Lesbók Morgunblaðsins - 25.09.2004, Blaðsíða 12

12 | Lesbók Morgunblaðsins ˜ 25. september 2004
Kvikmyndagagnrýni hér á landi hefur þaðsérkenni að hún fjallar í langflestum til-fellum um erlenda framleiðslu. Aðeinsörfáar íslenskar kvikmyndir eru frum-
sýndar á ári hverju. Bókmenntagagnrýni hér-
lendis fjallar aftur á móti fyrst og fremst um ís-
lenskar bókmenntir eða
þýðingar sem eru jú hluti af ís-
lenskum bókmenntum. Hið
sama á að mestu við um leik-
listargagnrýni, tónlistar-
gagnrýni og myndlistargagnrýni. Þetta gerir það
að verkum að nálgun kvikmyndagagnrýnenda er
nokkuð önnur en annarra listgagnrýnenda. Þar
skiptir mestu að þegar þeir skrifa um erlenda bíó-
mynd eru þeir ekki að skrifa fyrir framleiðendur
hennar eða listamennina sem að henni standa
heldur umfram allt fyrir lesendur.
Þetta er að vissu leyti afar gott. Listgagnrýni í
dagblöðum er fyrst og fremst ætluð lesendum
þeirra. Að vísu eru fagmiðlar afar fáir hér á landi
og því gera listamenn stundum þá kröfu að gagn-
rýni dagblaðanna tali ekki síður til sín en lesenda.
Íslenskir kvikmyndagagnrýnendur eru hins vegar
sjaldnast í samræðu við kvikmyndagerðarmennina
á sama hátt og til að mynda bókmenntagagnrýn-
andi á í samræðu við íslenskan rithöfund. Þetta
hefur vissulega áhrif á það hvernig skrifað er.
Þetta er líklega ástæða þess að kvikmynda-
gagnrýni er talsvert stóryrtari en önnur gagnrýni,
auk þess sem hún er eina gagnrýnin sem gefur
stjörnur. Kvikmyndagagnrýnendur eru, að því er
virðist, nánast algerlega óhræddir við að gefa
verkum falleinkunn, afgreiða þau sem mistök, mis-
heppnuð, vond, vonlaus, afkáraleg og þaðan af lé-
legri. Vafalítið má að einhverju leyti rekja þessa
hörðu dóma til þess að oft eru sýndar afar vondar
myndir í bíóhúsum landsins en auðvitað á það sér
einnig stað að út komi afar vond bók, upp sé sett
afar vont leikrit eða myndlistarsýning. Í þeim til-
fellum eru umsagnir þó iðulega ekki jafn harð-
yrtar. Dómsúrskurðir eins og þessi væri til að
mynda óhugsandi í bókmenntadómi: „Hins vegar
standa leikstjóri og handritshöfundur sig ekki og
árangurinn er vægast sagt ömurlegur.“ Í sama
dómi segir ennfremur: „Sagan hefst strax, ef sögu
mætti kalla, því þessi klisjukennda þvæla heldur
hvorki vatni né vindum, þótt upphaflega hug-
myndin sé kannski ekki svo vitlaus.“ Og niðurlagið
er eftirfarandi en myndin tengdist Jesú með
ákveðnum hætti: „En ég segi bara aumingja Jesús
og Christopher Lee að láta blanda sér í þetta bull.“
Slíkt orðfæri þekkist ekki í neinni annarri gagn-
rýni en um kvikmyndir hér á landi. Og það skal
ítrekað að stundum kann það að vera réttlæt-
anlegt.
Þessi fjarlægð milli gagnrýnandans og lista-
mannsins skapar ákveðið svigrúm sem er að vissu
leyti gott en veldur kannski einnig ákveðnu kæru-
leysi og í sumum tilfellum virðingarleysi. List-
gagnrýnendur þurfa að bera virðingu fyrir við-
fangsefni sínu. En kannski er það áðurnefndur
skortur á samræðu við listamennina á bak við
myndina sem er tilfinnanlegastur. Hér er ekki að-
eins átt við faglegar athugasemdir heldur einnig
umræðu um efni og inntak verksins sem rýnt er í.
Gagnrýnandi þarf að setja sig inn í hugmyndaheim
hvers verks og reyna að flytja hann til lesenda um
leið og hann ræðir hann, heldur áfram með hugs-
unina sem býr í verkinu. Í sumum tilfellum á efni
myndarinnar brýnt erindi við lesendur en í öðrum
tilfellum getur lestur á hugmyndaheimi verks af-
hjúpað inntaksleysi þess eða undirliggjandi merk-
ingu. Þegar þetta tekst verður gagnrýnin miklu
betri leiðarvísir fyrir lesandann um viðkomandi
verk.
