Lesbók Morgunblaðsins - 25.09.2004, Blaðsíða 10

10 | Lesbók Morgunblaðsins ˜ 25. september 2004
Eins og flestum er kunnugthefur um allnokkurtskeið verið unnið að nýrriþýðingu Gamla testa-
mentisins á vegum Hins íslenska
biblíufélags. Oft heyrast raddir sem
spyrja hvers vegna verið sé að þýða
Biblíuna að nýju, hvort ekki sé fyrir
löngu búið að ljúka því í eitt skipti
fyrir öll. Áður en þeirri spurningu
verður svarað ætla ég að rekja stutt-
lega langa sögu íslenskra biblíuþýð-
inga.
Vitað er að snemma var farið að
þýða biblíutexta á íslensku þótt eng-
ar líkur séu á að til hafi verið þýðing
á allri Biblíunni í kaþólskum sið á ís-
lensku.
Samfelldasti biblíutexti, sem
varðveittur er frá miðöldum, hefur
verið nefndur Stjórn, og nær hann
yfir fyrri hluta Gamla testament-
isins frá Mósebókum til loka síðari
Konungabókar.
Þessi texti er til í
mörgum handritum
og hafði veruleg
áhrif á íslenskar
fornbókmenntir. Um aðra samfellda
kafla er lítið vitað. Þó fara sögur af
því að Jón biskup Arason hafi látið
prenta þýðingu á guðspjöllunum,
svonefnda Fjóra guðspjallamenn, en
heimildir um það rit eru afar fátæk-
legar. Síðasta eintakið var að sögn
látið í kistu Brynjólfs biskups
Sveinssonar 1675. Af því sem varð-
veist hefur er þó ljóst að talsvert
hafði verið þýtt af biblíutextum þeg-
ar Oddur Gottskálksson tók til við
Nýja testamentið og hann hafði eitt-
hvað við að styðjast þegar hann hóf
verkið.
Oddur Gottskálksson var fróður
maður og vel menntaður. Á árum
sínum erlendis kynntist hann siðbót-
arhreyfingunni og þeim mönnum
sem boðuðu nýjan skilning á kenn-
ingum kirkjunnar. Framámenn
hreyfingarinnar vildu ná til alþýð-
unnar og því var fljótlega hafist
handa við nýjar þýðingar Biblíunnar
og útgáfur annarra guðsorðarita.
Oddur hreifst af þessum nýju
straumum og hóf að þýða Nýja
testamentið í Skálholti veturinn
1536 en síðustu hönd lagði hann á
þýðinguna 1538. Hún var síðan
prentuð í Hróarskeldu 1540.
Eftir siðaskipti óx áhugi innan
kirkjunnar á að Biblían yrði öll
þýdd. Vitað er til að Oddur þýddi
nokkrar bækur Gamla testament-
isins og Gísli Einarsson, síðar bisk-
up, Orðskviðina og Síraksbók. Auk
þessara tveggja þýðenda er talið að
biskuparnir Ólafur Hjaltason og
Gísli Jónsson hafi fengist við að þýða
kafla úr Gamla testamentinu. Það
kom síðan í hlut Guðbrands Þorláks-
sonar biskups að safna þessum þýð-
ingum saman og laga þær að eigin
málsmekk. Einnig mun hann hafa
þýtt sjálfur það sem enn var óþýtt.
Guðbrandur tók Nýja testament-
isþýðingu Odds upp í Biblíu sína og
gerði á henni óverulegar breytingar.
Guðbrandsbiblía kom út 1584 og
hafði án efa mikil áhrif á tunguna og
varðveislu hennar. Því hefur meira
að segja verið haldið fram að hefðu
Íslendingar ekki eignast biblíuþýð-
ingu eins snemma og raun ber vitni
hefðu þeir að öllum líkindum tekið
upp danska tungu og glatað sinni að
mestu eða öllu leyti.
Dóttursonur Guðbrands Þorláks-
sonar, Þorlákur biskup Skúlason,
gaf út Biblíu á árunum 1637–1644 og
var hún að mestu endurútgáfa á
Guðbrandsbiblíu. Þorlákur bar
Biblíuna saman við Biblíu Lúthers
og danska Biblíu frá 1633, sem
kennd er við Kristján fjórða, og má
rekja eitthvað af þeim breytingum
sem hann gerði til þessara verka.
