Lesbók Morgunblaðsins - 28.07.2001, Síða 9

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 28. JÚLÍ 2001 9
un í mars (1971) gerir Gurið meðal annars
tilraunir með japanska hækuformið á árang-
ursríkan hátt. Gurið Helmsdal Nielsen var
lengi vel eina konan í hópi útgefinna fær-
eyskra ljóðskálda – margar hafa vafalaust
ort fyrir skúffuna – það var ekki fyrr en á
síðasta áratug að fleiri konur bættust í hóp-
inn. Ef til vill hafði það eitthvað að segja
fyrir Gurið að hún var búsett í Danmörku á
þeim tíma sem fyrsta ljóðabók hennar kom
út, en þar bjó hún á árunum 1953–1967. Hún
hafði því aðrar fyrirmyndir og fordæmi en
konurnar heima í Færeyjum. Kannski er það
af sömu ástæðu að heimþráin og ástin á
náttúrunni eru áberandi í ljóðum hennar. Þá
er það ekki síður athyglisvert að Gurið hefur
ekki gefið út fleiri bækur og hefur aðeins
birt stöku ljóð í tímaritum. Getur verið að
flutningurinn heim til Færeyja aftur hafi
haft þar eitthvað að segja?
Annar brautryðjandi módernismans í fær-
eyskri ljóðagerð er Steinbjørn B. Jacobsen
(f. 1937) sem einnig gaf út fyrstu ljóðabók
sína, Heimkoma, á sjöunda áratugnum en
hafði áður getið sér gott orð sem höfundur
barnabóka. Í ljóðum hans er ádeila á neyslu-
hyggju og tæknivæðingu áberandi og hann
hvetur nútímafólk til að rækta mannleg sam-
skipti fremur en að tapa sér í neyslukapp-
hlaupinu. Steinbjørn hefur skrifað innan
flestra bókmenntagreina: skáldsögur, smá-
sögur, ferðasögur, leikrit og ljóð – og má
nefna að árið 1975 var leikrit hans, Skipið,
sett upp í Þjóðleikhúsinu.
Rói Paturson (f. 1947) er fyrsti og eini
Færeyingurinn sem hlotið hefur Bók-
menntaverðlaun Norðurlandaráðs (árið
1986). Þau fékk hann fyrir ljóðabókina Lik-
asum (1985). Rói gaf út sína fyrstu bók 1969,
nafnlausa ljóðabók, og óhætt er að kalla
hann fulltrúa ’68-kynslóðarinnar. Turið Sig-
urðardóttir segir að hann hafi „meira en aðr-
ir veitt æðaslætti líðandi stundar og al-
þjóðlegu andrúmslofti inn í færeyskan
ljóðaheim“. (Sjá TMM 2/1984). Rói Paturs-
son hóf skáldaferil sinn sem pólitískt skáld
og var skýr boðskapur snar þáttur í ljóða-
gerð hans í upphafi ferilsins, án þess þó að
um uppáþrengjandi áróður væri að ræða. Sú
blanda af módernisma og þjóðfélagsádeilu
sem fyrstu ljóð hans hafa að geyma voru
mikil nýjung í færeyskum skáldskap og ljóð-
unum var tekið fagnandi, ekki síst af yngstu
lesendunum. Hinir sem eldri voru sáu þó
strax að hér var „alvöru“ skáld á ferðinni og
veittu höfundi einu bókmenntaverðlaunin
sem veitt eru í Færeyjum fyrir fyrstu bók
sína. Þá var Rói Patursson 22 ára, en nokk-
uð lífsreyndur: 16 ára hafði hann farið á sjó-
inn og meðal annars siglt til Austurlanda.
Hann starfaði eitt ár á Íslandi, ferðaðist síð-
an um Evrópu og var í París 1968. Eftir að
hafa slegið í gegn sem ljóðskáld í Færeyjum
hélt hann síðan til náms í Kaupmannahöfn
og lagði stund á heimspeki. Nú starfar hann
sem skólastjóri hins sögufræga færeyska
lýðháskóla í Þórshöfn (sá skóli var lengi vel
sá eini í Færeyjum þar sem hægt var að
leggja stund á færeysku sem námsgrein).
Ljóð Róa Paturssonar tóku breytingum eftir
heimspekinámið, eins og glöggt má sjá af
verðlaunaverkinu Likasum. Um ljóðin þar
hefur verið sagt að í þeim reyni höfundur að
segja sem mest í sem fæstum orðum.