Gagnrýni úr fjarlægð
’Kvikmyndagagnrýnendur eru, að því er virðist, nánast al-gerlega óhræddir við að gefa verkum falleinkunn, afgreiða
þau sem mistök, misheppnuð, vond, vonlaus, afkáraleg og
þaðan af lélegri. ‘Sjónarhorneftir Þröst Helgason
throstur@mbl.is
Milla Jovovich hefur ákveðið aðleika í nýrri mynd eftir Mich-
ael Cristofer ásamt Billy Bob
Thornton. Mynd-
in heitir Fade
Out og verður í
leikstjórn Cristo-
fers eftir handriti
hans. Tökur hefj-
ast 15. maí í Hali-
fax í Nova Scotia.
Thornton hefur
verið bundinn
verkefninu frá
því snemma á
árinu, ásamt Kate Beckinsale, sem
nú hefur hætt við þátttöku. Mynd-
inni er lýst sem spennutrylli í anda
Hitchcocks og segir sögu handrits-
höfundar (Thorn-
ton) sem á við
geðræn vandamál
að stríða. Hann grunar að kona
hans (Jovovich) haldi fram hjá hon-
um en hún hverfur sporlaust. Hann
byrjar að skrifa handrit um hvarf
hennar en í kjölfarið missir hann
allt veruleikaskyn.
Cristofer hefur áður skrifað
handritin að Nornunum frá East-
wick og Bálkesti hégómans. Hann
hefur áður leikstýrt myndinni Gia
með Angelinu Jolie fyrir HBO frá
árinu 1998.
  
Gavin O’Connor hefur samþykktað leikstýra myndinni Dexter-
ity fyrir Paramount Pictures en
myndin er með Jude Law í aðal-
hlutverki. Mynd-
in er gerð eftir
bók eftir Douglas
Bauer og segir
frá tveimur
starfsmönnum
verksmiðjubæjar
í New York. Kar-
en Croner gerði
handritið eftir
bókinni.
Law er sem
stendur á hvíta tjaldinu í Bandaríkj-
unum í myndinni Sky Captain and
the World of Tomorrow. Í Dexter-
ity leikur hann verkamanninn Ed
King en myndin hefur verið í þróun
í meira en áratug.
Aðrar myndir eftir O’Connor eru
m.a. Tumbleweeds og Miracle.
  
Kvikmyndagerðarmaðurinn Dav-id O. Russell hefur fundið
dreifingaraðila fyrir nýja heimild-
armynd sína
gegn stríði. Upp-
haflega átti
myndin að vera á
nýjum mynddiski
ásamt Three
Kings eftir Russ-
ell og George
Clooney lék í en
Warner Bros.
hafnaði því.
Cinema Libre
tilkynnti í vikunni að fyrirtækið
hygðist dreifa mynd Russells, Sold-
iers Pay, ásamt annarri heimild-
armynd, Uncovered: The War in
Iraq.
„Að hafa tvær myndir saman
styrkir þær en myndirnar eru báðar
með sterk rök hvað varðar afleið-
ingar stríðs og lygarnar sem falla
áður en við höldum í stríð,“ sagði
Lauri Blue, talsmaður fyrirtæk-
isins.
Soldiers Pay er 35 mínútna mynd
en í henni er rætt við íraska flótta-
mann, starfsmenn mannréttinda-
samtaka og hermenn sem hafa tekið
þátt í yfirstandandi stríði gegn
Írak.
Warner Bros. sagði að þeir héldu
að myndin fjallaði um fólk frá Mið-
austurlöndum sem komið hefði fram
í eða hjálpað við gerð Three Kings.
Myndin sú var með Clooney, Mark
Wahlberg og Ice Cube í aðal-
hlutverkum. Þeir léku þrjá banda-
ríska hermenn í Írak í Persaflóa-
stríðinu.
Cinema Libre sagði að Soldiers
Pay og Uncovered færu brátt sam-
an í sýningu um öll Bandaríkin en
riðið var á vaðið í San Francisco í
vikunni.
Russell leikstýrði nýju gam-
anmyndinni I (Heart) Huckabees
með Jude Law, Naomi Watts og
Dustin Hoffman.
Milla Jovovich
David O. Russell
Jude Law
Erlendar
kvikmyndir
S
corsese og Allen minna mann sam-
stundis á New York, líkt og Truffaut
verður alltaf tengdur París, Wenders
Berlín, Fellini Róm og Babenco Ríó.
