Morgunblaðið - 13.10.2004, Blaðsíða 24

24 MIÐVIKUDAGUR 13. OKTÓBER 2004 MORGUNBLAÐIÐ
UMRÆÐAN
F
yrst var eins og vatnið
flyti um alla bakka.
En þetta var ekki
vatn. Það var eins og
álfkonurnar í klett-
unum hefðu tekið sig til um nóttina
og ofið glitrandi híalín umhverfis
vatnið. Landið lá umvafið fögrum
haustmorgninum og þeir kinokuðu
sér við því að vaða vefinn, þótt fisk-
urinn í vatninu freistaði.
Þetta sérfagra fyrirbrigði, sem
hélt aftur af veiðimönnunum þenn-
an morgun, kallast vetrarkvíði, og
er allþekkt fyrirbæri á jörð að út-
hallandi sumri, örfínir glitrandi
þræðir á gróðri jarðar, eins og því
er lýst í spurningaskrá þjóðhátta-
deildar þjóð-
minjasafns-
ins.
Þarna eru
voðköngu-
lærnar að
verki. Í skor-
dýrabók Fjölva segir, að á haustin
spinni þær þræði út um allt svo
engu líkist öðru en ábreiðu á jörð-
inni, sem glampar á í sólskini, en
vatnsdropar raðast á þræðina í
vætu. Og í riti Inga Agnarssonar
um íslenzkar köngulær segir sér-
staklega um sortulóna, að hún
finnist oft í háloftasvifi og sé án efa
ein þeirra tegunda, sem mynda
vetrarkvíða.
Annað náttúrufyrirbrigði er
tengt vetrarkvíðanum. Það er
vetrarkvíðastörin, sem vex í blaut-
um flóum og er algeng um allt
land. Þegar líður á sumarið mynd-
ar vetrarkvíðastörin langar of-
anjarðarrenglur sem liggja ofan á
grasinu. Þær eru kallaðar vetr-
arkvíði.
Hvorutveggja vetrarkvíðann
töldu menn vita á langan og erf-
iðan vetur og því þyngri sem voð
köngulónna var víðari og þeim
mun snjóameiri sem renglur vetr-
arkvíðastararinnar voru lengri.
Þjóðháttadeild Þjóðminjasafns-
ins sendi út 1975 spurningalista
um veður og veðurspár og var þar
m.a. spurt um vetrarkvíða og hvort
honum fylgdi viðurkennd veð-
urspá.
Allflestir, sem svöruðu, þekktu
til vetrarkvíða og velflestir þeirra
sögðu hann boða þungan vetur.
Vetrarkvíði þótti aldrei boða gott.
Nokkrir nefndu til vetr-
arkvíðastörina og þá spá, að snjó-
dýpt ætti að vera sú sama næsta
vetur eins og lengdin á vetr-
arkvíðaleggjunum. Vetr-
arkvíðastörin er einnig nefnd snjó-
nál.
Í ljóðinu Á gömlu leiði 1841, sem
Jónas Hallgrímsson orti yfir mold-
um vinar síns Jóns Kjærnested í
Fróðárgarði, segir skáldið m.a.
svo:
Stirðnuð er haga höndin þín,
gjörð til að laga allt úr öllu,
eins létt og draga hvítt á völlu
smámeyjar fagurspunnið lín.
Hannes Pétursson fjallar í bók
sinni; Kvæðafylgsni – um skáld-
skap Jónasar Hallgrímssonar, um
eðli þessa smámeyjalíns. Hann
kemst að þeirri niðurstöðu, að
smámeyjarnar í kvæðinu um Jón
Kjærnested séu úr náttúrunnar
ríki, sem var Jónasi svo tamt – úr
hinni miklu smábarnahjörð móður
jarðar, eins og Hannes segir.
Og hann heldur áfram: „Litlar
kóngulær tinnudökkar, sem eiga
sér ekki sérstakt tegundarheiti á
íslenzku, spinna stundum af
undraverðum hraða og hagleik
silfurhvíta þræði milli stráa á tún-
völlum eða annars staðar undir
berum himni, svo yfir að líta sindra
örfínir þræðirnir við sólarbirtu
sem glitvefnaður, og er það mjög
einkennileg og falleg sjón. Þetta
fyrirbrigði nefnist vetrarkvíði, og
hefur því verið lýst þannig af nátt-
úrufræðingi: „Jörðin virðist stund-
um vera þakin fíngerðum, glitr-
andi þráðum, fögrum á að líta. Sést
þetta greinilegast kvölds og
morgna, þegar sól er lágt á lofti,
einkum síðari hluta sumars. Hafa
margir tekið eftir þessum silki-
þráðum víða um land, og er það trú
sunnanlands ( samkvæmt frásögn
Guðmundar í Múla og Ísólfs Páls-
sonar ), að það boði harðan vetur,
ef mikið sést af þessum vetr-
arkvíða. En hvað er þetta? Það eru
silkiþræðir, gerðir af þúsundum og
milljónum smárra köngurlóa af
mestu snilld. Eru þetta örygg-
isþræðir, brýr og sviftæki þessara
undursamlegu smádýra. Koma
þræðirnir bezt í ljós við vissa birtu
og raka og svo þegar köngulærnar
eru á svifflugi, fara af stað eða
lenda. Ef þeim líkar ekki dval-
arstaðurinn, skríða þær upp á strá
eða aðra háa hluti og fara að
spinna langa silkiþræði, sem þær
nota sem svifflugur. Golan togar í
þræðina og þegar þeir eru orðnir
svo langir, að vindurinn er farinn
að rykkja fast í þá og sveifla þeim
til, þá sleppa köngulærnar stráun-
um og svífa af stað á þræðinum.““
Hannes segir vetrarkvíða sann-
arlega geta kallazt hvítt, fag-
urspunnið lín, dregið á völlu.
