líkist
að engu leyti þeirri uppreisnargjörnu unglinga-
hetju sem lesendum er svo vel kunnug úr bók-
um á borð við Bjargvættinn í grasinu. Fyrir
sína fyrstu bók hlaut Martin Amis ein virtustu
bókmenntaverðlaun Breta, W. Somerset Maug-
ham-verðlaunin, rétt eins og faðir hans hafði
gert fyrir sína fyrstu bók. Auk þess er hann
einn af fáum „bókmenntalegum“ rithöfundum
Bretlandseyja sem undanfarna áratugi hafa
öðlast verulega frægð í Bandaríkjunum. Það
var útkoma hans fimmtu bókar, Money, árið
1984, myrkrar háðsádeilu á gerviríkidæmi og
neysluhyggju níunda áratugarins, sögð frá
sjónarhorni sóðabelgsins Johns Self, persónu-
gervings öfga og neysluofstækis, sem endan-
lega skaut Amis upp á stjörnuhimininn beggja
vegna Atlantshafsins. Velgengni bókarinnar
hélst í hendur við breytingar sem áttu sér stað á
þessum tíma á sýnileika rithöfunda í dægur-
menningunni. Á öndverðum níunda áratugnum
fengu nokkrir unghöfundar í Bandaríkjunum
fjölmiðlaathygli sem var fordæmalaus þar í
landi. Þetta voru höfundar á borð við Bret
Easton Ellis, Jay McInernay og Tama Janowitz
sem, svo vitnað sé í orð Byrons lávarðs, urðu
fræg á einni nóttu. Þeim var hampað í fjölmiðl-
um líkt og um kvikmyndastjörnur væri að ræða,
komu fram í vinsælustu spjallþáttunum, birtust
á forsíðum tímarita og svo mætti lengi telja. Í
Bretlandi var Martin Amis helsta hliðstæðan.
Hann var líka ágætlega til þess fallinn. Jagger-
klippingin og moddaraklæðnaðurinn kallaðist
fullkomlega á við sjálfsöryggið og töffaraskap-
inn sem einkenndi prósann. Í hans tilfelli fylgdi
þó frægðinni rætin umfjöllun, hreint skítkast, af
því tagi sem fáir rithöfundur hafa kynnst.
Pistlahöfundurinn James Wolcott hefur m.a.
lýst þeirri illkvittnislegu gleði sem braust út
manna á milli þegar í ljós kom að London Fields
(1987), stærsta og metnaðarfyllsta verk Amis til
þessa, væri ekki tilnefnd til Booker-verð-
launanna: „Í Groucho-klúbbnum, og annars
staðar, ljómuðu andlit sem annars voru jafnan
áhyggjufull. Kostir og gallar bókarinnar voru
aukaatriði. Tilfinningin var yfirþyrmandi að
Amis hefði þegar fengið meira í sinn hlut en
sanngjarnt gat talist.“
Er það fréttist árið 1994 að Amis fengi tæpa
milljón dali í fyrirframgreiðslu fyrir sína nýj-
ustu bók, The Information, hjá bandarískum út-
gefanda, var loks sem allt ætlaði um koll að
keyra í bókmenntaheiminum í London. A.S.
Byatt, höfundur Angels & Insects og Possess-
ion, kallaði Amis „einn af spjátrungum bók-
menntaheimsins“ og taldi til fokdýra tannlækn-
ismeðferð sem Amis var að undirgangast sem
dæmi um stjörnustælana. Tennurnar á Amis
urðu forsíðufréttir. Sama ár kom í ljós að
frænka Amis, Lucy Partington, sem hvarf árið
1973, var eitt af fórnarlömbum fjöldamorðingj-
ans Frederic West. Fjölmiðlastormurinn hélt
áfram. Ári seinna skildi Amis við eiginkonu sína
Antoniu, en þau áttu tvö börn, og tók saman við
rithöfundinn Isabel Fonseca, sem á svipstundu
fékk viðurnefnið „Isabel Funseeker“ hjá gár-
ungunum í slúðurblöðunum. Það var þó ekki
bara gula pressan sem tjáði sig um skilnaðinn.