Þegar nafn Michaels Manns er nefnt
kemur „Borg englanna“ hins vegar í
hugann, Los Angeles. LA er borg að hans skapi og
þar finnur hann sögum sínum gjarnan svið. Þar
öttu kappi De Niro og Pacino í Heat og nú, í sinni
nýjustu mynd Collateral, dregur hann upp jafnvel
enn myrkari mynd af borginni.
Kuldaleg Kalifornía
Myndin gerist líka öll í myrkrinu, að næturlagi á
kuldalegum breiðgötum og yfirgefnum húsasund-
um Los Angeles-borgar. Engin steikjandi sól, eng-
ar gylltar strendur, engar Kaliforníu-skutlur. Að-
eins einmana sálir staddar í öngstræti lífsins;
úrkula vonar um að geta upplifað þennan árans am-
eríska draum. Enginn ætlaði
heldur að verða það sem hann er.
Leigubílstjórinn Max (Jamie
Foxx) er hundleiður á djobbinu,
stefndi alltaf hærra, skoðar limósínubæklinga milli
túra og lætur hugann reika í ergelsi til limós-
ínuþjónustunnar sem hann ætlaði alltaf að stofna.
Kúnninn Vincent (Tom Cruise), sem síðan átti eftir
að kollsteypa enn frekar þessari glötuðu tilveru
hans, er ekkert betur á sig kominn í sálartetrinu,
kaldrifjaður leigumorðingi sem leitar að und-
ankomuleið, sér síðasta verkefnið í hillingum. Max
hefur ekki grænan grun um hvaða mann hann hef-
ur að geyma er hann sest í aftursæti bílsins, þessi
kuldalegi kúnni, með grásprengt hárið, hvítt
þriggjadaga skegg og augnaráð morðingja. Í ljós
kemur að Vincent á eftir að draga hinn blásaklausa
bílstjóra í tíu klukkustunda langt ferðalag um
myrkan heim ofbeldis og siðblindu.
Mann er maðurinn
Það þurfti einhvern sérstakan til að fá sparidreng
Hollywood, Tom Cruise, til að taka að sér hlutverk
svona hrottafenginnar andhetju, sem Vincent
leigumorðingi er. Og Mann er maðurinn. Hann er
sá sem allir vilja leika fyrir, enda hafa fáir kvik-
myndagerðarmenn upp á safaríkari rullur að bjóða,
baneitraða karaktera á heljarþröm sem horfast í
augu við örlög sín án þess að blikna, einir síns liðs.
Þetta gerðu Brian Cox sem Hannibal Lecter í Man-
hunter, fyrstu myndinni um þessa siðvöndu mann-
ætu, Daniel Day-Lewis sem Síðasti móhíkaninn,
Russell Crowe sem tóbaksframleiðendahrellirinn
Dr. Jeffrey, Wigand í The Insider, Pacino og De
Niro í Heat, Will Smith í Ali og nú þeir Jamie Foxx
og Tom Cruise í Collateral.
Þessi nýjasta mynd hefur að geyma öll helstu
höfundareinkenni Manns, eins og um sé að ræða
vissa fullkomnnun á ákveðnu sköpunarferli. Líkt og
í fyrri myndum sínum skyggnist hann hér inn í
heim atvinnuglæpamannsins og veltir upp áleitnum
spurningum um siðferði þess sem lifir og hrærist í
siðlausri veröld. Enn og aftur stefnir Mann saman
tveimur einstaklingum úr gerólíkum heimum, sem
halda í heiðri ólík gildi, afstöðu og væntingar til lífs-
ins – leigubílstjóranum heiðvirta og jarðbundna og
leigumorðingjanum siðblinda og fífldjarfa. Slíkt hið
sama gerði Mann er hann stefndi saman þeim Pac-
ino og De Niro í Heat, þar sem mættust tveir menn
á svipuðu reki, annar virtur lögregluforingi, hinn
virtur glæpaforingi – tveir líkir menn sem lifað hafa
í gerólíkum heimum. Um leið eru bæði þessi LA-
tvíeyki, Pacino og De Niro og Cruise og Foxx, svo
greinileg afsprengi stórborgarinnar, skýr dæmi um
þá úrkynjun sem slíkur suðupottur menningar og
ómenningar getur af sér.
