Lesbók Morgunblaðsins - 30.06.2001, Blaðsíða 9

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 30. JÚNÍ 2001 9
leið og við kveðjum
að rifja upp eftirfar-
beit snemma illa á
undur biskup mundi
í skauti. Eftir það
undsson dó (1201) var
Fljótahorni fyrir norð-
narrar tröllkonu, sem
sagði með feginsrómi
um öll héruð er milli
skupinn dauður.“ En
la svaraði: „Sá kemur
etri, og það er hann
á grillið“
nokkuð og báturinn
rnar. Nú gefst gott
a fyrir fisk. Haukur
sjóstangirnar og rétt-
yta sig við þann gula.
nginni og færinu er
Og nú er bara að bíða
rna niðri í undirdjúp-
rtök er kippt í línuna
full eftirvæntingar og
ur hefur bitið á agnið
ssa og veit ekki hvað-
rið sem ekki er von
i komið upp úr sjó áð-
ég líka hissa eins og
fiskurinn því ég hef aldrei dregið fisk úr sjó
áður. Ég næ að koma fiskinum inn fyrir
borðstokkinn, en kann ekkert til verka að
ná honum af önglinum. En skipstjórinn
kemur til hjálpar og með vönum handtök-
um sjómannsins losar hann fiskinn og segir
um leið: „Þessi fer á grillið í kvöld.“
Aftur tekst mér að krækja í smáskudda,
og þykist nú vera orðin matvinnungur,
enda frekari tilraunir árangurslausar. Hins
vegar gengur veiðin mun betur hjá öðrum í
hópnum, sem innbyrða hvern fiskinn á fæt-
ur öðrum. Brátt er kominn dágóður afli um
borð, nægilegur til að metta mannskapinn
og sjóstangirnar fara á sinn stað. Tími til
kominn að halda ferðinni áfram og nú er
siglt sem leið liggur í átt til Málmeyjar.
Í þessari ferð er ekki áformað að fara í
land í Málmey það verður að bíða betri
tíma. Veðrið gefur ekki tilefni til þess, því
vindur stendur af hafi og lendingarskilyrði
eru erfið. Við siglum meðfram eyjunni eins
nálægt og unnt er og virðum hana fyrir
okkur um leið og rifjuð eru upp fáein brot
úr sögu hennar, en Málmey á sér merka
sögu eins og Drangey þó að þessar tvær
eyjar séu að mörgu leyti mjög ólíkar.
Málmey er um 4 km að lengd og 700
metrar á breidd, slétt að ofan og grasi vax-
in. Búskapur var þar fram um miðja 20. öld,
en þá eyðilagðist bærinn í eldsvoða og síð-
ustu ábúendur fluttust þaðan í desember
1950. Síðan hefur ekki verið búið í eyjunni,
en selir hafa sofið þar á skerjum ótruflaðir
og fuglar orpið og ungað út eggjum sínum
og komið þeim á legg í friði og spekt. Eyjan
hefur laðað til sín ýmsar tegundir mófugla
og spörfugla, og að sjálfsögðu sjófugla eins
og teistur og skarfa, en bjargfuglar gera
sér ekki ýkja dælt við Málmey. Bergið þar
er víða slétt og ekki að þeirra skapi, enda er
stutt að fljúga yfir til Drangeyjar þar sem
eru mun betri búsetuskilyrði fyrir þá.
Menn hafa leitt getum að því að fyrir
svartadauða 1402 hafi verið fimm bæir í
Málmey og bænhús og greina megi þar
forn tóftarbrot og leifar af bæjarrústum.
Örnefni benda og til þess t.d. Bænhústóft.
Við siglum fram hjá Jarðfallinu svo-
nefnda, sem skerst inn í miðja eyjuna, en
þar er aðallendingin má heita fyrir opnu
hafi. Mun þar oft og tíðum hafa reynt á
hreysti og kjark og engu mátt skeika við
erfiðum lendingum í brimi og særoki.