Toby Young, hjá The Sunday Times, skrifaði:
„Það var erfitt að verjast illkvittnislegri ánægju
þegar maður heyrði fréttirnar um endalok
hjónabandsins. Að Amis skuli yfirgefa eigin-
konu sína, Antoniu, og börnin, fyrir yngri konu,
sérstaklega eftir að hafa árum saman blaðrað
um gleði föðurhlutverksins, gerir það að verk-
um að nú er loks ómögulegt að taka manninn al-
varlega. Þessi tíðindi eru sérlega gleðileg fyrir
þau okkar sem finnst bókmenntalegir rithöf-
undar óþolandi sjálfumglaðir.“ Nokkru síðar
lést svo faðir Amis. Það er því engin furða að af-
köst höfundarins á síðustu árum hafa verið tak-
mörkuð. Stutt skáldsaga, Night Train (1999),
um dularfullt sjálfsmorð, og smásagnasafn hafa
litið dagsins ljós en biðin hefur sífellt verið að
lengjast eftir stórri skáldsögu. Á síðasta ári rauf
hins vegar Amis þögnina um þetta erfiða tíma-
bil á ævi sinni með útgáfu sjálfsævisögu, Ex-
perience, sem markar kraftmikla endurkomu
höfundarins inn í breskt bókmenntalíf.
Þetta með tennurnar
Bandaríski rithöfundurinn Don Delillo skrif-
ar í upphafi bókarinnar Great Jones Street að
„frægð krefjist öfga,“ hún nærist á hneykslinu
og sá sem er raunverulega frægur geti ekki var-
ist því að verða innlimaður í fullkomna vitfirr-
ingu sjónarspilsins sem almenningur skapar
umhverfis stjörnur. Þetta með tennurnar í
Martin Amis er grátbrosleg staðfesting á orð-
um Delillos. „Ég man ekki vel eftir þessum
REYNSLA
RITHÖF-
UNDARINS
„Titill ævisögunnar, Experience, og orð Amis um að
reynsla sé sameiginlegur gjaldmiðill samtímans eru
greinilega margræðari en ætla mætti í fyrstu. Og
kaldhæðnari. Þetta er kannski lýsing á hinu póstmód-
erníska ástandi, öll erum við orðin leikarar í miðl-
uðum veruleika hnattvæðingarinnar. En á sama tíma
má kannski segja að raunveruleg, áþreifanleg
reynsla verði sífellt fjarlægari eftir sem henni er miðl-
að í gegnum fleiri rafmagnstæki.“
MARTIN AMIS OG BÓKMENNTIRNAR
E F T I R B J Ö R N Þ Ó R V I L H J Á L M S S O N
mannlega áhugamál sín, framar öllu sjálfstæði
ættjarðar sinnar. Blöð og tímarit fluttu einarð-
legar greinir um þjóðrèttindi landsins. Gamli-
sáttmáli, sem ekki hafði heyrzt nefndur á nafn
frá því á 17. öld, var nú greyptur á gunnfána og
borinn fram í broddi fylkingar í atlögu þeirri, er
nú var búin til þess að taka höfuðvígi hinnar
fornu kúgunar. Sá var enginn talinn sannur Ís-
lendingur, er eigi skipaðist undir þetta merki.“
(Páll Eggert Ólason, Jón Sigurðsson II, bls.
474–75) Erfitt er að meta hvort þetta fær stað-
ist, því að einungis fámennur hluti landsmanna
er til vitnis um það hversu útbreiddar eða víð-
tækar þær hugmyndir um þjóðfrelsi voru, sem
nú gerðu vissulega áþreifanlega vart við sig.
Víst er þó að menn fundu fyrir einhverjum
hræringum. Þorsteinn Pálsson, prestur í Hálsi í
Fnjóskadal, skrifar Jóni Sigurðssyni 8. febrúar
1850: „Og það sannast þó við lifum ekki lengi, að
hér verður róstusamt, ef ekki næst því betri og
frjálsari stefna á þjóðfundinum; eg ætla að
segja: ef ekki losnar svo um, að landið, forðum
fræga og frjálsa, fái nú eigin stjórn sína, löggjaf-
arvald, dómsvald, framkvæmdarvald, og beinan
veg til konungs í öllum málefnum, sem allt inn-
sigli. Þetta er nú það sem Ísland á með réttu, og
verður nú að fá, ef það á þá sonu, sem muna
harma þjáðrar móður sinnar. Og víst á það þá í
eigu sinni, ef þeir koma fram. Víst er Einar
Þveræingur fyrir löngu dáinn, sem vildi halda
Grímsey. En vissulega lifir einhver sá, sem eins
vill frelsi móður sinnar, og hver hefir oftar verið
nefndur en Jón Sigurðsson? Jú, þér verðið á
fundinum, það veit eg með vissu, og yður treysti
eg nú manna bezt.“ (Bréf til Jóns Sigurðssonar.
