Lesbók Morgunblaðsins - 17.05.2003, Page 10

Lesbók Morgunblaðsins - 17.05.2003, Page 10
10 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 17. MAÍ 2003 E FTIR fáeina mánuði hefjast forn- leifafræðingar aftur handa við að svipta hulunni af leyndar- dómum Hólastaðar. Hólarann- sóknin, einhver umfangsmesta fornleifarannsókn sem ráðist hefur verið í á Íslandi, er á öðru ári og því ekki úr vegi að greina í stuttu máli frá því sem telja má markverðast eftir uppgröftinn í fyrrasumar. Mikilvægustu niðurstöður sumarsins 2002 eru vafalaust staðfestingin á því að Hólar í Hjaltadal varðveita fornleifar óvenjulega vel, þeim hefur ekki verið spillt með seinni tíma framkvæmdum að því marki sem óttast var og þegar á fyrsta ári rannsóknarinnar komu í ljós leifar mannvirkja frá miðöldum, frá fyrstu tíð biskupsstólsins á Hólum, en hann var settur á fót árið 1106. Engum kemur á óvart að þessi forni höfuð- staður Norðurlands sé ríkur að minjum því að hér hafa stórhuga menn og framtakssamir búið frá því að sögur hófust. Hver kynslóðin af ann- arri hefur reynt að laga umhverfið að þörfum sínum, byggt hús, grafið skurði, lagt vegi og sléttað gömul bæjarstæði, jafnvel svo seint sem um miðja 20. öld. Nemendur bændaskólans hafa þar að auki lært að stjórna stórvirkum vinnuvélum með því að róta um gömlum ösku- haug, en slíkir haugar eru alla jafna gullnáma fornleifafræðinga. Þrátt fyrir þetta eru 18. ald- ar minjar og þaðan af eldri óspilltar, m.a.s. er stór hluti öskuhaugsins óraskaður. Neðst í haugnum, sem er sunnan við dóm- kirkjuna og neðan við veginn heim að Hólum, komu í ljós eldstæði og aðrar leifar af fornu mannvirki þar sem þeirra var ekki að vænta fyrirfram. Form þessa mannvirkis, afstaða jarðlaga og ekki síst gjóskugreining bendir til að leifarnar séu frá 11. eða 12. öld. Á þessu stigi er óvarlegt að segja nokkuð um hlutverk þessa húss, en búast má við mjög gagnlegum rann- sóknarniðurstöðum, þegar uppgreftri og úr- vinnslu lýkur. Múrskeiðarstunga Hólarannsóknin hófst formlega með „múr- skeiðarstungu“ Tómasar Inga Olrich mennta- málaráðherra 1. júlí sl. skammt vestan við dóm- kirkjuna. Áður hafði farið fram umfangsmikil forkönnun á vettvangi og heimildarvinna sem gaf til kynna að einhvers staðar þar í grenndinni hefðu staðið skólahús Jóns Ögmundarsonar, fyrsta biskupsins á Hólum. Kristnihátíðarsjóði, sem var stofnaður í til- efni af 1000 ára afmæli kristni í landinu, má þakka gróskuna sem verið hefur í fornleifa- rannsóknum um land allt á liðnu sumri. Sjóð- urinn styrkti Hólarannsóknina myndarlega og lagði til hennar 11 milljónir króna, sem var hæsti styrkur sjóðsins til fornleifarannsókna á þessu ári. Að öðru leyti standa Hólaskóli, Byggðasafn Skagfirðinga og Þjóðminjasafn Ís- lands að verkefninu, en jafnframt er samstarf við stofnanir og háskóla erlendis. Gert er ráð fyrir að rannsókninni ljúki árið 2007. Hólarannsóknin er meira en eingöngu forn- leifarannsókn í hefðbundnum skilningi þess orðs. Hún byggist á þverfaglegum grunni og er starfsvettvangur sérfræðinga á flestum sviðum menningarsögulegra rannsókna; rúmlega 40 manns störfuðu að rannsókninni í sumar. Minna má það ekki vera þegar við rekjum okkur eftir slóð kynslóðanna á svo sögufrægum stað allt aftur til landnáms, framhjá Guðbrandi Þorláks- syni, framhjá Jóni Arasyni og framhjá Jóni Ög- mundarsyni, svo að fáeinir merkismenn séu taldir sem við eigum eftir að