Lesbók Morgunblaðsins

Ulloq
Ataaseq assigiiaat ilaat
Saqqummersitaq pingaarneq:

Lesbók Morgunblaðsins - 20.09.2003, Qupperneq 10

Lesbók Morgunblaðsins - 20.09.2003, Qupperneq 10
10 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 20. SEPTEMBER 2003 V ORIÐ 1952 fékk Kristján Eldjárn þjóðminjavörður símhringingu frá hrepp- stjóranum á Hofsósi, Guð- mundi Jónssyni, sem sagði honum frá beinafundi við Höfðaá á Höfðaströnd. Um mannabein var að ræða. Þjóðminjavörður taldi ekki um að villast, að hér væru fundin bein Englendinganna sem féllu í bardaga við Íslendinga árið 1431, „sem mjög hefur verið rómaður á seinni tímum…“ Hvort beinin séu frá þeim bardaga er umdeil- anlegt, en hver er þessi rómaða saga og af hvaða heimildum er hún sprottin? Er tilheyr- andi saga af voðaverkum á Mannskaðahóli ef til vill aðeins hugarburður síðari tíma manna? Þjóðsagan 1992 Axel Þorsteinsson í Litlubrekku á Höfð- aströnd ritaði grein í Skagfirðingabók árið 1992. Greinin heitir með réttu Þjóðsagan um Mannskaðahól. Axel vill segja söguna „eins og hún hefur varðveizt frá einni kynslóð til ann- arrar þau 500 ár, sem liðin voru frá því þessir atburðir gerðust“. Honum segist svo frá að í miðjum heyönnum árið 1431 réðust enskir vík- ingar að bænum Hóli á Höfðaströnd, þeim er síðar hlaut nafnið Mannslagshóll eða Mann- skaðahóll. Þar drápu Englendingarnir hús- móðurina, sem lá á sæng, og nýfæddan son hennar í vöggu. Skagfirðingar ráku ræn- ingjana af höndum sér. Allir verkfærir menn voru kallaðir til og ráðist að ræningjunum þar sem þeir höfðust við í laut milli bæjanna Vatns og Hóls. Ræningjarnir guldu afhroð en nokkr- ir komust í kirkjuna á Höfða og báðu sér griða. Þeir voru leiddir einn af öðrum út úr kirkjunni og höggnir þar sem heitir Melhorn, rétt hand- an Höfðaár. Nokkrir ræningjanna höfðu áður komist á bak hestum og þeyst til Hóla þar sem landi þeirra, Jón Craxton, sat á biskupsstóli. Þeir komust utan með haustskipum. Tvö ör- nefni suður af bænum Vatni eru tengd þessum atburðum, Ræningjalaut og Dysjar. Axel tekst ágætlega að setja á blað munn- mælasöguna af atburðunum við Mannskaða- hól. Hins vegar er hæpið að hann segi söguna eins og hún hefur varðveizt frá einni kynslóð til annarrar í þau 500 ár, sem liðin voru frá því þessir atburðir gerðust. Sú saga er ekki til. Ætt heimildanna Einu er hægt að slá föstu strax: Þrátt fyrir að ávirðingar konungsfulltrúa, Hannesar Páls- sonar, á hendur Englendingum séu nánast eina samtímaheimildin um yfirgang Englend- inga á Íslandi, og ekki í alla staði áreiðanleg, er almennt séð ekki ólíklegt að enskir ribbaldar hafi verið á ferð á Höfðaströnd árið 1431. Elsta heimildin þar sem nefndur er bardagi við Mannslagshól er Skarðsárannáll, ritaður kringum 1639. Þar segir meðal annars: Um þessa engelsku menn er líkast til, að þeir hafi komizt úr því slagi og bardaga, er varð á Höfðaströnd í Skagafirði, fyrir utan Mannslagshól, sem merki sér til, að dysjar eru af mönnum, og Magnús bóndi Jónsson hefur sagt, að nærri 80 engelskra manna hafi þar verið til dauðs slegnir af Skagfirðingum, ráðs- mönnum