Lesbók Morgunblaðsins - 28.07.2001, Síða 7

Úr 2. rímu - ferskeytt - skáhent
Nú vill öldin kosta köld
kvæðum lítið sinna,
segir flest í sultar pest
sé mér betra að vinna.
Úr 3. rímu - ferskeytt - hringhent
Ama hnjóði hrindir frá
hugar slóð og kætir,
léttir móði, linar þrá,
leggur góðu ráðin á.
Úr 10. rímu – ferskeytt – hringhent - svifhent
Móðinn drengur brostinn ber,
bjóðast engin notin,
ljóða strengur lostinn er
Lóðins fengur þrotinn.
Hér er litadýrð látin tákna hljómdýrð og
minnir hún vissulega meira á rósaleppa en
duggarasokk. Og trúlega vísar Jónas til þess-
arar handavinnu þegar hann talar um að „gull-
inkamba“ og „fimbulfamba“, en það gefur auga-
leið að oft hlýtur merking og rétt málnotkun að
vera á kostnað gullinkembunnar. Hitt kemur þó
endrum og sinnum fyrir, að dýrt kveðnar vísur
séu ekki bara listilegar í forminu heldur einnig
að öðru leyti. Dæmi um slíkt má sums staðar
finna í áður tilvitnuðum Göngu-Hrólfs rímum.
Þannig lýsir Hjálmar því í átjándu rímu er
Hrólfur vegur Grím Ægi:
Fárleg vóru fjörbrot hans,
fold og sjórinn léku dans,
gæfusljór með glæpa fans
Grímur fór til andskotans.
Af framansögðu má ljóst vera að list rímn-
anna er hæpið að meta eingöngu út frá því
hversu orðlist þeirra er hrein og tær. Þær verð-
ur einnig að meta út frá gullinkembunni, það er
að segja dýrleikanum, burt séð frá beinu skáld-
skapargildi vegna þess að þær lúta að nokkru
leyti sömu lögmálum og hinn skrautlegi út-
skurður víkingaaldar og einmitt vegna þess
féllu þær svo vel að kröfum barokktímans
seinna.
Athugasemd:
Í hinni myndrænu framsetningu í þessum þáttum verður
ljóðstafasetning ekki sýnd þar sem hún breytir ekki hætti.
Rétt er þó að hafa í huga þá reglu að annar stuðlanna í jöfn-
um línum (frumlínum) ferkvæðra bragarhátta (t.d. fer-
skeytlna) verður alltaf að standa í þriðju kveðu en frjálst er
hvar hinn stendur. Höfuðstafur verður alltaf að standa í
fyrstu kveðu oddalínu (síðlínu).
Lesendur eru hvattir til að senda inn vísur í gegnum vefsíð-
una www.ferskeytlan.is eða í pósti með utanáskriftinni;
Vísnaþáttur Ferskeytlunnar Ferskeytlan, Háholti 14, 270
Mosfellsbær
hluta hans. Slíkur tréskurður sést vel á ýmsum
þeim munum sem grafir hafa verið úr jörðu frá
þessum tíma, til dæmis skipstrjónum og út-
skornum dyraumbúnaði.
Sömu tilhneigingu má sjá á ofnum teppum,
þar sem brugðið er upp myndum sem segja
sögu einstakra atburða og einnig á skrautgrip-
um úr málmi með flóknum og samslungnum
myndum. Í eddukvæðum höfðu menn ort um
löngu liðna atburði undir tiltölulega einföldum
bragarháttum en með dróttkvæðum kemur
sama áráttan og í myndlistinni. Innrím eftir
föstum reglum tekur nú við ásamt reknum
kenningum, þar sem hver myndin eftir aðra
fléttast inn í heildarmyndina.
Dróttkvæði eru þannig vitni um orðlist sam-
bærilega hinu flókna handverki tímans, þar sem
myndirnar birtast fyrir hugskotssjónum áheyr-
anda. Síðar eru svo samdar frásögur með drótt-
kvæðin sem heimildir. Og ferlið heldur áfram.