Norðan við lendinguna er hvilft sem
nefnist Ytra-Jarðfall, þar átti að vera lend-
ingarstaður huldufólksins sem átti að búa í
eyjunni og þóttust menn oft sjá þar kjölfar
skips er hefði verið sett fram þótt ekkert
sæist skipið.
Viti var reistur í Málmey árið 1937 og
tekinn í notkun árið eftir og hefur vísað sjó-
farendum leið. Vitinn sást víða að úr Skaga-
firði og minnist ég úr bernsku minni að við
hann við að segja eitt orð hvað sem fyrir
augu ber því það gildi líf hans. Nú halda
þeir af stað og undrar bónda hvað hest-
urinn fer hratt yfir. Fara þeir skemmstu
leið fyrir utan Siglunes og stefna á Ólafs-
fjarðarmúla. Einhverju sinni er eins og
hesturinn kippist við og tekur dýfu mikla,
en bóndi verður hræddur og rekur upp
hljóð. „Þar skriplaði á skötu og haltu
kjafti,“ segir prestur.
Norðan undir Ólafsfjarðarmúla stíga
þeir af baki og prestur lýstur bjargið með
sprota einum sem hann tekur úr pússi sínu.
Bergið opnast og út koma tvær blá-
klæddar konur og leiða konu Jóns bónda á
milli sín. Er hún torkennileg, mjög þrútin
og öll hin tröllslegasta. „Þar ertú kominn
Jón og hvað viltu mér?“ segir hún. Prestur
spyr bónda hvort hann vilji fá hana aftur,
en bóndi neitar því. Vísar þá prestur kon-
unum aftur inn í bjargið og bjó svo um
dyrnar að engum skyldi verða mein framar
að konum þessum. Er þar síðan kölluð
Hálfdánarhurð norðan í Ólafsfjarðarmúla
og segja sannorðir menn að hún sé rauð að
lit. En prestur og bóndi héldu aftur sömu
leið og komu að Felli fyrir fótaferðartíma.
Þjóðsaga þessi varð fræðimanninum og
skáldinu Jóni Helgasyni að yrkisefni í
kvæði hans Áföngum en þar er að finna eft-
irfarandi erindi:
Ærið er bratt við Ólafsfjörð
ógurleg klettahöllin;
teygist hinn myrki múli fram
mynnist við boðaföllin;
kennd er við Hálfdan hurðin rauð,
hér mundi gengt í fjöllin;
ein er þar kona krossi vígð
komin í bland við tröllin.
En hverfum nú frá göldrum og gerning-
um því framundan er Þórðarhöfðinn sem
setur dulúðugan svip á umhverfið. Aldrei
hafði ég litið Höfðann frá þessu sjónarhorni
fyrr. Þar gnæfði hann mikilúðlegur og
myrkur ásýndum, sannarlega ekki árenni-
legt að koma of nærri honum. Og sem við
siglum fram hjá honum í hæfilegri fjarlægð
og bergið þverhnípt og vott af sjávarlöðri
birtist ekki skyndilega hið fegursta lista-
verk náttúrunnar, stuðlaberg meitlað í
klettavegginn. Í undrun og hrifningu verð-
ur okkur starsýnt á þetta náttúrufyrirbæri
sem ber heitið Kögurrós. Ósjálfrátt koma
upp í hugann ljóðlínur úr kvæði Jónasar,
„Gat ei nema guð og eldur gert svo dýrðlegt
furðuverk.“ Þarna leynist þessi fagra mynd
í berginu og greypist í hugann svo aldrei
gleymist.
Nú húmar að kveldi og ferðinni er heitið
til lands. Okkur byrjar vel þegar hafgolan
minnir á sig úr norðinu. En ævintýrið er
ekki úti því nú hefst fiskiveislan. Haukur
skipstjóri hefur gert sér lítið fyrir og mat-
reitt aflann og býður nú upp á grillaðan fisk
ásamt meðlæti sem er hið mesta lostæti.
Það er greinilegt að hann kann ýmislegt
fyrir sér í matargerðarlist og allir ljúka
lofsorði á þennan ágæta málsverð.
Að svo búnu siglum við hraðbyri í átt til
lands.