Hólastaðar, sem fyrirmenn voru, fyr- ir þeirra óráðvendnis glettingar … Björn á Skarðsá hafði tvennt fyrir sér í þessu efni. Annars vegar kvittunarbréf Jóns Craxtons, dagsett 3. október 1431, og hins veg- ar Vopnadóm Magnúsar prúða frá árinu 1581, en þar segir: Svo og eru mönnum ekki ókunnar gamlar at- ferðir eingelskra manna, er ætluðu að herja á Hólastað, og voru slegnir af ráðsmanninum staðarins og Skagfirðingum nær Lxxx [80] og fleiri á Höfðaströnd. Af kvittunarbréfi Jóns Craxtons er ljóst að enskir menn hafa haustið 1431 átt fótum fjör að launa og flúið undan Skagfirðingum í Hóla- kirkju að leita sér griða, sem hinn enski biskup veitti þeim, eftir að þeir höfðu gefið honum og staðnum upp skip sitt og farm. Önnur heimilda Björns, Vopnadómur Magnúsar prúða, getur beinlínis um Hólastað og manndráp og tengir þau Höfðaströnd, en ekki bænum Mannslags- hóli. Þar virðist um að ræða ályktun Björns sjálfs. Björn Þorsteinsson sagnfræðingur benti á að bæjarnafnið hafi jafnan verið skrifað Mannskapshóll eða Mannskafshóll á 16. öld. Hann telur nafna sinn á Skarðsá einfaldlega í takt við þróun munnmælasögunnar og noti því nafnið Mannslagshóll, er síðar varð Mann- skaðahóll. Óhætt er að leggja Skarðsárannál og heim- ildir sem á eftir koma til hliðar, nema hvað Björn á Skarðsá heldur ef til vill munnmæla- sögunni til haga. Þá standa eftir ávirðingar Hannesar Pálssonar, sem greina frá átökum milli Skagfirðinga og Englendinga árið 1420, kvittunarbréf Jóns Craxtons frá 1431 og Vopnadómur Magnúsar prúða frá 1581. Það er áleitin spurning hvort atburðirnir sem Magnús prúði vísar til hafi átt sér stað 1431. Líklegra er að hann sé að vísa til ávirðinga Hannesar Pálssonar. Bæði Hannes og Magnús nefna ráðsmann Hólastaðar, fjölmennt lið Englend- inga og að Skagfirðingar hafi rekið þá af hönd- um sér. Aðeins Magnús nefnir Höfðaströnd beinum orðum. Skýringin er sú að Hannes Pálsson talar um að þrjú skip frá Englandi hafi komið til „hafnar nefndrar Skagafjörður“. Höfn sú er Kolkuós á Höfðaströnd. Meira um bein Athugun á beinafundinum árið 1952 sýndi að um var að ræða fimm menn að minnsta kosti, sem dysjaðir höfðu verið á Melhorninu. Nánari rannsókn Jóns Steffensen leiddi í ljós að „tveir mannanna hafi verið hálshöggnir og tveir hlot- ið áverka í bardaga, en óvíst er, hvort nokkur þessara fimm hafi fallið í bardaga og ekki hægt að útiloka að þeir hafi allir verið hálshöggnir. Öllu sennilegra verður því, að hér sé um af- tökustað að ræða, frekar en vígvöll er menn hafi verið dysjaðir á að loknum bardaga“. En var um útlendinga að ræða? Gætu beinin ekki verið af Íslendingum fyrri tíma – eða síð- ari? Út frá átu í tönnunum sem tilheyra haus- kúpunum gat Jón Steffensen fullyrt að ekki væri um Íslendinga fyrri tíma að ræða. Ólík- legt er einnig að um bein síðari tíma Íslendinga sé að ræða, þ.e. manna sem uppi voru fyrir tíma almennrar tannátu, sem fyrst varð vart um 1800. Slíkra óskapa sem aftökur þessara manna voru, væri þá líka getið í heimildum. Niðurstaða Jóns er að um útlenda menn sé að ræða sem teknir voru af lífi eftir