Skáldin þurftu nú ekki lengur að styðjast við
munnmæli í yrkingum sínum, þar sem bókfellið
varðveitti atburðarásina nákvæmlega. Rímur
eru þannig sambærilegar eddukvæðum nema
hvað þær eru oftast ortar út af bóksögum.
En þær eiga þó ekki síður margt sameig-
inlegt með skrautstíl dróttkvæða og hins forna
handverks og þann þátt hefur mörgum trúlega
þótt vanta í sögurnar.
Bundið mál er eins og áður segir miklu verr
til þess fallið að segja sögu en óbundið og því
ekki nema von að frásögn rímnanna yrði víða
hið mesta klúður. Aftur á móti tókst rímna-
skáldunum oft vel upp í lýsingum æsilegra at-
burða og hið sjónræna verður vitaskuld miklu
fyrirferðarmeira í rímum en þeim sögum sem
þær voru ortar út af.
Tvær sjóferðavísur úr Örvar-Odds rímu
Bólu-Hjálmars skýra þetta vel:
Ástum þrungin Ægis jóð
upp úr gægðust köfum,
skjöldung sungu skemmtin ljóð
og skautuðu hvítum tröfum.
Þeir sem vel kunnu rímnamálfarið hafa vafa-
laust haft listræna nautn af myndinni sem dreg-
in er upp af hinum hvítfölduðu, ástleitnu Æg-
isdætrum sem kveða skemmtiljóð konungnum.
Myndvísinni er aftur á móti ekki fyrir að fara í
eftirfarandi vísu sömu rímu:
Svo til héldum Svíþjóðar
sorgarlaus um dægur,
stýrði veldi stóru þar
stillir Yngvi frægur.
En myndflúrið var ekki eini kostur þessa
forms. Rímnastemmurnar höfðu sitt að segja og
fjölbreytni rímsins gat orðið enn meiri en í
dróttkvæðum. Það má því segja að rímur séu
hliðstæðar listrænu handbragði, eins og það
kemur fram í skrautlist miðaldanna, þótt þær
skírskoti til annarra skynsviða. Þetta mætti
skýra nánar með því að túlka bragfræðilega
eiginleika rímna með eins konar myndrænum
braglykli:
Séu til dæmis teknar nokkrar vísur úr
Göngu-Hrólfsrímum Bólu-Hjálmars og þær
túlkaðar samkvæmt lyklinum verður betur ljóst
hvers konar listsköpun er hér á ferðinni.
Úr 1. rímu - ferskeytt óbreytt
Oft á kvöldin óðar hjal
eyðir böli nauða,
sykrar beiskan sinnu dal
Sygtýs ölið rauða.
H
ÉR hefur göngu sína vísna-
þáttur þar sem byggt er á
nýrri myndrænni framsetn-
ingu bragar. Teknir verða
fyrir allir meginhættir
rímna og helstu afbrigði
þeirra og bragmynstur hátt-
anna sýnd samkvæmt hinni
nýju aðferð. Þá verður lesendum gefinn kostur
á að yrkja eftir háttunum með hliðsjón af brag-
myndum og senda vísurnar á vefsíðu ferskeytl-
unnar <http://www.ferskeytlan.is> eða í bréfi
til umsjónarmanna þáttarins, sem munu þá
birta í næsta þætti þær stökur, sem þeim þykja
listilegast kveðnar. Í þessum fyrsta þætti verð-
ur stuttlega gerð grein fyrir hinni nýju fram-
setningu, en síðan verður fjallað um einstaka
hætti rímna, tvo til þrjá í hverjum þætti, nema
hvað næsti þáttur verður eingöngu helgaður
ferskeyttum hætti og helstu afbrigðum hans.
Þykir okkur sjálfsagt að byrja á þessum vinsæl-
asta bragarhætti Íslendinga og eyða á hann að
minnsta kosti helmingi meira plássi en aðra
rímnahætti.
