Tíminn Sunnudagsblað - 07.10.1962, Blaðsíða 19

mynd. Menn fóru meira að segja að
efast um algert gildi þessarar heims-
myndar, og m^rgir miklir hugsuðir
reyndu að fá nýja innsýn í tilveruna
og nýjan skilning á manninum með
heimspeki hinna fornu heimspekinga.
sem grundvöll. Fundur Ameríku og
aðrar þýðingarmiklar landkönnunar-
ferðir gerðu og sitt til þess að grafa
undan hinni þröngu miðaldalífsskoð-
un. — Kópernikus. sem kenndi, að
sólin, en ekki jörðin, væri miðdepill
heimsins, var í rauninni aðeins einn
af fulltrúum þessarar tilhneigingar
til endurmals á lífinu. Fjöldinn allur
af lærðum mönnum vann ötullega
að grískum og latneskum málrann-
sóknum, til þess að rit fortíðarinn-
ar yrðu aðgengileg á ný. Frægastur
°g merkastur þessara manna var án
vafa Erasmus frá Rotterdam, sem
rneðal annars gaí út Nýja testament-
ið í hinni upprunalegu grísku mynd
ureð nýrri. endurbættri latneskri
týðingu.
En veraldarhyggjan innan kirkj-
unnar hafði einnig neikvæðar afleið
lngar. Hún varð til þess, að menn
hirkjunnar sóttust eftir æ meira valdi
°g notuðu það til þess að græða fé
af fávísum al.menni'ngi. Frægust og ill-
raemdust fjáröflunaraðferð kirkjunn-
ar er aflátssalan svonefnda, sem
Varð til þess að grafa undan valdi
hirkjunnar yfir sálum manna. Menn
e>ns og John Wikliff í Englandi og
Johan Húss í Bæheimi risu upp til
andmæla og síðan kemur Marteinn
Lúther fram á sjónarsvið sögunnar. —
Kenningar hans hafa það í för með
sér, að hin trúarlega afstaða breyt-
ist. Kirkjan er ekki lengur ómiss-
andi milliliður milli guðs og manna.
Nú geta menn snúið sér beint til
guðs, hver einstaklingur fyrir sig,
því að enginn — hvorki kirkjan né
aðrir — hafa einkarétt á því að milda
og túlka orð hans.
Þetta varð til þess, að menn urðu
að leita sér annarrar leiðsagnar, þeg-
ar þeir mynduðu sér lífsskoðun.
Þessa leiðsögn fundu fyrstu siða-
skiptamennirnir, Lúther, Melanchton
og Kalvín í Biblíunni, en þeir litu
svo á, að hún væri heilagt opinber-
unarrit guðs, og í henni væri að finna
leiðsögn, sem dygði á öllum mannleg-
um sviðum. í þessu greindu siðaskipta
menn og kaþólska menn á, — að vísu
voru þeir sammála um það, að Biblían
væri heilagt rit, en kaþólskir menn
álitu, að hún væri það einungis vegna
þess, að kirkjan hafði látið safna í
hana og viðurkennt hana sem slíka.
Kirkjan hefði líka ein vald til þess
að túlka orð Biblíunnar á hinn eina
rétta máta.
En þessi skoðun siðaskiptamann-
anna, að Biblían hefði að geyma
fyrirmæli um mannlega hegðun á
öllum sviðum, leiddi af sér margvís-
leg vandamál, sem að verulegu leyti
hafa átt þátt í hinum mörgu árekstr-
um milli trúar- og siðferðisskoðana,
er hafa haft áhrif á lífsskoðanir
manna fram til þessa dags. Það má
vissulega fullyrða með miklum rétti,
að í Biblíunni finnist-dæmi um flest
fyrirbrigði mannssálarinnar, en um
leið og reynt er að skipa þeim lær-
dómum, sem hægt er að draga af
henni, í kerfi, er sýndi svart á hvítu,
hvernig menn eigi að trúa og breyta,
fer ekki hjá því, að menn rekast á
margvíslegar mótsagnir. Það varð því
að skýra og túlka orð Biblíunnar eftir
sem áður, og slík túlkun hlaut að
fara mjög eftir því, hver átti i hlut.
Skapgerð, tilfinningar, skoðanir og
fordómar túlkandans, hlutu því að
setja sinn svip á túlkunina. Enda
sjáum við af dæmum sögunnar, að
siðaskiptahreyfingin klofnar í marg-
ar stefnur og þær síðan á ný eftir
því, hvaða sérstöku túlkun hver og
ein aðhylltist.
Þsssi klofningur í skilmngi á Biblí-
unni varð til þess, að margir sneru
sér frá kirkjunni og leituðu halds
í tilverunni annars staðar, og þá
kemur til kasta hinnar vísindalegu
hugsunar, sem hafði einmitt unnið
mikla sigra í lok 16. aldar: Mörg
stærðfræðileg lögmál varðandi hreyf
ingar hluta höfðu verið uppgötvuð
um þetta leyti og einnig ýmisleg lög-
mál um hreyfingar himintunglanna.
Og þegar Isaac Newton fann þyngd-
arlögmálið, sem varpaði ljósi á öll
önnur hreyfingarlögmál, sáu menn,
að mögulegt var að skýra fyrirbrigði
tilverunnar með jafnnáttúrlegum
hætti og vél. Það var ekki nauðsyn-
legt eins og áður að reikna með til-
verknaði dularfullra krafta eða anda.
Margir hugsandi menn reyndu með
svipuðum hætti að finna náttúrlega
og eðlilega skýringu á ýmsum vanda-
málum, sem viðkomu lífsskoðuninni.
Þannig reyndu þeir að skýra tilveru
guðs með hjálp skynseminnar, eða
hvað væri illt og gott og hvernig
menn ættu að breyta. Margar snjall-
ar tilraunir voru gerðar til þess að
leysa þessi vandamál, en niðurstöð-
ur þeirra voru ólíkar, og þá upp-
götvuðu menn, hve sálarlíf mannsins
er flókið.
Þrjá menn ber hæst í hinum miklu
trúarlegu umbyltingum, sem urðu í
lok miðalda. Þeir eru allir menn trú-
arinnar, en hver þeirra hefur sín sér-
stöku einkenni, sem síðan skjóta upp
kollinum hvað eftir annað í hinum
trúarlegu átökum, sem eiga sér stað
á næstu öldum. Þeir eru allir full-
trúar hinna nýju tíma, allir bylting-
armenn, hver með sínum hætti. Þess-
ir menn eru Erasmus frá Rotterdam,
Marteinn Lúther og Jean KaMn.
Þar sem þeir allir áttu mikinri þátt
í því að kollvarpa trúarviðhorfum
739