„Ljóðmyndin svífur ekki lengur í
þoku, hún er skírskotun til snilldar
og fegurðar í ríki náttúrunnar.“
Og Hannes segir kóngulóna
vera „smámey“, því hún og járn-
smiðurinn voru systkini, bæði tvö
kóngsbörn í ánauðum. Smámeyja
Jónasar er gæluorð skáldsins, í lík-
ingu við smávinina í Hulduljóðum.
En vetrarkvíði finnst ekki bara
hjá köngulóm og snjónálum; hann
er líka til í mannheimum, þar sem
hann sezt um sálirnar.
Heiðrekur Guðmundssonar orti
ljóð um þennan vetrarkvíða. Það
heitir Vetrarkvíði og er í bókinni;
Vordraumar og vetrarkvíði:
Þó lítið reyndist mitt þrek og þor
til þrautar á bernskudögum,
var skemmtun mörg í bæ og heimahögum.
Og hlakkað var til þess, sem kvíði ég núna.
Ég fagnaði hausti, sem væri það vor,
og vetrarsnæ frá sjó til efstu brúna.
Í haust, þegar laufin hrundu af björk,
fór hrollur um mig í svipinn,
var augnablik af angist þeirri gripinn,
er aðeins sá, sem reynir, skilið getur.
Það eru hin fyrstu ellimörk,
að óttast frost og þungan snjóavetur.
En svo þegar hann er seztur að,
þá sýnist mér eina ráðið
að rýma til, en róa þó í gráðið.
Hann reynist máske framar öllum vonum.
– Hinn langi vetur, nú veit ég það,
hann verður skárri en kvíðinn fyrir honum.
Smámeyja
fagur-
spunnið lín
Hér er fjallað um vetrarkvíða, þann
sem rekja má til kóngulóa og snjónála
og þann sem sezt að í mannssálinni.
VIÐHORF
Eftir Freystein
Jóhannsson
freysteinn@mbl.is
HVAÐ eru menn eiginlega að
læra í viðskiptafræð-
inni? Það er kannski
ekki skrýtið að fyr-
irtækin fari á hausinn
eða berjist í bökkum
ef þau eiga að fram-
leiða og selja vöru í
„sýndarveruleika“ eins
og viðskiptafræðingur
nokkur hefur fundið
uppá. Ég er rosalega
svekkt yfir því að vita
til þess að nemandi úr
niðurgreiddu há-
skólanámi skuli ekki
koma með neitt bita-
stæðara út úr námi
sínu en módel varðandi sýnd-
arverkföll ! Að það fólk í samfélag-
inu, verkafólkið, sem ég lít mest
upp til, sem þrælaði og þrælaði
langan vinnudag á skítalaunum, til
þess að byggja upp háskóla svo
börnin fengju notið menntunar og
átti stærstan þátt í því
að ég og aðrir gætum
stundað niðurgreitt há-
skólanám skuli þurfa
að horfa uppá svona
hrokagikk sem hefur
ekki lært neitt nema
þá í plati / sýndarveru-
leika. Ég hef aldrei
heyrt eins mikið kjaft-
æði og kemur fram í
grein Kristins Þórs
Jakobssonar í Frétta-
blaðinu í dag (umræð-
an bls. 15), ég spyr
bara í hvaða veruleika
býr hann? Sýndarveru-
leika! Er hann kannski bara bóla
sem er ekki til? Að skylda kennara
til að nota „sýndarverkfall“ þar sem
ætlast er til að kennarar mæti og
vinni launalaust og það sem þeim
bæri í laun færi í einhverja sjóði! Er
maðurinn orðinn hringavitlaus eða
er hann einn af atvinnulausum við-
skiptafræðingum og lætur kannski
bæturnar sínar ganga í einhverja
sjóði til þess að hann verði duglegri
að leita sér að vinnu? Ég bara spyr.
Ég er ein af mörgum, sem eru að
„Sýndarverkfall“ – Hvað eru menn í
alvöru að læra í viðskiptafræðinni?