Kannski setur skáldið fram sína fagurfræði í
eftirfarandi þverstæðu:
hvað er það að yrkja?
sá sem kann það mun aldrei læra það
sá sem hefur ekki lært það ennþá
hefur líklega alltaf kunnað það
Póstmódernismi, nafla-
skoðun og ný þjóðernishygga
Á níunda áratugnum kom fram fjöldi
nýrra ljóðskálda í Færeyjum, en hér verða
aðeins nefndir þrír höfundar sem eru
skemmtilega ólíkir og bera fjölbreytninni í
færeyskri ljóðlist í dag ágætt vitni: Carl
Jóhan Jensen og Tóroddur Poulsen sem
báðir eru fæddir árið 1958 og hafa hvor um
sig gefið út fjölda ljóðabóka, en eiga fátt
annað sameiginlegt, og Joannes Nielsen er
fimm árum eldri, kraftmikið baráttuskáld
sem vill tengja ljóðlistina við lífið á grunn-
planinu. Bækur eftir alla þrjá hafa verið til-
nefndar af hálfu Færeyinga til Bókmennta-
verðlauna Norðurlandaráðs á undanförnum
áratug.
Ljóð Carls Jóhans – sem er menntaður í
bókmenntum og guðfræði á Íslandi – eru
þekkt fyrir að vera óaðgengileg og torráðin,
hann leitast við að vera nýskapandi í tungu-
málinu, blandar gjarnan saman fornyrðum
og nýyrðum (sem hann skapar sjálfur) og
ljóð hans eru gegnsýrð vísunum í grískar og
norrænar goðsögur, Biblíuna og guðfræðina.
Sjálfur hefur hann lýst því yfir í viðtali að
grunnhugmyndin í skáldskap hans sé tilvist-
arleg. Maðurinn skapar heiminn með hugsun
sinni, segir Carl Jóhan, og tungumálið er
leið hugverunnar til að koma böndum á
óreiðuna; upplifun okkar af veruleikanum er
brotakennd, veruleikinn kemur til okkar í
brotum og pörtum sem við reynum að púsla
saman í merkingarbærar einingar. Slíkur
skilningur á tilverunni fellur undir það sem
við nefnum gjarnan póstmódernisma og er
ljóðagerð Carl Jóhans vafalaust besta dæmið
um slíkt í færeyskum bókmenntum í dag.
Sagt hefur verið um ljóðagerð Carl Jóhans
að hún sé eins langt frá því að vera „fær-
eysk“ og mögulegt sé, og þá mun vera átt
við „færeysk“ í þjóðernislegum skilningi.
Ljóðagerð hans er þá fremur skilgreind sem
„norræn“ eða „evrópsk“ því þar er sá menn-
ingararfur sem liggur skáldskap hans til
grundvallar.
Tóroddur Poulsen hefur gefið út ellefu
ljóðabækur og tvö prósaverk á síðustu 17 ár-
um og hefur tekið miklum breytingum á því
tímabili. Fyrstu ljóð hans einkennast af til-
vistarlegri leit í bland við ungæðislegan upp-
reisnaranda og naflaskoðun. Reyndar hefur
það síðastnefnda loðað við öll verk Tórodds
og samsláttur ljóðmælanda/frásagnarmanns
og höfundar sjálfs farið fyrir brjóstið á
mörgum lesendum. Smáborgaraháttur er
eitur í beinum Tórodds og mörgum ljóða
hans virðist ekki síst stefnt gegn honum,
sérstaklega í fyrstu bókunum. Aðall hans
sem skálds liggur þó fyrst og fremst í ágæt-
um tökum hans á tungumálinu og er skáld-
skapur hans gegnsýrður skemmtilegum
orðaleikjum og myndum.
Ljóðagerð Jóanesar Nielsen er sprottin
upp úr lífsreynslu hins pólitískt meðvitaða
verkamanns. Hann er stéttvís baráttumaður
sem trúir á alþýðuna og þolir ekki „fræð-
inga“ og hafa færeyskir stjórnmálamenn oft
fengið á baukinn í ljóðum hans og greinum.