Samkvæmt tilskipun konungs átti
hann þó fyrst og fremst að fara eftir
danskri Biblíu sem Hans Resen, síð-
ar Sjálandsbiskup, hafði þýtt beint
úr hebresku og grísku að því er talið
er og gefin var út 1607.
Í samtímaheimildum er ekki að
sjá hver viðbrögð almennings voru
enda lítið annað prentað en bisk-
uparnir vildu. Segja má því að Guð-
brandsbiblía hafi verið nær einráð
frá lokum 16. aldar og fram undir
miðja 19. öld þar sem tvær af þrem-
ur næstu útgáfum voru svo til beinar
endurprentanir með litlum breyt-
ingum. Það voru svokölluð Vais-
enhúsbiblía, sem kennd var við hið
konunglega Vaisenhus í Kaup-
mannahöfn, gefin út 1747, og Biblían
frá 1813, oft nefnd Grútarbiblía
vegna prentvillu (harmagrútur í
stað harmagrátur) eða Hend-
ersonbiblía. Það er því augljóst að
Guðbrandsbiblía, og þar með einnig
Nýja testamenti Odds Gottskálks-
sonar, hefur haft veruleg áhrif á það
málfar sem ríkti innan kirkjunnar
og um leið á málfar alls þorra fólks í
landinu um aldir.
Biblía Steins biskups Jónssonar
frá 1728 er eins og hlykkur á annars
beinni leið frá Guðbrandi til Hend-
ersonbiblíu en honum var falið af
Friðriki konungi fjórða að endur-
skoða Biblíu Þorláks Skúlasonar og
laga hana að dönsku Biblíunni, lík-
lega útgáfu Hans Svane frá 1647.
Steinn virðist hafa tekið fyrirmælin
mjög bókstaflega og er málfar víða
dönskuskotið. Margir hafa farið
hörðum orðum um þessa þýðingu
Steins og skilið orð hans í ævisög-
unni of bókstaflega. Meginástæða
þess er líklegast sú að mönnum hef-
ur þótt texti Steins víkja um of frá
kunnuglegu orðfæri. Hann víkur
víða frá þeirri biblíumálshefð sem
ríkt hafði að minnsta kosti frá 1540
og tekur upp hversdagslegri orð í
skiptum fyrir önnur hátíðlegri.
Á 19. öld varð vakning meðal Ís-
lendinga um málrækt í anda róm-
antísku stefnunnar og Fjölnismanna
og áhersla var lögð á að sníða af
Biblíunni dönskuskotið málfar.
Þekking á frumtextum hafði aukist
og strangari kröfur voru gerðar til
nákvæmni en áður. Það var því tími
til kominn að hefjast handa á ný við
biblíuþýðingu. Byrjað var á endur-
skoðun Nýja testamentisins og tals-
verðar breytingar gerðar á text-
anum. Það var síðan gefið út á
árunum 1826–27 en Biblían öll í Við-
ey 1841 og hefur hún löngum verið
kennd við prentstað sinn. Alþýðleg-
ur blær var á allri þýðingunni bæði í
orðavali og stafsetningu enda var
það í anda Fjölnismanna að leita fyr-
irmynda í alþýðumáli. Það má vera
að þýðingarnar séu ekki alltaf ná-
kvæmar en óneitanlega eru margar
þeirra afar fallegar.
En menn undu ekki lengi við
þessa þýðingu því að snemma á sjö-
unda tug aldarinnar ákvað breska
biblíufélagið að styðja útgáfu nýrrar
Biblíu. Nýja testamentið var endur-
skoðað og hluti Gamla testament-
isins en vegna tímaskorts varð ekki
af frekari endurskoðun. Biblían var
síðan gefin út 1866. Háværar deilur
urðu um útgáfuna sem urðu til þess
að Hið íslenska biblíufélag ákvað
þegar 1887 að láta fara fram endur-
skoðun á henni. Verkið hófst þó ekki
fyrr en 1897 að Haraldur Níelsson
tók það að sér þá nýkominn frá
námi. Með honum vann að þýðing-
unni séra Gísli Skúlason. Markmiðið
var að leggja frumtextann alltaf til
grundvallar og þýða eins nærri orð-
um hans og framast væri unnt.