Fyrsti þáttur – Að prjóna duggarasokk
Eíns og rímur (á Íslandi) eru kveðnar, og
hafa verið kveðnar allt að þessu, þá eru þær
flestallar þjóðinni til mínkunar – það er ekkji til
neíns að leína því – og þar á ofan koma þær tals-
verðu illu til leíðar: eíða og spilla tilfinníngunni á
því, sem fagurt er og skáldlegt og sómir sjer vel
í góðum kveðskap, og taka sjer til þjónustu
„gáfur og krapta“ margra manna er hefðu gjet-
að gjert eítthvað þarfara – orkt eítthvað skárra,
eða þá að minnsta kosti prjónað meínlausann
duggara-sokk, meðan þeír voru að „gullin-
kamba“ og „fimbulfamba“ til ævarandi spotts
og athláturs um alla veröldina.
Þannig hefst frægasti ritdómur Íslandssög-
unnar, dómur Jónasar Hallgrímssonar í Fjölni
1837 um Rímur af Tistrani og Indíönu eftir Sig-
urð Breiðfjörð. Eins og upphafið ber með sér og
oft hefur verið bent á, beinir Jónas ekki spjótum
sínum einungis að þessum Tistransrímum og
höfundi þeirra, heldur ræðst hann að rímna-
kveðskap í heild sinni. Ýmis rök lágu þó til þess
að höggið reið að Sigurði, þar sem hann var virt-
asta rímnaskáldið og líta mátti á hann sem
fremsta fulltrúa þessarar skáldskapargreinar.
Það er hins vegar ekki rétt sem stundum hef-
ur verið haldið fram, að ritdómurinn sé bein
árás á rímur sem skáldskaparform. Hann er
miklu fremur gagnrýni á það, hvernig þessu
formi hefur verið beitt í aldanna rás og hvernig
því er beitt á dögum Jónasar. Í dómnum talar
Jónas meira að segja um hvernig yrkja skuli
rímur og segir:
Það er ekkjert vit í því, að rímna-skáldin eígi
að vera bundin við söguna. Þau eíga miklu frem-
ur, þegar þörf gjörist, að breíta henni á marga
vegu, búa til viðburði sjálfir, og skapa hið innra
líf þeírra manna, er sagan nefnir, til að koma
sem beztri skjipun á efnið, og gjeta síðan leítt
það í ljós í fagurlegri og algjörðri mind; ella
verða rímurnar tómar rímur, enn aldreí neítt
listaverk.
Hér kemur vel fram fagurfræðileg sýn
skáldsins og hin rómantíska krafa um frum-
leika. Rímnakveðskapurinn á ekki að vera
hugsunarlaus handavinna eins og að prjóna
duggarasokk. Slíkt er vanvirða við skáldskap-
inn sem á að vera skapandi og aðeins nýta þá at-
burði og hugmyndir sögunnar sem þjóna list-
rænum kröfum skáldsins. Jónas vill þannig
hverfa frá því hefðbundna sjónarmiði að rím-
urnar eigi að endursegja söguna, heldur skuli
þær verða sjálfstæð listaverk, sköpunarverk
skáldsins sjálfs.
Þessi krafa er eðlileg, til dæmis vegna þess að
bundið mál hentar yfirleitt verr til að segja sögu
en óbundið. Og það má reyndar merkilegt heita
að Íslendingar, sem áttu glæstustu sagnabók-
menntir í Norðurálfu í óbundnu máli, skyldu
taka upp á því að endursegja þær í bundnu máli
og það undir flóknum bragarháttum rímna.
Sjálfsagt verður slíkt háttalag seint fullskýrt en
benda má þó á hugsanlegar ástæður.