Jóanes gaf út fyrstu ljóðabókina 1978 og
hefur síðan sent frá sér fimm ljóðabækur,
tvær skáldsögur, eitt leikrit og tvö greina-
söfn. En samhliða skriftunum hefur hann
unnið ýmiss konar verkamannavinnu á sjó
og landi. Ljóð Jóanesar eru kraftmikil og
einlæg og líklega er hann eitt vinsælasta
ljóðskáldið í Færeyjum í dag. Pólitíski boð-
skapurinn sem var allsráðandi í fyrstu ljóða-
bókunum hefur vikið fyrir tilvistarlegri og
ljóðrænni tóni í þeim síðari og er sú þróun
mjög til bóta. Það er skemmtilegt að lesa
ljóð Jóanesar og stíll hans er einstök blanda
af því persónulega og pólitíska, því grófa og
því ljóðræna, því háa og lága – og vel mætti
nota skilgreininguna „karnivalískur“ um
slíkan stíl (þótt það færi vafalaust í taug-
arnar á höfundi).
Jóanes er færeyskur þjóðernissinni, eins
og hann játar í einu ljóðanna úr síðustu
ljóðabókinni. En hvað á hann við með því?
Eins og þeir sem lesa ljóðið „Ég er fær-
eyskur þjóðernissinni“ (sem birt er hér til
hliðar) sjá gerir Jóanes upp við það sem
nefna má „falska þjóðerniskennd“ í ljóðinu,
þá þjóðerniskennd sem felst í því að hylla
fornu þjóðhetjurnar og halda á lofti inn-
antómum þjóðartáknum eins og gjarnan er
gert á hátíðarstundum. Ljóðið er ort á þeim
tíma sem kreppan var allsráðandi í Fær-
eyjum og fólksflótti var geysilegur til Dan-
merkur. Í þeim flóttamönnum sér skáldið
föðurlandssvikara, „ég hef engar áætlanir
um að taka pokann minn“ segir hann með
tilvísun til tungutaks sjómanna („at stinga í
sekkin“), því „ég er færeyskur þjóðernis-
sinni“. Það að vera þjóðernissinni er að
halda tryggð við landið í blíðu og stríðu, en
ekki það að klæðast færeyskum þjóðbúningi,
dansa hringdans og dýrka fornar þjóðhetjur
eins og hverja aðra hjáguði. Það að vera
færeyskur þjóðernissinni er að gera „ný-
lendu-togstreituna“ burtræka úr sálinni:
„þessa sýki, sem þegar vel árar gerir jafnvel
besta fólk að pólitískum viðrinum / og að
grenjandi vesalingum þegar illa árar“, eins
og segir í ljóðinu. Það að vera færeyskur
þjóðernissinni er að reyna að virkja það eld-
fjall sem býr í hverjum Færeyingi og láta
það gjósa í andófi í stað þess að krauma
undir yfirborðinu. Það að vera færeyskur
þjóðernissinni er að láta sig dreyma um að
þjóðveldið Færeyjar verði álíka nægtaborð
og hið sæla móðurbrjóst er hvítvoðungnum.
Það að vera færeyskur þjóðernissinni í dag
er ekki það sama og það var fyrir einni öld
og það þýðir ekki að lúta lögum og reglum
forfeðranna og fylgja þeirra áttavita. Það að
vera færeyskur þjóðernissinni þýðir ekki að
maður óski eftir því að sprengja Stórabeltis-
brúna í loft upp eða hafa höfuðleður hennar
hátignar Danadrottningar hangandi á nagla
úti í hjalli. Það að vera færeyskur þjóðern-
issinni er sprottið upp úr þeirri reynslu að
vera þátttakandi í hinu hversdagslega stríði
tilverunnar á færeyskri grund. Einhvern
veginn þannig er inntakið í ljóði Jóanesar
Nielsen „Eg eri ein føroyskur nasjonalist-
ur“.
Höfundur er bókmenntafræðingur og sótti í júní
námskeið í færeysku og færeyskum bókmenntum
við Fróðskaparsetrið í Þórshöfn.
Eg eri ein føroyskur nasjonalistur.
Undir fótunum túsund ára bonska heimlandið,
millum fingrarnar pennurin,
í munnklovanum ein sigarett og ein skón av tugdum orðum,
og eg havi ongar ætlanir um at stinga í sekkin.
Eg eri ein føroyskur nasjonalistur,
og tað sum pínir,
er at føroyingar sjálvir tola ikki gronina á sínum
frælstu landsmonnum.
Vit stórtrívast sum ein landafrøðileg bagatell.