Skipti það þýðendur og þýðing-
arnefnd meira máli en málfarið. Það
má virða aðstandendum þýðing-
arinnar til vorkunnar að þetta sjón-
armið var ríkjandi í biblíuþýðingum
á þessum tíma. En þýðingin, sem
gefin var út 1908 og aftur endur-
skoðuð 1912, er ekki ný þýðing í
orðsins fyllstu merkingu. Finna má
nær orðrétta kafla úr Viðeyjarbiblíu
og talsvert hefur verið stuðst við
endurskoðunina frá 1866.
Íslensk Biblía var síðast gefin út
1981 og var hún tíunda í röð ís-
lenskra biblíuþýðinga. Þó var ekki
um heildarþýðingu að ræða. Guð-
spjöllin voru endurþýdd úr frum-
texta og Postulasagan var sömuleið-
is þýdd að nýju en fyrri þýðing
annarra rita Nýja testamentisins
endurskoðuð. Einnig voru gerðar
nokkrar breytingar á Gamla testa-
mentinu. Þessi útgáfa var þó aðeins
hugsuð sem bráðabirgðaútgáfa en
stefnt var að nýrri þýðingu Bibl-
íunnar allrar. Að henni hefur verið
unnið frá 1990 en áður höfðu verið
gerðar tilraunaþýðingar á tveimur
bókum Gamla testamentisins. Níu
kynningarhefti hafa verið gefin út
með textum Gamla testamentisins,
apókrýfu bækurnar voru gefnar út
til kynningar í nýrri þýðingu 1994 og
stefnt er að kynningarhefti með nýj-
um þýðingum Opinberunarbókar og
bréfanna en endurskoðuðum texta
guðspjallanna og Postulasögu
snemma næsta árs. Stefnt er að því
að Biblían verði gefin út 2006 eins og
fram kom á kynningu nýlega.
Það er erfitt verk að þýða Biblí-
una. Engin ein leið er greiðfærari en
önnur. Ýmsar spurningar vakna
þegar unnið er með svo viðkvæman
texta. Hversu mjög á þýðingin að
vera frumtextanum trú? Er ástæða
til að halda tryggð við eldri þýð-
ingar? Hvaða kröfur á að gera til
lesandans og hans málskilnings?
Þessar spurningar og aðrar leita á
huga þeirra sem verkið vinna. Svar
mitt er: Þýðendur verða að vera
frumtextanum trúir til þess að sú
kenning sem Biblían boðar verði
rétt lesin og túlkuð. Boðskapurinn
verður að vera ljós hverjum þeim
sem les og málið eins gott og frekast
er unnt. Enn hefur ekki tekist að
fullnægja öllum þessum kröfum en
ég tel að við hverja nýja þýðingu og
hverja endurskoðun hafi þetta verið
einlægur ásetningur þeirra sem
verkið unnu. Eitt gerir biblíuþýð-
ingu þó erfiðari en aðrar þýðingar
en það er að flestir kunna heila kafla
úr textanum og vilja ekki að hróflað
sé við þeim. Sumir þessara kafla,
eins og faðirvorið, boðorðin og hlut-
ar fjallræðunnar, hafa erfst mann
fram af manni og eru ekki lærðir af
bók.