Úrval, I, bls. 142–43) Af þessum ummælum, og
fleirum af svipuðu tagi, má sjá að Jón Sigurðs-
son var ekki einn um sínar hugmyndir, heldur
stóð að baki honum harðsnúinn flokkur, enda
þótt enn um sinn fengi sá flokkur ekkert nafn.
Eftirmáli þjóðfundar
Eins og fram hefur komið þá virtust þjóð-
fundarmenn að mestu leyti vera einhuga að baki
þeirri stefnu sem Jón Sigurðsson hafði mótað
fyrir fundinn. Þetta má raunar einnig ráða af
framburði þeirra sem ekki voru það. Þórður
Sveinbjörnsson, dómstjóri í Landsyfirréttinum
hæðist að framgöngu almennra þjóðfundar-
manna, í bréfi til Bjarna Þorsteinssonar fv. amt-
manns 11. ágúst 1851: „Eg óska mér ekki oftar
þeirra æru að koma á slíkan fund, hvar sérhvers
sannfæring er bundin við setu eða stöðu tveggja
eða þriggja. Það var í sannleika interessant að
sjá lofta undir r. á heilum röðum við atkvæða-
greiðslu, þangað til þeir sáu hvað formennirnir
gjörðu, þá annaðhvort teygðist úr þeim, eða þeir
duttu niður aftur.“ (Gömul Reykjavíkurbréf
1835–1899, bls. 62) Ekki virðist starfsbróðir
Þórðar, Jón Pétursson háyfirdómari, heldur
hafa verið sáttur við frammistöðu þjóðfundar-
manna, en munurinn er sá að honum þótti mál-
staðurinn betri, eins og hann fullvissar nafna
sinn Sigurðsson um í bréfi 11. október 1851.
„Hér ber ekkert til titla né tíðinda, engir gjöra
óspektir eður neinn ófrið, svo greifinn hefir ekki
ennþá þurft að halda á dátunum sínum; […] al-
þing kvað aldrei meir verða haldið, og svona
hafið þér þingmennirnir gjört það, að Íslend-
ingar ná eingum réttinum; en eg vil nú ekki vera
að tala um þetta; hvern árángur sending Yðar
hefur, mun komið undir vilja guðs, hvort hann
vill, að vér skulum deya út meðal þjóðanna, eður
að vér skulum vakna aptur til nýs þjóðarlífs;
rétturinn er þó ætíð á vora síðu, nema ef réttur
og ofbeldi er hið sama.“ (Bréf til Jóns Sigurðs-
sonar. Úrval. II, bls. 90)
Jens Sigurðsson, bróðir Jóns, skrifar honum
25. september 1851 og lætur svo um mælt: „Úr
sveitum heyri jeg ekkert annað en landar séu
fyrtnir við Trampe, en láta vera; enda er ekki
gott til úrræða. Trampe kvað kvarta yfir óvin-
sæld þeirri, sem hann verði fyrir, og ekki hefur
hann samneyti nema við einstaka útvalda.“
(Bréf til Jóns Sigurðssonar. Úrval. II, bls. 46)
Eigi að síður varð Trampe langlífur í embætti
miðað við aðra stiftamtmenn, og gegndi emb-
ættinu til 1860. Benedikt Gröndal lýsti síðar
Trampe svo að hann hefði verið „þægilegur og
alþýðlegur í rauninni, og má ekki taka mark á
því, hvernig hann kom fram á þjóðfundinum, því
þar stóðu aðrir bak við“ (Benedikt Gröndal
Sveinbjarnarson, Rit. III, bls. 179).