kynnast með áþreifanlegri hætti en hægt er af rituðum heim- ildum. Sægur af ritheimildum er til um Hóla í Hjaltadal, frásagnir, úttektir, túnakort, upplýs- ingar um húsakost og þannig mætti lengi telja. Þær munu að sjálfsögðu gagnast rannsókninni vel – og eru eins og komið verður að síðar rann- sóknarefni í sjálfu sér. En pappírinn geymir verk hugans, jörðin verk handarinnar. Nú er það okkar hlutverk, sem störfum að Hólarannsókninni, að fletta ofan af hverju lag- inu á eftir öðru í jarðveginum, eins og væri hann bók, og lesa úr honum fróðleik um gengnar ald- ir, hvernig menn bjuggu, hvert var þeirra við- urværi, hver voru þeirra kjör og hvaða þýðingu Hólastaður hafði fyrir umhverfi sitt og landið allt. Samtímis Hólarannsókninni fer fram viða- mikill uppgröftur á Skálholtsstað, einnig með tilstyrk Kristnihátíðarsjóðs, og verður áhuga- vert að bera saman niðurstöðurnar úr þessum tveimur rannsóknum. Skálholt og Hólar voru valdamestu miðstöðvar landsins um aldir og stærstu þéttbýliskjarnar. Þótt furðulegt megi virðast eru Hólar í Hjaltadal að miklu leyti óplægður akur í forn- leifa- og sagnfræðilegu tilliti. Takmarkaðar rannsóknir hafa farið fram áður. Og hvarvetna í nágrenni Hóla voru gerðar athyglisverðar forn- leifafræðilegar uppgötvanir sumarið 2002, á landnámsbænum Hofi í Hjaltadal, við ósa Kolku, sem var höfn Hólastaðar, í Glaumbæ og síðast en ekki síst í Keldudal í Hegranesi, þar sem öllum að óvörum fannst kirkjugarður úr frumkristni á Íslandi. Allt skiptir þetta máli fyrir Hólarannsóknina. Markmið hennar er m.a. að fá heildarmynd af þróun staðarins og umhverfis hans og enn frem- ur að afla nýrra gagna um sögu Íslands og sam- skipti Íslendinga til forna við umheiminn. Forn- leifarannsókninni er ætlað að auka við þekkingu manna um völd og áhrif kirkjulegra miðstöðvar í öndverðu, efnahag biskupa á mismunandi tím- um, rekstur og skipulag Hólastaðar, þess þorps sem þar reis, lífsstíl íslenskrar yfirstéttar – ef svo má að orði kveða. Sem dæmi má nefna að hvergi – nema e.t.v. í Skálholti – gefst jafngott tækifæri til að grafa upp jafnmargar mismun- andi húsategundir á einum stað. Þetta fyrsta sumar uppgraftarins var sverð- inum lyft af á sex stöðum. Ákvarðanir um graft- arsvæði voru teknar með hliðsjón af jarðsjár- mælingum, gömlum túnakortum og úttektum á jörðunum. Öskuhaugur hefur þegar verið nefndur, en annar öskuhaugur var grafinn fyrir framan kirkjuna. Í honum fundust einnig mann- vistarlög frá miðöldum og ýmsir merkilegir gripir, brot úr norskri klébergsgrýtu, bökunar- hella og perla úr klébergi. Lítill könnunar- skurður var grafinn undir kirkjuveggnum sunnanmegin í þeirri von að fyndust göng úr kirkjunni yfir í híbýlin. Þessi tilraun virðist hafa gefið góða raun. Altént fundust hleðslur sem benda eindregið til að vera leifar ganga og geta vísað á mannabústaðina sem þau hafa tengst. Rannsókn á göngunum verður fram haldið næsta sumar og þá reynt að rekja þau að öðrum mannvirkjum. Tveir könnunarskurðir við kirkjugarðinn austanmegin skiluðu aftur á móti litlum ávinningi. Stærsta uppgraftarsvæðið er 18x14 m að stærð og í því miðju stendur styttan af Jósepi J. Björnssyni, fyrsta skólastjóra Bændaskólans á Hólum. Viðnámsmælingar í jörð höfðu sýnt mjög greinilegar útlínur húss og samkvæmt túnakortum höfðu prentsmiðjuhús staðið þar á 18. öld. Óttast var að minjar hefðu orðið fyrir miklu raski þegar bæjarstæðið var