Lesbók Morgunblaðsins - 14.12.2002, Blaðsíða 4

4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 14. DESEMBER 2002
Á
UNDANFÖRNUM árum
hefur mikið verið gefið út
af bókum sem tengjast
Vestur-Íslendingum með
einhverjum hætti. Í þess-
um bókum hefur farið
fram sögulegt endurmat
á vesturferðunum og
áhrifum þeirra á íslenska menningu. Á þessu
hausti eru að koma út fjórar bækur um þetta
efni, Heima og heiman, sem er sjálfsævisaga
Erlends Guðmundssonar, Landneminn mikli,
sem er ævisaga Stephans G. Stephanssonar
eftir Viðar Hreinsson, Frá Íslandi til Vest-
urheims, sem er saga Sumarliða Sumarliða-
sonar, skráð af Huldu Sigurborgu Sigtryggs-
dóttur, og Bréf Vestur-Íslendinga, sem
Böðvar Guðmundsson hefur tekið saman en
það er annað bindi þessa bréfasafns.
Eins og sjá má eru þetta allt bækur sem
vinna með persónulegar heimildir en hið
sögulega endurmat hefur að stórum hluta
verið á þeim forsendum. Eins og Sigurður
Gylfi Magnússon sagnfræðingur rekur í inn-
gangi að ritinu Burt – og meir en bæjarleið
(2001), sem inniheldur dagbækur og per-
sónuleg skrif Vesturheimsfara á síðari hluta
nítjándu aldar, stangast nokkuð á þau við-
horf sem birtast annars vegar í almennum
skrifum, eins og í dagblöðum, frá þeim tíma
þegar Vesturheimsferðir stóðu yfir og hins
vegar í persónulegum heimildum. Raunar
bendir Sigurður Gylfi á þá augljósu þver-
sögn þessa tíma sem fólst í því að á meðan
drjúgur hluti þjóðarinnar flutti búferlum
vestur um haf var þungur áróður gegn slík-
um flutningum hafður uppi í opinberri um-
ræðu.
Framan af síðustu öld voru skrif um Vest-
urheimsfarana lituð þjóðernisrómantískum
áherslum. Því var gjarnan haldið fram að
Vesturheimsfarar hefðu rifið sig upp héðan
vegna fátæktar og aðstöðuleysis og sýnt
mikinn kjark og dug með því að hefja búsetu
á nýjum og ókunnum stað, rétt eins og land-
námsmennirnir gerðu á níundu öld á Íslandi.
Þessi tenging við hið kjarkmikla upphaf ís-
lenskrar þjóðar hafði sennilega fyrst og
fremst það hlutverk að réttlæta „flóttan“ frá
fósturjörðinni, segir Sigurður Gylfi.
Á síðari hluta tuttugustu aldar færðist
talsverður kraftur í rannsóknir á menningu
og sögu Vestur-Íslendinga. Í Kanada rann-
sökuðu fræðimennn bókmenntir fólks af ís-
lenskum uppruna í samhengi við þarlendar
bókmenntir. Í þessum rannsóknum segir
Sigurður Gylfi að margfalt flóknari mynd
birtist af sögu þessa fólks en dregin hafði
verið upp áður. Einstaka fræðimenn úr hópi
sagnfræðinga hérlendis hafa sýnt vestur-
ferðunum áhuga á síðustu áratugum. Á átt-
unda áratugnum var einkum leitað efnahags-
legra og samfélagslegra skýringa á
vesturferðunum en á tíunda áratugnum
vaknaði mikill áhugi á þessu rannsóknarsviði
sem hefur ekki aðeins endurspeglast í út-
komu strangfræðilegra verka heldur einnig í
almennari bókum, svo sem sögulegum skáld-
sögum Böðvars Guðmundssonar Hýbýli
vindanna og Lífsins tré, og tveggja bóka
Guðjóns Arngrímssonar er nefndust Nýja
Ísland og Annað Ísland sem innihéldu tals-
vert af áður óbirtum myndum og ágrip af
sögu vesturferða.
Á aldamótaárinu var svo mikil umfjöllun
um Vesturheimsferðir í tilefni af Landa-
fundum Leifs Eiríkssonar. Sigurður Gylfi
gagnrýnir mjög umræðuna sem átti sér stað
í tengslum við það verkefni sem ríkisstjórn
Íslands lagði mikla fjármuni til. Í henni segir
hann aldargamla orðræðu þjóðernisróman-
tíkurinnar hafa verið endurtekna gagnrýn-
islaust sem hafi verið misráðið vegna þess að
hún gekk á skjön við almenna umræðu í Am-
eríku sem hefur hnigið í þá átt að við-
urkenna innfædda íbúa álfunnar sem
„fyrstu“ Ameríkumennina. Í röksemdafærslu
landvinningahugmyndafræðinnar, eins og
Sigurður Gylfi kallar hana, var fjallað um
Vesturheimsferðirnar með sama hætti og
fjallað var um ferðir Leifs, þar hafi átt sér
stað „framsókn dugmikils og sjálfsmenntaðs
fólks sem braut undir sig nýtt land í óbyggð-
um Vesturálfunnar með menningu og
menntir gamla landsins að vopni“. Telur Sig-
urður Gylfi að þessi umræða hafi verið
„aumkunarverð“ og áminning um „þýðingu
þess að ráðamenn stuðli að rannsóknum á
fyrirbærum og atburðum mannkynssögunn-
ar áður en lagt er upp í kostnaðarsama áróð-
ursherferð“.
Hér er ætlunin að glugga eilítið í fjórar
fyrrnefndar bækur um Vestur-Íslendinga
sem eru að koma út um þessar mundir. Rætt
verður við höfunda þeirra eða aðstandendur
og einkum leitað svara við því hvaða ástæður
hröktu þá einstaklinga sem um ræðir vestur
og við hvaða aðstæður þeir bjuggu þar, sam-
félagslegar og menningarlegar.
Horfinn heimur heimalandsins
Heima og heiman er sjálfsævisaga Er-
lends Guðmundssonar frá Mörk í Laxárdal í
Austur-Húnavatnssýslu. Erlendur var fædd-
ur árið 1863 á Ásum en fluttist nokkurra ára
gamall með foreldrum sínum að Mörk og bjó
þar allt til ársins 1894 að hann fluttist með
eiginkonu sinni, Ingibjörgu Kristmundsdótt-
ur frá Vakursstöðum, að Sæunnarstöðum í
Hallárdal, jörð sem var að hluta í eigu
tengdaföður hans.
Kristján B. Jónasson, sem annaðist útgáf-
una ásamt Þorvaldi Kristinssyni, segir að
þau hjón hafi vart búið á Sæunnarstöðum
MEÐ HEIMALANDIÐ
Í FARTESKINU
Fjórar bækur hafa komið út á þessu ári um
vesturferðir og Vestur-Íslendinga. ÞRÖSTUR
HELGASON ræddi við höfunda þeirra og
skoðaði það mikla sögulega endurmat sem átt
hefur sér stað á vesturferðum síðastliðin ár.
Vestur-Íslendingar í hátíðarskapi í íslensku landnámsbyggðunum í Kanada. Fjallkonan í amerískri glæsibifreið.
Morgunblaðið/Einar Falur