Í landsuðri trónir Mælifellshnjúkurinn
stoltur og virðulegur og skartar nú gráum
skýjahatti. Ég er ekki frá því að hann sé að
halda sér til fyrir vinkonum sínum, eyjun-
um á Skagafirði, enda vanur aðdáun þeirra
sem og annarra.
Straumey rennir sér upp að bryggjunni
á Sauðárkróki og úti er ævintýri.
„Komdu aftur um næstu Jónsmessu, þá
er bjart alla nóttina og þá siglum við inn í
sólsetrið,“ segir skipstjórinn um leið og ég
kveð hann með þakklæti. Og sannarlega
bíður önnur eyjasigling og ævintýraferð.
Hellismunni í Drangey.
„Ekki mun Kerlingin hafa laðað til sín
mikið af mannfólki, en vængbreiðir fuglar
hafsins hafa hins vegar kunnað vel við sig
í fangi hennar, þess má sjá glögg merki á
syllum og snösum í berginu.“
Kögurrás í Þórðarhöfða.
börnin höfðu gaman af að fylgjast með leift-
urljósunum frá vitanum í Málmey sem lýsti
utan úr sortanum. Stundum fórum við í
keppni um hver gæti farið með flestar tölur
á milli ljósleiftranna.
Málmey hefur ekki farið varhluta af
hjátrú og hindurvitnum. T.d. var því trúað
að ekki mætti koma hestur í eyjuna og væri
út af því brugðið átti húsfreyjan í eyjunni
að missa vitið. Einhvern veginn finnst mér
að ýmsar aðrar orsakir hefðu getað verið
valdar að slíkum hörmungum kvenna sem
bjuggu í Málmey, því lífsbaráttan við nátt-
úruöflin hlýtur að hafa verið stöðug þol-
raun og oft barátta upp á líf og dauða. Hest-
leysið var mjög bagalegt fyrir ábúendur
sem urðu að bera allt hey á bakinu og alla
aðdrætti frá sjónum. Önnur hjátrú fólst í
því að hjón máttu ekki búa lengur en 20 ár
samfleytt í Málmey. Væri svo gert átti hús-
freyjan að hverfa í björg til illra vætta.
Horfin húsfreyjan í Málmey
Ein magnaðasta frásögn um slík örlög er
að finna í þjóðsögum Jóns Árnasonar og
ber heitið: Málmeyjarkonan, en hana skul-
um við rifja upp á meðan við siglum í suð-
austurátt að Þórðarhöfða.
Eitt sinn á dögum Hálfdánar, prests í
Felli í Sléttuhlíð, bjó bóndi í Málmey er Jón
hét, var hann kvæntur og hafði hann búið
allan sinn búskap í eyjunni og voru nú liðin
þau tuttugu ár er honum var óhætt þar að
vera. En með því að Jón bóndi var einarður
og lagði lítt trúnað á hindurvitni vill hann
hvergi fara úr eyjunni og líður svo hið 21. ár
fram til jóla að ekkert ber til tíðinda. En á
aðfangadagskvöld jóla hverfur húsfreyjan í
Málmey svo enginn maður vissi hvað af
henni varð, var hennar víða leitað.
Jón bóndi leitar nú til Hálfdánar, prests í
Felli í Sléttuhlíð, sem var kunnur fyrir
galdra, og segir honum vandkvæði sín og
biður hann ásjár vegna hvarfs konunnar.
Prestur segir honum að hann geti vitað
hvað af konunni sé orðið, en það muni með
öllu árangurslaust, „því hann muni engar
nytjar hafa af henni“.
En bóndi nauðar í presti, segir sér verði
hughægara ef hann fái að sjá hvar hún sé
niðurkomin. Prestur segir þá bónda að
koma á ákveðnum degi þegar allir séu hátt-
aðir. Líður svo tíminn og bóndi kemur í Fell
eins og fyrir hann var lagt. Sér hann hvar
grár hestur með reiðtygjum stendur undir
kirkjugarðinum. Prestur stígur á bak og
segir Jóni að setjast fyrir aftan sig og varar Höfundur er deildarstjóri.
Ljósmynd/Margrét Margeirsdóttir