sléttað og tré gróðursett, en fljótlega kom í ljós að minjar frá 18. öld voru óskaddaður að mestu. Mikill fjöldi gripa fannst í efsta laginu rétt undir gras- rótinni og í rótuðum lögum frá 20. öld. Gripirnir eru samt sem áður miklu eldri, sumir frá 16. öld. Þar fundust greinilegar leifar mannvirkja frá 18. öld, fjós og hlaðnir ofnar, sem kalla á ná- kvæman samanburð við úttektir frá 17. og 18. öld á húsakosti á jörðinni. Vitað er að kirkju- smiðurinn á Hólum hlóð kakelofn í prentsmiðju- húsinu um miðja 18. öld. Reynslan sýnir að það getur verið mjög erfitt að rekja byggingasögu og skilgreina notkun húsa þegar grafið er á stöðum, þar sem búseta hefur haldist í margar aldir og reist hafa verið mannvirki hlið við hlið og hvert ofan í annað. Í slíkum tilfellum er nauðsynlegt að nýta allar upplýsingar sem uppgröftur getur gefið og styðjast við heimildir, sem eru góðu heilli marg- ar og margvíslegar um Hóla eins og áður segir. Á fjórða þúsund gripa Alls fundust á fjórða þúsund gripa við Hóla- rannsóknina 2002 og 80 kg af beinum. For- varsla og greining á þessum gripum og beinum ásamt úrvinnslu á fjölda sýna fer fram í ekki færri en þremur löndum í vetur. Munarannsóknir eru eðlilega mikilvægur hluti fornleifarannsókna á Hólum, en gripirnir gefa ekki aðeins vísbendingar um aldur, heldur einnig um efnisnotkun, verkkunnáttu, verslun, efnahag, tengsl innanlands og við útlönd o.s.frv. Mikið fannst af leirkerabrotum og innfluttum krítarpípum, sem unnt verður að uppruna- greina vegna stimpla og skrauts; þannig má geta sér til um milliríkjaviðskipti. Þá fannst fjöldi gripa úr málmi, bronsi eða járni, t.d. lykl- ar, vasahnífar, krókar, naglar o.fl. Einnig falleg kola, perlur og pottabrot úr klébergi, fjöldinn allur af brýnum og mót úr rauðum sandsteini til að steypa lýsislampa. Gripir úr beini voru nokkrir, merkilegastir sennilega kotra og út- skorinn hnappur og hugsanlega ljóstur úr hval- beini til fiskveiða. Þegar því varð við komið var gripum úr upp- greftrinum stillt út í sýningarskáp á Hólum fyr- ir gesti og gangandi, en fjöldi ferðamanna heim- sótti uppgröftinn í sumar og naut leiðsagnar um svæðið. Greining dýrabeina og þá sérstaklega úr öskuhaugunum er mikilvægur þáttur í rann- sókninni. Beinin gefa upplýsingar um fæðu fólks, um hvers konar skepnur menn héldu, hvaða dýrategundir voru veiddar og hlutfallið þar á milli. Greining dýrabeina getur því gefið mikilvægar upplýsingar um lífsviðurværi og efnahag á mismunandi tímum. Í frumskýrslu beinafræðings kemur fram að beinin eru flest úr kindum en einnig nautgripum, hestum, hundum og svínum. Fáein selsbein eru í safninu og mikið af fisk- og fuglabeinum, einkum úr ýsu og svartfugli en einnig hrafni og önd, allt eins og búast mátti við. Jafnhliða fer fram greining á jarðvegssýnum og plöntu- og skordýrasýnum. Greining þeirra getur sagt til um hvaða gróður óx á svæðinu og gefið vísbendingar um loftslag og veðurfar á mismunandi tímum. Einnig má fá hugmyndir um notkun jurta til skepnufóðurs og heimilis- halds. Leifar jurta, sem eru framandi í íslensku umhverfi, geta gefið tilefni til ályktana um er- lend samskipti og styrkt vísbendingar um við- skiptatengsl. Leifar skordýra verða einnig greindar úr jarðvegssýnum. Upplýsingar um tegundir skordýra, sem þrifist hafa á ákveðnu svæði eða í tilteknu húsi, geta sagt til um aðstæður þar, raka, hita, hlutverk hússins o.fl. Til eru skordýr, sem