Meðal þeirra sem stóðu fast að baki Jóns Sig-
urðssonar er Gísli Hjálmarsson, sem sendir
honum bréf frá Eskifirði 20. október 1851 og er
ómyrkur í máli: „Guð blessi þig, segi eg við þá,
og vini lands mína og syni, sem í sumar létu
greifann, að mér sýnist, hlaupa á sig, sem
vernduðuð það góða málefnið svo sem unnt var,
enda þótt eg valla viti, hvört þessi helvítis kyn-
slóð kannist við nokkurt málefni fyrr en hinn
forni dreki stendur á henni með alvæpni máttar
síns. Þegar þingmenn komu heim og sögðu
málalyktir, þá varð eg svo fullur fagnaðar, að eg
held eg hafi aldrei á ævinni orðið svo. Það er
gott stjórnin er séð og menn hennar og synd-
arinnar. Það er dýrðlegt að menn sýndu dug,
blessaðir aumingjarnir, sem eru verju- og vopn-
lausir, réttir gemlingar guðs drottins almátt-
ugs; einasta er nú að óska og vona, að hann, sem
hingað til var máttugur að hrinda drambsömum
af stóli, hann muni geta uppreist hvörra þeirra
horn, sem á hann treysta, en því er miður, bezti
bróðir, þessi þjóð og kynslóð dugir til mjög lítils.
Hér var í september farið eitthvað að tala út í
þessa átt. Nú er haustið helvítlegt, sumarið eins
nema nógu þurrt, en grasleysi mesta, sem eg
hefi vitað hér. Ef bréf koma til þín til konungs
eða þingmanna, verður þú að safna þeim saman
í heilt; eg fyrir mitt leyti álít ykkur gott að heyra
orð vor hér, því þótt vær séum mý mót Dönum,
þá getur myren drepið skarnbassa, enda stóran
frösk, ef svo stendur á, og af samheldinni –
vesælingnum – koma ljós en logaskæru á altari
ens göfga Guðs. Mér finnst, bezti bróðir, þið
væntið mikils góðs af stjórninni, – eg vænti þar
á mót lítils, en eg kýs samt, að ef veröldin skítur
ofan í mig, þá gjöri hún sér það til svívirðu. Eg
vil ei, eins og þingnefndin ekki heldur vildi, játa
á mig þrælshlekkjum og hálsbandi, meðan eg
má verjast, en það getur samt skeð, og held eg
þá hverjum manni syndlaust að hengja sig.
Trampe, Pétur, Páll Þórðar og allt aldjefli hefur
ei gagn af þeim, sem liggja í snörunni. Ef nokk-
uð orð eða bréf kemur til þín frá okkur til
þingsins, konungsins etc., þá redigera þú það in
ordinem, eins og eg drap á, ef þér þóknast, en
kóngsbréfið allenfalls, svo það komist fram. Hér
er ekki hægt, einkum í þessu hausti, að koma
fram generalansögningu með undirskriftum.
Hér í suðursýslunni völdum við því bréfform og
ætluðum að safna bréfunum og láta þig skrifa á.
Eg brá mér hingað rétt sem stendur, en ei vóru
bréf komin nema úr 4 sóknum. Ætla þeir nú að
skrifa og senda enn, en það er óvíst, hvört það
kemst í kring, því nú eru ei nema 4 e 5 dagar þar
til skip fer, en færi svo á fjöllum, að menn liggja
úti, rista fram úr hestum og drepa fénað.“ (Bréf
til Jóns Sigurðssonar. Úrval, I, bls. 75–76)
Enginn vafi er á því að vakning hafði átt sér
stað, en um sinn varð útkoman takmörkuð. Þeg-
ar Jens Sigurðsson skrifar Jóni 6. desember
1851 hafði lítið orðið til tíðinda í Reykjavík: „Jeg
las bréf þitt miðnefndinni; hún gerir enn ekkert,
og ber margt til þess, sumpart máske kraptleysi
hennar, sumpart örðugleikinn á öllu; hægazt
ætti að vera að fá saman Þingvallafund, og þá
væri helzt að hugsa uppá að koma einhverju í
verk; að fá upp póstgaungu, blað etc. verður
ekki strax, en vona má það verði.“ (Bréf til Jóns
Sigurðssonar. Úrval, II, bls. 48). Vorið eftir, eða
3. mars 1852 skrifar gamall vinur Jóns Sigurðs-
sonar, Sveinbjörn Egilsson, honum þessi orð:
„Eg get ekki talað um alþíngislokin, án þess að
vikna, en vona, eins og þér, að alt verði þeim til
góðs, sem guð elska, og í þeirri von lifi eg.“ (Bréf
til Jóns Sigurðssonar. Úrval, I, bls. 54) Hann
andaðist 17. ágúst sama ár.
