Vísir Sunnudagsblað - 06.03.1938, Blaðsíða 2

2
VISIR SUNNUDAGSBLAÐ
Örlagairú.
Víða kemur það fram í forn-
sögum vorum og' öðrum ritum
norrænum, sem sla-ásett eru
löngu eftir að kristinn siður var
lögtekinn, liversu rík hefir ver-
ið.trúin á það, að alt væri fvrir
fram ákveðið um örlög manna.
Og þó að örlagatrúin eigi vitan-
lega upptök eða uppruna í heið-
inni lífsskoðun, þá er alls endis
óvist, að lienni sé með öllu fyr-
ir horð varpað á vorum tiniúm.
Og víst er um það, að trúin á
liið dularfulla vald örlaganna
hefir lengi verið rík með hinni
íslensku þjóð. Sumir trúa þvi
enn i dag, að alt sé fyrirfram
ákveðið.
Örlagatrúin var þó miklu rik-
ari að fornu og samþættari öllu
eðli manna en nú á tímum, svo
sem líklegt má þykja. Bera ís-
lendingasögur og önnur gull-
aldar-rit þjóðarinnar því örugt
vitni, hversu mjög trúað hefir
verið á liið ókenda örlagavald.
„Eigi má sköpum renna“, sögðu
menn, „enginn flýr örlög sín“,
„eigi má feigum forða“, „ált
mun það fram koma, sem ætl-
að er“, „eigi verður ófeigum í
liel komið“, „mæla verður verð-
ur einhverr skapanna málum“,
„hverjum bergur nokkuð, ef
eigi er feigur“, „eigi má ófeig-
um hella“, „enginn kemst yfir
sitt skapadægur“ o. s. frv. Þá
er og kunnugt það orðtak, að
„enginn ráði sínmn næturstað“.
Menn tala um að láta „skeika
að sköpuðu", „láta auðnu ráða“
10. s. frv., og mun merkingin
svipuð og i hinum fyrri orð-
tökum.
Menn hafa og vafalaust ver-
ið þeirrar skoðunar, að það
væri fyrirfram ákveðið, hvem
dauðdaga þeir skyldi hljóta —
hvort þeir yrði til dæmis vopn-
dauðir eða sóttdauðir, færist í
lám eða vötnum, yrði úti o. s.
frv. Hverjum þeim manni, sem
ætlað var að falla fyrir vopn-
um, var ekki til nokkurs hlutar
að renna af hólmi, ef „stundin
var komin“, eða hhfa sér i or-
ustu. Honum var ætlað að hníga
fyrir ör eða stáli og komst ekki
undan jieirri ákvörðxm forlag-
anna. Hins vegar var þeim, sem
ekki var ætlað að falla fyrir
vopnum, með öllu þarflaust að
hhfa sér eða fara á hæli i or-
ustu. Hann varð ekki með
vopnum veginn, hversu mjög
sem hann hætti sér og gekk
fram fyrir skjöldu.
Örlagatrúin var algeng um
öll Norðurlönd. Og víst er um
það, að i Noregi stóð liún i fuh-
um blóma á 12. öld. Sést það
meðal annars á eggjunarræðu
Sverris konungs, áður bardagi
hófst á íluvöllum. Segir kon-
ungur þar frá orðræðum bónda
nokkurs við son sinn, áður en
hann fer i hemað.
Bóndi segir: „Hvernig mynd-
ir þú liátta, ef þú kæmir í or-
ustu og vissir þú það áður, að
þar skyldir þú falla?“ — Hinn
ungi maður svarar: „Hvað væri
þá við að sparast, að höggva á
tvær hendur?“ — Karl mælti
„Nú kynni nokkur maður það
að segja þér með sannleik, að
þú skyldir eigi þar falla?“ —
Pilturinn svarar: „Hvað væri
þá að lihfast við að ganga fram
sem best?“ — Karl mælti: „í
hverri orustu, sem þú ert stadd-
ur, þá mun vera annað hvort,
að þú munt faha eða braut
komast, og ver þú fyrir því
djarfur, að alt er áður skapað.
Ekki kemur ófeigum í hel, og
ekki má feigum forða — á
flótta er fall verst“.
Örlagatrúin var enn í góðu
gildi hér á landi á 13. öld, eða
i það mund, er fróðir menn ætla
að flestar íslendingasögur hafi
verið skrásettar. Kemur það
víða í ljós og þarf ekki það að
rekja.
í Sturlunga sögu lcemur og
hið sama í Ijós, m. a. í sam-
handi við atburð, sem gerðist
nokkuru fyrir miðja 13. öld.
Þórir jökull Steinfinnsson
hét maður. Hann barðist í liði
Sturlunga á Örlýgsstöðum i
'Skagafirði 1238, er þeir féllu
Sighvatur Sturluson og synir
hans. Þórir var og sakaður um
að liafa drepið mann í Bæjar-
bardaga. Hann var leiddur til
höggs eftir Örlýgsstaða-fund
og kvað þá þessa karlmannlegu
og fögru vísu, áður en hann
lagðist undir höggið:
Upp skalt á kjöl klifa,
köld er sjávar-drífa,
kostaðu huginn at herða,
hér muntu lífit verða.
Skafl beygjattu, skalh,
þó at skúr á þik fahi,
ást hafðir þú meyja,
— eitt sinn skal hverr deyja.