hvergi vilja vera nema með mönnum, og önnur sem aðeins dafna hjá tilteknum skepn- um. Úrvinnslu er fjarri því lokið – og enn á eftir að grafa í fjögur ár. Næstu skref Hólarannsóknin 2003 verður að mestu leyti framhald á þeim uppgrefti sem hófst í sumar en það var gleðilegt að hljóta aftur annað árið í röð myndarlegan styrk úr Kristnihátíðarsjóði. Ekki er áformað að opna fleiri svæði á Hólum að svo stöddu. Hins vegar er ráðgert að hefja uppgröft og neðansjávarrannsóknir við Kolkuós (Kol- beinsárós) samhliða Hólarannsókninni með því að þar eru fornar mannvistarleifar að hverfa í sjó. Kolkuós var á miðöldum í hópi helstu hafna landsins og þjónaði m.a. sem höfn Hólastóls. Minjar við ósinn vitna um forna frægð staðarins og eru verðugt rannsóknarefni. Skipulag og húsakostur verða rannsökuð og mat lagt á hlut- verk staðarins og mikilvægi hans fyrir héraðið. Rannsóknin hefur mikla þýðingu fyrir túlkun á samfélagi byggðarlagsins á miðöldum, en þess ber að geta að verslunarstaðir hafa lítið verið rannsakaðir áður. Hér gefst tækifæri til að rannsaka jarðfastar fornleifar við meiriháttar höfn og bjarga hugsanlegum fornleifum áður en þeim skolar á haf út. Hof er landnámsjörð suðaustur af Hólum, þar nam Hjalti Þórðarson land samkvæmt Landnámu. Á Hofi má greina einstakar minjar frá fyrstu tíð Íslandsbyggðar. Ef til vill er þar fundin kirkja úr frumkristni, en nánari rann- sókna er þörf. – Sama á við um kirkjugarðinn í Keldudal. Mikið fræða- og kennslustarf fer fram á Hól- um og er stefnt að því í sambandi við Hólarann- sóknina að efla starf ferðamálabrautar við Hólaskóla og menningartengda ferðaþjónustu á staðnum. Eins er meðal markmiða að efla starfsgrundvöll íslenskrar fornleifafræði til frambúðar með þjálfun stúdenta og fræði- manna, samvinnu innlendra og erlendra vís- indamanna og með útgáfu og kynningu til þess að vekja almenning frekar til vitundar um ís- lenska menningarsögu (sjá t.d. www.holar.is/ fornleifar). Gerður hefur verið samningur um samstarf við Háskóla Íslands í tengslum við að þar fer að hefjast kennsla í fornleifafræði við sagnfræðiskor. Fornleifarannsóknin á Hólum í Hjaltadal er stórt viðfangsefni, þarft og ögrandi. Fyrsta uppgraftarsumarið gefur fyrirheit um að heild- armarkmið verkefnisins náist með tímanum. Allir þeir innlendu og erlendu starfsmenn, sem hafa léð því krafta sína, telja það forréttindi að hafa mátt eiga hlut að máli. Það hefði bara mátt rigna minna. HÓLARANNSÓKNIN 2002 Höfundur er fornleifafræðingur. E F T I R R A G N H E I Ð I T R A U S TA D Ó T T U R Frá uppgreftri á Hólum í Hjaltadal, sem var fyrr á öldum einn helsti þéttbýliskjarni landsins. Upp- gröfturinn er ein umfangsmesta fornleifarannsókn hér á landi um árabil. Fornleifarannsóknir á Hólum í Hjaltadal halda áfram í sumar en mikilvægustu niðurstöður síðasta sumars eru staðfestingin á því að staðurinn varðveitir fornleifar óvenjulega vel. Hér er greint frá helstu niðurstöðum rannsóknanna síðasta sumar.

x

Lesbók Morgunblaðsins

Direct Links

If you want to link to this newspaper/magazine, please use these links:

Link to this newspaper/magazine: Lesbók Morgunblaðsins
https://timarit.is/publication/288

Link to this issue:

Link to this page:

Link to this article:

Please do not link directly to images or PDFs on Timarit.is as such URLs may change without warning. Please use the URLs provided above for linking to the website.