Dátarnir dönsku, sem Trampe greifi, hafði
kallað til Íslands vorið 1851, til að vera sér til
halds og traust yfir þjóðfundartímann höfðu
vetursetu í Reykjavík og lentu þar iðulega í
ryskingum við skólapilta. Þeir sigldu ekki af
landi brott fyrr en 20. júlí 1852, en skildu eftir
sig nokkur lausaleiksbörn, sem og rímnabálk
sem ortur var í tilefni af dvöl þeirra og nefndist
Dátaríma (Aðalgeir Kristjánsson, Endurreisn
alþingis og þjóðfundurinn, bls. 398). Var það
vissulega skammvinn herseta á nútímamæli-
kvarða.
Eins og iðulega áttu hagyrðingar síðasta orð-
ið. Benedikt Gröndal Sveinbjarnarson ritaði
Jóni Guðmundssyni ritstjóra skömmu eftir
þjóðfundinn og sagði eftirfarandi sögu: „Það var
nefnilega í sumar, sama dag og þjóðfundinum
var upp sagt, að maður fyrir austan lagðist að
sofa um morgunstundu, og dreymdi, að Jón
Guðmundsson kæmi að sjer og mælti:
Íslands Djöfull Trampar torg,
traðkar rjettum málum,
hrópar stríð með heiptar org,
heggur alt með Pálum,
og vaknaði síðan, þótti mönnum draumurinn
undarlegur, en maðurinn sór að sig hefði
dreymt vísuna, en hann eigi gert hana.“ (Sendi-
brjef frá Ben. Gröndal og til hans, bls. 6)
Heimildir
Aðalgeir Kristjánsson. Endurreisn alþingis og þjóðfund-
urinn. Reykjavík, 1993.
Benedikt Gröndal Sveinbjarnarson. Rit. III. Dægradvöl,
Reykjavík um aldamótin 1900. Útg. Gils Guðmundsson.
Hafnarfirði, 1983.
Bréf til Jóns Sigurðssonar. Úrval. Útg. Bjarni Vilhjálms-
son, Einar Laxness, Finnbogi Guðmundsson og Jóhannes
Halldórsson. 3 bindi. Reykjavík, 1980–1991.
Grímur Thomsen, Íslenzkar bókmenntir og heimsskoð-
un, Andrés Björnsson þýddi og gaf út, Reykjavík, 1975.
Gömul Reykjavíkurbréf 1835–1899 (Íslenzk sendibréf,
VI). Útg. Finnur Sigmundsson. Reykjavík, 1965.
Hugvekja til Íslendinga. Úrval úr ritum og ræðum Jóns
Sigurðssonar til loka þjóðfundar. Með inngangi eftir Sverri
Kristjánsson. Jakob Benediktsson valdi kaflana og bjó þá til
prentunar. Reykjavík, 1951.
Jóns Þ. Þór. „Föðurlandsvinir og þjóðernissinnar. Hug-
leiðing um stöðu Íslands og Íslendinga í danska ríkinu á 18.
og 19. öld.“ Lesbók Morgunblaðsins, 7. september 1996.
Páll Eggert Ólason. Jón Sigurðsson II. Þjóðmálaafskipti
til loka þjóðfundar. Reykjavík, 1930.
Sendibrjef frá Ben. Gröndal og til hans. Útg. Þorsteinn
Gíslason, Reykjavík, 1931.
Skrifarinn á Stapa. Sendibréf 1806–1877 (Íslenzk sendi-
bréf, VI). Útg. Finnur Sigmundsson, Reykjavík, 1857.
Höfundur er sagnfræðingur.