í erindi þessu kemur örlaga-
triiin einkum fram í siðasta
vísuorðinu („eitt sinn skal
hverr deyja“). Merkingm er
svipuð því að sagt væri: „eigi
má feigum forða“, eða „eigi má
sköpum renna“. — Þórir jök-
ull hefir fráleitt orkt vísuna
— að minsta kosti ekki, er hann
lagðist til liöggs á Örlygsstöð-
um. Hún er eldri og virðist hera
það með sér, að hún sé kveðin
á sjó og að líkindum í sjávar-
liáska. Þórir mun hafa hugsað
sem svo, er hann sá hvað verða
vildi, að nú væri „stundin kom-
in“, samkvæmt óraskanlegu og
sígildu lögmáli tilverunnar.
Mörg önnur dæmi mætti
nefna, er sýna berlega, að því
hefir 'v'erið trúað, 'að alt eðá
flest væri fyrirfram ákveðið.
Svo var t. d. um kvonfang
manna, gjaforð kvenna o. fl.
Nægir í því sambandi að minna
á hina fögru og skemtilegu við-
ræðu þeirra Þingvalla-systra,
dætra Guðmundar gríss. „Hét
hvárrtveggi Þóra .... Þær
þóttu þá bestir kvenkostir af ó-
giftum konum“.
Þær höfðu það að venju,
systurnar, að þvo léreft sin í
Öxarár. Og dag nokkurn, er
þær voru að „skemta sér við
ána“, fer eldri systirin að tala
um það, hvort þær muni nú
alla ævi sitja í meydóminum,
eða hvort liitt muni heldur, að
þær verði mönnum gefnar.
Þóra hin yngri tekur þessu
heldur fálega, og telur allar á-
giskanir um það óþarfar, „því
að alt mun ætlað fyrir“, segir
hún, enda uni hún sér allvel i
föðurgarði. „Svo er og“, segir
hin eldri Þóra, „að hér er sæmi-
legt að vera með föður og móð-
ur, en eigi er hér glaðværi eða
svo unaðsamlegt að vera fyrií
það“. — „Svo er vist“, segb hin
yngri Þóra, „en eigi er vist að
þú unir þér hetur, er þessu
bregður“. — „Nú þá“, segir hin
eldri Þóra, „gerum við okkur
hér af gaman og reynum hug-
speki okkar. Seg mér hvað þú
mundir kjósa, hver maður helst
bæði þin; þvi að það þykist eg
vita, að eigi munum við allan
aldur ógiftar heima sitja“. —
„Enga þörf ætla eg á þvi, segir
hin yngri Þóra, „því að alt mun
það ætlað fyrir og gerir því ekki
hugsun fyrir slíku að bera eða
geipa þar um nokkuð“. — „Nú
er það víát“, segir hin eldri
Þóra, „að það er ákveðið, sem
er minna háttar en forlög
manna. En þó vil eg eigi að síð-
ur, að þú -segir mér, hvað þú
mundir kjósa, ef fyrir lægi“.
Af þessu er ljóst, að hinar
glæsilegu Þingvalla-systur hafa
trúað því statt og stöðugt, að
alt væri fyrirfram ákveðið,
Einar og nautið.
—o—
Meðan söngþekking var litil
meðal alls almennings hér á
landi, munu sumir miklir radd-
menn hafa lagt alla stund á það
í söng, að komast sem allra
liæst. Um fegurð var minna
hugsað. — Sumir þeir, sem enn
eru ofan foldar, muna og vafa-
laust eftir stórkostlegum radd-
mönnum — jafnvel ægilegum
— sem grenjuðu svo hátt og
liroðalega, að undrun sætti. —
Þaö voru áreiðanlega „ótrúleg
ódæmahljóð“, sem sumir þess-
ara karla gátu gefið frá sér. Og
þeir voru sannfærðir um, að
þeir hæri af öllum öðrum. Og
mörgum, er á hlýddu, liætti til
þess, að áhta þann bestan, sem
hæst gat farið, án þess að
„springa“ á laginu. En við þa'S-
óx metnaður liinna fákunnandi
raddmanna og reyndi hver um
sig að verða öðrum meiri í há-
vaðanum og ósköpunum.
Einar liét maður, kendur við
Hvassafell. Mun liann verið
liafa einn hinn mesti raddmað-
ur sinnar tiðar.
Það har til á Alþingi 7. júlí
1723, að „naut gaulaði yfh- á.
hólmanum, svo undir tók i
gjánni“. Þá var þetta kveðið:
Hrópar tarfur, heyrir Steinn,.
hann er gamall í elli;
þriðja vantar undir einn
— Einar á Hvassafelli.
„Einar var sönginaður og
göntuðu menn hann einu sinni
til að hafa tvísöng við mann-
ýgt. naut. Það var þá, þeglar
Einar sagði til nautsins: Þér
hafið bassan of lágt!
Nautið varð forviða á lhjóS-
um Einars og það frelsaði menn
frá nautinu. Sumir segja, að þaS
væri á Alþingi, en sumir á reisw
í Hítardal.“
MÓSI.
(Sléttubandavísa úr Háttalykli
sira Eggerts Ó. Briem á Hösk-
uldsstöðum):
Mósa lirósan víða víð
víðkar gildi Mósa,
Mósa glósan tiðum tíð
tíðkar snildir Mósa.
jafnvel smámunir, og að örlög-
unum yrði ekki þokað um set
— eða fram hjá þeim komisb