Það er alkunna að fólk á víkingaöld skar
flóknar myndir í tré, þar sem þess er vandlega
gætt að fylla allan myndflötinn eða sem mestan
AÐ PRJÓNA
DUGGARASOKK
VÍSNAÞÁTTUR
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 28. JÚLÍ 2001 7
að greina það sem máli skiptir – eins erfitt og
það virðist nú vera í tilfelli Sigur Rósar.
Ágætis byrjun er meistaraverk. Alveg eins
og Sgt. Pepper’s Lonely Hearts Club Band er
meistaraverk. Alveg eins og Sumar á Sýrlandi
er meistaraverk. Og alveg eins og Loveless er
meistaraverk. Plötur sem eru einstakar á ein-
hvern hátt; hafa eitthvað sem oftast er erfitt að
útskýra. Svipað og sagt er um eitt af helstu
meistaraverkum dægurtónlistarinnar, Pet
Sounds: „Ef Pet Sounds hreyfir ekki við þér, þá
einfaldlega skilur þú ekki mátt tónlistarinnar“
(Peter Doggett, ritstjóri Record Collector).
Eins upphafið og umtalið og andrúmsloftið í
kringum sveitina getur verið (á tónleikum má
iðulega heyra saumnál detta er sveitin læðist
inn á svið) virðist næsta auðvelt að gera kald-
hæðið grín að öllu saman.
En meðlimir Sigur Rósar eru sannir í listinni
og þetta er ekki „bara rokk og ról“ í þeirra aug-
um þó að þetta sé fyrst og síðast rokk og ról.
„Við erum ekki hljómsveit, við erum tónlist.
Við höfum ekki hug á að verða ofurstjörnur eða
milljónamæringar. Við ætlum einfaldlega að
gjörbylta tónlist sem slíkri og því hvernig fólk
hugsar um hana.“
Í enda þessarar yfirlýsingar sveitarmeðlima
dansa þeir einhversstaðar á mörkum heiðar-
leika og sjálfsháðs. Ætli lag þeirra „Olsen Ol-
sen“, þ.e. titillinn, segi ekki allt sem segja þarf í
þessum efnum. Ærslafullur titill á ægifallegu
lagi – að vera sannur en gleyma þó aldrei
gleðinni.
Heimildir:
– Davíð Ólafsson og Úlfhildur Dagsdóttir (Ritstj.)
(2000). Orðið tónlist – The Word Music. Smekkleysa sm/
ehf: Reykjavík
Hljóðrit:
– Raddir (1998). Geisladiskur. Smekkleysa sm/ehf gefur
út í samvinnu við Stofnun Árna Magnússonar á Íslandi
[SMK7] (Hér er um að ræða útgáfu sem tekur yfir kveðin
og sungin íslensk þjóðlög við kvæði, rímur, sálma, sagna-
dansa, drykkjuvísur, þulur og barnagælur. Efnið var tekið
upp víða um land á árunum 1909 til 1973).
– Kvæðamannafélagið Iðunn (1998). Geisladiskur. Spor
gefur út [SGCD122] (Endurútgáfa á hljómplötu sem gefin
var út í tilefni af 50 ára afmæli Kvæðamannafélagsins Ið-
unnar árið 1979. Inniheldur 100 rímnalög).
– Steindór Andersen EP (2001). Geisladiskur. Krúnk
gefur út.
– Allir hljómdiskar og plötur Sigur Rósar þ.m.t. efni á
safnplötum. Nánari upplýsingar er m.a. hægt að nálgast á
meðfylgjandi vefslóðum.
Morgunblaðið/Árni Sæberg
Kristján Eiríksson er íslenskufræðingur og Jón Bragi
Björgvinsson verkfræðingur.
U M S J Ó N
K R I S T J Á N E I R Í K S S O N O G
J Ó N B R A G I B J Ö R G V I N S S O N
TENGLAR
..........................................................
-www.sigur-ros.com
-www.sigur-ros.co.uk
-nybatteri.free.fr
-www.shoko.calarts.edu/KVAEDASKAPUR/-
main.html