Hold og blóð á hvítu tjaldi
Mann leggur líka lag sitt við að fjalla um þrívíðar
persónur, menn sem áhorfandinn skynjar að eru af
holdi og blóði en ekki bara hluti af hreyfðri ljós-
mynd sem varpað er á hvítt bíótjald. Hann leggur
mikið upp úr að hér sé ekki um hetjur hvíta tjalds-
ins að ræða heldur breyska einstaklinga sem með-
vitaðir eru um eigin kosti – en þó einkum galla. Þótt
þeir hafi verið ofursvalir lögregluforinginn Vincent
(sama nafn og leigumorðinginn ber í Collateral – ír-
ónía?) og glæpaforinginn Neil í Heat þá rennur upp
fyrir áhorfandanum er hann sér þá mætast á kaffi-
húsinu í hinu eftirminnilega spennuþrungna upp-
gjöri þeirra á milli að þar fara menn sem meðvitaðir
eru um eigin takmörk. „Þessir menn gera sér ekki
lengur neinar væntingar, hafa engan metnað leng-
ur, eru orðnir miðaldra og vita að þeirra bíður ekki
mikil framtíð í þeim heimi þar sem þeir starfa,“
sagði Mann í blaðaviðtali á sínum tíma um þessa
tvo breysku töffara.
Af sama skapi eru Vincent og Max í Collateral af
holdi og blóði, engar bíóhetjur heldur skaddaðir
einangraðir karlmenn sem þurfa í sameiningu að
horfast í augu við blákaldan raunveruleika Los
Angeles-næturinnar.
Fjölhæfni Cruise
Það kann því að vekja undrun að Mann skyldi velja
svo hreinræktaðar Hollywood-hetjur í hlutverkin –
stórstjörnuna sjálfa hann Cruise og fyrrverandi
uppistandarann og kameljónið Foxx – í þessi raun-
sönnu hlutverk. En Mann er manna færastur í að
koma auga á ólíklega kandídata sem einhvern veg-
inn smella samt í hlutverkin. Hann vissi vel að
menn myndu lyfta brúnum er þeir fréttu af vali
hans á Cruise í hlutverk óþokkans. „Ég valdi Tom
Cruise vegna þess að hann býr yfir þeim sjaldgæfa
hæfileika að geta uppfyllt þrjár til fjórar æskilegar
hæfniskröfur fyrir sama hlutverkið,“ sagði Mann í
samtali við Empire-tímaritið.
„Hann þarf að vera trúverðugur sem þrautþjálf-
aður bardagameistari … og um leið raunveruleg
persóna, sem á sér eðlilegan bakgrunn, en á líka við
þessi ægilegu geðrænu vandamál að etja.“
Báðir hafa þeir hlotið einróma lof fyrir frammi-
stöðu sína í Collateral, Cruise og Foxx, og hafa
Óskarsraddir því vitanlega heyrst í tengslum við
myndina. Þetta virðist því ætla að verða árið sem
Foxx rís fyrir alvöru upp á stórstjörnuhimininn því
hann þykir einnig fara á kostum í hlutverki Rays
Charles í væntanlegri mynd um ævi þessa blinda
blússöngvara.
Og fáar myndir hafa fengið betri dóma það sem
af er ári og eru þeir ófáir gagnrýnendurnir erlendu
sem farið hafa þeim orðum um hana að glæpa-
myndir gerist vart betri. Einkum þó og sér í lagi
vegna þess að ólíkt öðrum slíkum myndum nú á
tímum er hún ekki drifin áfram af hlutlægum hasar
– skotbardögum og kappakstri – heldur miklu
fremur af hinum mannlega hasar – togstreitunni
milli tveggja ólíkra einstaklinga sem hafa það eitt
að markmiði að lifa þessa Los Angeles-nótt af.
Af hinum 51 árs gamla Michael Mann er það að
frétta að hann er framleiðandi stórmyndarinnar
The Aviator, ævisögu milljónamæringsins How-
ards Hughes sem Leonardo DiCaprio leikur og
Martin Scorsese leikstýrir. Næsta leikstjórn-
arverkefni Manns verður hins vegar að öllum lík-
indum Arms and the Man, mynd sem verður laus-
lega byggð á sannri sögu sem gerist í háskalegum
heimi vopnasmyglara. Enn og aftur saga um sið-
ferðisveröld glæpamanna. Þá hefur einnig sú fregn
verið á kreiki að Mann og Cruise ætli sér að vinna
saman að nýju, við mynd sem gerast á í síðari
heimsstyrjöldinni.
Myrkraveröld Manns
Í aftursæti á leigubíl. Cruise og Foxx takast á í næturmyrkri Los Angeles-borgar.
Michael Mann er fremstur leiðsögumanna um
skuggastræti Los Angeles-borgar. Þar kynnir
hann okkur fyrir tveimur mönnum er gegna
ólíkum þjónustustörfum, leigubílstjóra og leigu-
morðingja.
Eftir Skarphéðin
Guðmundsson
skarpi@mbl.is