Biblían þarf ávallt að vera í endur-
skoðun. Stöðugt má bæta mikinn
texta og þekking manna og skiln-
ingur á frumtextanum eykst jafnt og
þétt. Tilfinning manna fyrir máli og
stíl mun breytast eins og hún hefur
gert um aldir. Guðsorð hefur ekki
sömu áhrif á málfar alþýðu og það
hafði fyrr á öldum en markmið bibl-
íuþýðenda á að vera að skila á hverj-
um tíma eins góðum texta á eins
vönduðu samtímamáli og frekast er
unnt á þess að hvika að þarflausu frá
rótgróinni biblíumálshefð. Kirkjan
verður að geta náð til nýrra lesenda
sem hrökkva ekki frá biblíutexta
sem er of langt frá þeim orðaforða
og því málfari sem þeim er tamt. Þar
á ég ekki við að slaka eigi á málfars-
legum kröfum heldur að texti Bibl-
íunnar eigi ávallt að vera fyrirmynd
annarra texta á hverjum tíma. En
biblíutextinn er ekki góð fyrirmynd
ef ekki er tekið tillit til eðlilegrar
þróunar málsins. Við verðum að
geta sleppt hendi af gömlu þýðing-
unni, sem við ólumst upp við, rétt
eins og við verðum að geta sleppt
hendi af börnum okkar þegar þau
vaxa úr grasi.
Biblíuþýðingar
Til hvers er verið að þýða Biblíuna
einu sinni enn? Hér er leitað svara
við þeirri spurningu og rakin saga
biblíuþýðinga.
Morgunblaðið/Kristinn
Viðkvæmur texti „Það er erfitt verk að
þýða Biblíuna. Engin ein leið er greið-
færari en önnur. Ýmsar spurningar
vakna þegar unnið er með svo við-
kvæman texta.“
Höfundur er formaður þýðingarnefndar
Gamla testamentisins og formaður rit-
stjórnar þýðingarinnar.
Eftir Guðrúnu
Kvaran
gkvaran@lex-
is.hi.is
Walking
Around
Stundum þreytir það mig að vera maður.
Stundum kem ég inn á saumastofurnar og bíóin
uppþornaður, ónæmur, einsog flókasvanur
siglandi á vatni upphafs og ösku.
Lyktin á rakarastofunum kemur mér til að grenja.
Ég vil bara hvíla mig á steinum eða ull,
vil hvorki sjá stofnanir né garða,
söluvarning, gleraugu eða lyftur.
Stundum þreyta mig fætur mínir og neglur
og hár mitt og skuggi minn.
Stundum þreytir það mig að vera maður.
Samt sem áður væri indælt
að hræða kontórista með afskorinni sverðlilju
eða drepa nunnu með höggi á eyra.
Fallegt væri
að ganga um göturnar með grænan rýting
og öskra þar til ég dræpist úr kulda.
Ég vil ekki lengur vera rót í myrkrinu,
liggja endilangur á maganum, óákveðinn,
skjálfandi af syfju á blautum leirveggjum
jarðarinnar,
sjúgandi, hugsandi, étandi dag hvern.
Ég óska mér ekki slíkrar ógæfu.
Vil ekki lengur vera rót eða gröf,
einmana jarðgöng, kjallari fullur af stíffrosnum
líkum, deyjandi úr sorg.
Þessvegna logar mánudagurinn einsog olía
þegar hann sér mig nálgast með fangelsissvipinn,
og gólar á leið sinni einsog sært hjól,
og gengur heitum blóðskrefum inn í nóttina.
Og ýtir mér út í ákveðin horn, ákveðin saggafull hús,
spítala þar sem beinin standa út um gluggana,
skósmíðastofur sem anga af ediki,
götur skelfilegar einsog jarðsprungur.
Til eru brennisteinslitir fuglar og hræðileg innyfli
hanga í dyrum húsanna sem ég hata,
til eru tanngarðar sem gleymst hafa í kaffikönnu,
til eru speglar
sem hefðu átt að gráta af skömm og hryllingi,
úti um allt eru regnhlífar, og eitur, og naflar.
Ég spássera í makindum, með augu, með skó,
með ofsareiði, með gleymsku,
geng áfram, fer um skrifstofur og stoðtækjabúðir
og húsagarða þar sem föt hanga á vír til þerris:
nærbuxur, handklæði og skyrtur sem gráta
þungum skítugum tárum.
Pablo Neruda (1904–1973) var chíleskt ljóðskáld. Ljóðið er úr bókinni Recedencia
en la tierra II (1935) eða Athvarf á jörðu II.
Pablo Neruda
Ingibjörg Haraldsdóttir þýddi