Lesbók Morgunblaðsins - 02.10.2004, Blaðsíða 8

8 | Lesbók Morgunblaðsins ˜ 2. október 2004
B
örn deyja ekki aðeins í stríðum,
börn missa fjölskyldur sínar, og
glata tækifærum sem þau höfðu.
Börn verða hermenn og fórn-
arlömb aðstæðna; neydd til voða-
verka sem svipta þau æskunni.
Börn voru t.a.m. heilaþvegin með
linnulausum áróðri í Afríkuríkinu
Rúanda og stefnt í fjöldamorð sem skók heiminn árin
1994 og 1995. Börn missa útlimi þegar þau stíga á
jarðsprengjur eða skoða á ósprungnar sprengjur. 20%
af öllum fórnarlömbum jarðsprengna eru börn yngri
en 18 ára – nema í Afganistan – þar eru þau 50%.
Börn fæðast jafnvel vansköpuð áratugum eftir stríðs-
hörmungar sökum efnavopnahernaðar,
t.d. í Víetnam. „Þar sem langvarandi
átök ríkja vex hver kynslóðin upp af
annarri sem upplifir stríðshörmungar
með þeirri eyðileggingu og dauða sem
þeim fylgir. Það er því brýnt að hjálpa
börnum á átakasvæðum, bæði með lífs-
björg og öðrum stuðningi - til að þau geti menntað sig
og komist út úr þeirri hringiðu ofbeldis sem víða rík-
ir,“ hefur Sigrún Árnadóttir framkvæmdastjóri Rauða
kross Íslands sagt.
Gildi menntunar eftir stríð er mikið því fræðsla er
forvörn og endurhæfing. Skólasókn kemur reglu á líf
barna, og verður umgjörð æskuáranna. Mikilvægt er
að þessi menntun sé í samhljómi við gildi samfélagsins
sem börnin búa í. Menntun getur ýtt undir réttlæt-
iskennd, eflt friðarferli og spornað gegn því að börn í
stríði glati endanlega tækifærum sínum og mögu-
leikum í lífinu.
U.þ.b. 300 þúsund börn sem gegna herþjónustu á 30
svæðum í heiminum eru meðal þeirra barna sem
ganga ekki í skóla. Ástandið er sagt verst í Búrma
(Myanmar) þar sem talið er að barnungir hermenn
séu um 77.000 talsins en Líbería, Kongó, Angóla og
Kólumbía eru einnig ofarlega á listanum, eftir skýrslu
Barnahjálpar Sameinuðu þjóðanna, UNICEF, að
dæma.
Menntun er góð, en hún er ekki nóg. Ein af nið-
urstöðum Áshildar Linnet í meistaraprófsritgerðinni
Child soldiers in Colombia sem hún varði við Universi-
dad Nacional í Kosta Ríka í maí síðastliðnum, var að
þrír lykilþættir verði að vinna saman til að menntunin
nýtist: Viðhorf og vilji fjölskyldunnar, samfélagsins
og ríkisins verða að fara saman til að tækifæri
barnanna til að sjá sér farborða í framtíðinni verði að
veruleika. Börn fara oft á mis við formlega menntun í
langvarandi stríðsátökum, en þau sjá oft menntun í
hillingum og telja sér trú um að menntunin færi þeim
betra líf. Meginatriðið er þ.a.l. að raunverulegir val-
kostir standi þessum börnum til boða eftir námið, og
þau verði sjálfstæð og geti tekið þátt í að móta frið-
samt samfélag.
Viðmið samfélagsins breytast í stríðum, því þol fólks
fyrir glæpum og ofbeldi eykst. Börn sem þurfa að búa
við stríð og taka þátt í vopnuðum átökum fara iðulega
á mis við þá félagslegu mótun sem venjulegt fjöl-
skyldulíf felur í sér. Samskiptahæfni er því einn af
þeim þáttum sem þarf að kenna þeim; friðsamleg sam-
skipti, og samskipti án ofbeldis. Staðreyndin er nefni-
lega sú að börn sem taka þátt í stríðsátökum eru mun
líklegri en önnur til að feta glæpabrautina þegar þau
verða fullorðin. „Lífsstíllinn eftir að stríðsátökum lýk-
ur þarf að vera betri og öruggari en sá sem þau
þekktu í átökunum,“ segir Áshildur, „því er mikilvægt
að börn geti búið hjá fjölskyldum sínum eða fóstur-
fjölskyldum, og að sú fjölskylda geti séð sér farborða
og tryggt öryggi barna sinna.“
Einfaldar lausnir duga ekki eftir stríðsátök, því
lausnin þarf að vera í takt við samfélagið, menningu
þess og sögu. Það er m.ö.o. ekki hægt að yfirfæra
lausnir á milli landa eða heimsálfa, heldur þarf að
skoða hvert tilvik fyrir sig. Upplifun barna í stríði er
er að hluta til háð hverju landi, hverju stríði, og fé-
lags- og efnahagslegu ástandi á hverjum stað.
Ef til vill voru mikilvægu skilaboðin sem Áshildur
kom auga á í rannsókn sinni þau, að séu börnum ekki
sköpuð tækifæri til friðsamlegrar þátttöku og þroska í
samfélaginu fresti það friðarferlinu í landinu. Börn og
unglingar hreinlega verða að finna að þau eru mik-
ilvægur hlekkur í samfélaginu og að framtíðin velti á
þeim. Lausnirnar eru ekki endilega flóknar og má t.d.
nefna að Barnahjálp Sameinuðu þjóðanna í Kólumbíu
hefur notað knattspyrnuþjálfun til að kenna börnum
að bera virðingu fyrir náunganum; að hægt sé að eiga
samskipti án ofbeldis. Reglum fótboltaleikja hefur þá
verið breytt til að tryggja jafna þátttöku kynjanna, og
skorað mark er ekki gilt nema að bæði kynin komi við
sögu í sókninni, og leikurinn er ekki löglegur nema
allir leikmenn fái að sparka a.m.k. einu sinni í boltann.
Þessar nýju reglur hafa gefið börnunum tækifæri til
að keppa á heilbrigðan hátt í stríðshrjáðu landi, þar
sem ofbeldi hefur of lengi verið notað til að gera út
um deilumál. Þau læra að takast á með virðingu.
Allir þurfa að taka þátt í friðarferlinu; fjölskyldan,
samfélagið og stjórnvöld, en ekki aðeins utanaðkom-
andi aðilar í jakkafötum, sem semja um vopnahlé.
Lausnirnar þurfa að vera fjölbreyttar til að börn geti
notið mannréttinda, og miki
af mörkum. Menntunin þarf
veruleikann, sniðin að þörfu
Jafnvel í einu og sama landi
ólíkar – en sé tekið tillit til þ
að friður og stöðugleiki kom
Börn í stríðshrjá
Hvað gera börn sem alast upp við átök og vopnaburð?
Þau feta í fótspor fullorðinna nema aðrar leiðir séu
markvisst markaðar. Vopnahlé og námskeiðahald er
ekki nóg og ekki dugar að beita sömu aðferð í öllum
löndum, heldur þarf að skoða hvert land og hvert svæði
m.t.t. lífsvenju á hverjum stað. Friðarferlið nemur stað-
ar í blindgötu ef ekki er hugað að framtíð barnanna, og
þeim gefið tækifæri til að taka þátt í ferlinu.
Eftir Gunnar
Hersvein
guhe@mbl.is
Ljósmyndir:
Þorkell
Þorkelsson