vopnavið- skipti. Beinafundurinn árið 1952 var ekki sá fyrsti. Árið 1873 fundu tvær vinnukonurnar á Höfða bein á Melhorni. Einar Jóhannsson í Mýrar- koti, sonur annarrar konunnar, sagði Kristjáni Eldjárn árið 1953, draum móður sinnar er hana hefði dreymt nóttina eftir fundinn. Þar kemur – ef til vill í fyrsta sinn – fram að einn ræningjanna hefði flúið út á vatnið. Hann end- aði í Höfðakirkju og baðst þar griða en fékk ekki. Mennirnir sem dysjaðir voru á Melhorni voru að minnsta kosti fimm, en Ræningjadysj- ar reyndust tómar þegar að var gáð. Þar hafði aldrei verið hreyft við jarðvegi. Það er því fjarri sanni að Skagfirðingar hafi banað 80 Englendingum í bardaga við Mannskaðahól. Ef til vill hafði Arnór Sigurjónsson rétt fyrir sér, er hann taldi Magnús prúða hafa átt við að Skagfirðingar sjálfir hefðu verið 80 eða fleiri. Fjöldinn skiptir þó ekki sköpum, heldur hvort hægt er að rekja heimildirnar saman. Haldgott efni í munnmælasögur Þótt dráp séu ekki beinlínis nefnd í kvitt- unarbréfi Jóns Craxtons, þá réttlætir beina- fundurinn árið 1952 – og rannsóknir á honum – tengingu bréfsins við aftökur á Melhorni. Tengsl eru samt sem áður alveg ósönnuð. Magnús prúði tengir atburðina Hólum og Höfðaströnd, með hliðsjón af ávirðingum Hannesar Pálssonar frá 1420 og Björn á Skarðsá tengir þá síðan við bæinn Mannslags- hól. Spyrja má:  Voru Englendingar á ferð í Skagafirði árið 1431? Svarið er afdráttarlaust já.  Lentu þeir í útistöðum við Skagfirðinga? Svarið er afdráttarlaust já.  Gætu beinin sem fundust á Melhorni verið af mönnum frá öðrum tíma, miklu fyrr eða miklu síðar? Það er mjög hæpið.  Áttu umrædd átök sér stað við Mannskaða- hól? Það er ekki útilokað, en aftakan í ná- grenni Mannskaðahóls gæti líka hafa átt sér stað hvenær sem er á 15. eða jafnvel 16. öld.  Voru 80 Englendingar drepnir í nágrenni Mannskaðahóls? Útlendingar voru drepnir þar, vel hugsanlega Englendingar. Þeir voru ekki nálægt því 80. Munnmæli sem heimildir gefa ekki jafnaf- dráttarlaus svör og rannsóknir á beinum. Í þessu tilviki styður munnmælasagan þó ákveðna túlkun heimilda sem meira er á byggj- andi. Englendingar á flótta undan Skagfirð- ingum gætu sem best hafa flúið bæði í kirkjuna VOÐAVERKIN Á MANN OG BEINAFUNDURI Frá Höfðaströnd. Mannskaðahóll í forgrunni. Mannabein fundust við Höfðaá á Höfðaströnd árið 1952. Þjóðminjavörður taldi ekki um að villast, að hér væru fundin bein Englendinganna sem féllu í bar- daga við Íslendinga árið 1431. Hvort beinin séu frá þeim bardaga er umdeilanlegt, en hver er þessi róm- aða saga og af hvaða heimildum er hún sprottin? E F T I R H J Ö RT H J A RTA R S O N

x

Lesbók Morgunblaðsins

Direct Links

Hvis du vil linke til denne avis/magasin, skal du bruge disse links:

Link til denne avis/magasin: Lesbók Morgunblaðsins
https://timarit.is/publication/288

Link til dette eksemplar:

Link til denne side:

Link til denne artikel:

Venligst ikke link direkte til billeder eller PDfs på Timarit.is, da sådanne webadresser kan ændres uden advarsel. Brug venligst de angivne webadresser for at linke til sitet.