Okkum dámar at halda veitslu í nassaraklæðum.
Vit hava ikki brúsandi blóð í æðrunum.
Vit eru ikki tann serstaka tjóð, sum Poul F. yrkti um.
Eitt gosfjall býr í hvørjum føroyingi.
Tað dukar í dreyminum,
men tað brýtur ikki út í sang ella út í máttmikla klagu.
Tað slær bakk.
Okkara undirskrift er vindur og ein skón af lorti.
Eg eri ein føroyskur nasjonalistur,
Og mær dámar ikki, at okkara land meir og meir fær
dámin av nipsi.
Eg vil heldur hava samanbrest
en uttanumtos,
eri altíð á varðhaldi, tá orðini vaksa ov langt burtur
úr hondunum.
Lívið kennir heldur onga ávísa meining,
lívið veit bara um styttri og longri fyribilsloysnir.
Kortini dámar mær ikki, at vit enda sum sýnislutir uppi á
hillini, har kvæðakempurnar, tjóðarhetjurnar og
aðrir amatörgudar halda til.
Í 53 var eg fyrstu ferð noyddur at stinga í sekkin.
Tekjan á mínum lítla kvisti var úr húð.
Ein klokka av kjøti sló trygt við høvdið.
Loyniliga trappan gekk oman í trussurnar hjá mammu.
Men tá eg meir og minni heilskapaður fekk skorað meg
út úr mammuhusinum,
á Harragud,
tá slapp eg framat tí rundasta og sælasta borðinum í verðini.
Hvørt tjóðveldið Føroyar verður eitt líka deiligt borð,
ber til at droyma um.
Eg eri ein föroyskur nasjonalistur;
royni at reka úr sálini hjálanda tvílyndið,
hesa sótt, sum í góðum tíðum kann gera eitt heilt fólk til
politiskar ábyrgdarloysingar
og til gremjandi vesalingar í vána tíðum.
Tey deyðu hava sína klógv í okkara nakka.
Vit elta foyruna, tey gróvu við síni tummilfingranegl,
fylgja teirra lógum,
syngja teirra sangir,
elska og hata tað, sum tey elskaðu og hataðu.
Vit eru stýrd eftir eini kumpass, full av forfedranna
stykni og alski.
Vit hálova Magnusi Heinasyni,
men fyrst og fremst, tí danir fingu hann hálshøgdan í 1589.
At onki gull skínur í Føroyum, sum er eldri enn 1813,
er tí forfedrarnir skravaðu sínar kistubotnar
og saman við øðrum tegnum rindaðu danska krígsskuld.
Eg havi flestu neurosurnar, sum finnast
í politisku læknabókunum.
Men hetta merkir ikki, at eg beri nakað ynski um at spreingja
brúnna um Stóra Belt í luftina
ella hava skalpin hjá hennara Hátign hangandi á einum
nagla í mínum hjalli.
Eg eri ein føroyskur nasjonalistur,
og tað eru hatskar løtur, tá ein ynskir óeydnu niður yvir tað
fólkaslagið, sum eyðmýkti og rændi okkum í 1992.
Men tað einasta, sum veruliga kastar nakað av sær
og sum eg innast inni havi álit á,
er hitt dagliga vakra stríðið fyrir tilveruni.
Haðani stavar dreymurin um tjóðveldið Føroyar,
og haðani stava míni orð.
Orðskýringar: bonska = harða, grófa; bagatell = baggi; nassaraklæðum = hér er verið að vísa í þjóð-
búninginn og hann kallaður sníkjudýraklæði; Poul F. Joensen (1898–1970) = frá Sumpa á Suðurey,
eitt af föðurlandsskáldunum; dukar = dúnkar, slær; mær dámar ikki = mér líkar ekki; nipsi =
skraut; uttanumtos = að tala í kringum hlutina; á varðhaldi = á varðbergi; kortini = samt; foyruna =
farveginn; stykni og alski = andúð og unað; Magnús Heinason = stýrði konunglegu einokunarversl-
uninni, var sakaður um svik við Dani og hálshöggvinn; hatskar løtur = bölvaðar stundir; óeydnu =
óhamingju; fólkaslagið = hópur fólks (hér vafalaust átt við stjórnmálamenn); haðani = þaðan.
JÓANES NIELSEN
EG ERI EIN FØROYSKUR
NASJONALISTUR