Ragnhildur L. Guðmundsdóttir
fjallar um verkfall kennara ’Ég að minnsta kostifór ekki í framhaldsnám
bæði í HÍ og KHÍ til
þess að vinna hjá ein-
hverjum launalaust,
fyrr segi ég upp starfi
mínu og finn mér annað
að gera.‘
Ragnhildur L.
Guðmundsdóttir
ÞAÐ lætur hátt í
ýmsum nú um stundir
út af háum áfeng-
issköttum á Íslandi og
hástemmdasta liðið tal-
ar um heimsmet og
fimbulfambar út frá
því.
Háir áfengisskattar
eru þó ein þeirra leiða
sem Alþjóðaheilbrigð-
ismálastofnunin telur
skila árangri í því
skyni að draga úr
neyzlu og þannig megi
draga úr samfélagslegum vanda-
málum. Að því mættu mál-
skrafsmenn huga.
Og talandi um skatta og álagningu
þá væri ekki fjarri sanni að minna
hina sömu á annan
skatt og ógnvænlegri,
þann skatt sem sam-
félagið þarf að gjalda,
þú og ég, vegna áfeng-
isneyzlu í landinu,
vegna hins beina sem
óbeina tjóns sem af
völdum þess verður og
talið er í milljörðum á
milljarða ofan og er þó
með öllu útilokað að
meta það allt til fjár svo
margslungið sem það
er og mörgum meinum
blandið.
Það fer oftast fjarska lítið fyrir
umræðu um þann ofurháa skatt, sem
þó yrði örugglega hærri og bæri
með sér meiri vá, ef áfengisskatt-
arnir yrðu lækkaðir.
Það var raunar bent ljóslega á það
í umræðunni í sumar að aðalorsök
fyrir háu áfengisverði lægi í óhóf-
legri álagningu þeirra sem selja
áfengi á hinum ótalmörgu vínveit-
ingastöðum, en ekki af völdum
áfengisskattanna, þannig að einnig
þar rekur sig hvað á annars horn
eins og svo oft vill verða í þessari
umræðu.
En til allrar hamingju eru einnig
til andstæður þessa í okkar fjöl-
breyttu fjölmiðlaflóru og það vakti
athygli mína á dögunum þegar ég
las í Fréttablaðinu viðtöl við nafn-
kunna Íslendinga undir yfirskrift-
inni: Það sem ég hefði viljað vita
þegar ég var um tvítugt. Tvenn svör
um áfengi og eiturlyf fönguðu fram-
ar öðru athygli mína og ég vona að
mér leyfist að tilfæra þau hér, ekki
sízt af því að hér er um einkar mark-
vert fólk að ræða. Þar svarar Hilmar
Jónsson leikstjóri og leikari: Að
áfengi og eiturlyf voru upphafið og
endirinn á allri minni óhamingju og
„Að gefa hamingj-
unni langt nef“
Helgi Seljan skrifar
um bindindismál
Helgi Seljan
Í ÚTVARPSÞÆTTINUM Auð-
lindin á Rás 2 þann 7. október sl.
var talað við Guðmund Kristjánsson
forstjóra Brims HF. Þar segir hann
meðal annars að samningamál milli
sjómanna og útgerðarmanna séu
komin í öngstræti, en það eru orð
að sönnu, þar sem ekki hafa náðst
neinir samningar á milli útgerðar-
og sjómanna síðastlið-
inn áratug eða meira.
Það er vissulega
þörf á breytingum í
samningum á báða
bóga og það er nú svo
að það þarf tvo með
vilja til að semja þann-
ig að samningar náist.
En á meðan ekki er
samið verður að virða
þær leikreglur sem í
gildi eru í þjóðfélaginu
hverju sinni.
Og mér sýnist meg-
inmálið snúast um það.
Guðmundur hefur tekið þann pól
í hæðina að fara sínar eigin leiðir í
samningum í skjóli „félagafrelsis“.
Það eru kjarasamningar, sem eru
lámarkslaun, og lög (sjómannalög) í
gildi. Með lögum skal land byggja,
segir einhverstaðar. En það virðist
ekki vera sama hvort það er Jón
eða séra Jón, sem brýtur lög, miðað
við viðbrögð sýslumannsins á Ak-
ureyri við aðgerðir og gjörning
hans 6. október. sl. þar sem sjó-
mannalögin og vinnulöggjöfin eru
fyrir borð borin af yfirvaldinu.
Ég heyrði í viðtali við Guðmund
og yfirlýsingu frá áhöfn Sólbaks að
allir væru sáttir við þennan um-
deilda samning og að engum þrýst-
ingi hefði verið beitt við gerð og
samþykkt hans.
Tökum sem dæmi: Segjum að
skipstjóra og áhöfn á fiskiskipi sé
sagt upp störfum og rekstri skips-
ins hætt.
Mennirnir eiga heima úti á landi
og eiga þar fjölskyldur, eignir sem
ekki er einu sinni hægt að selja og
ekki hægt að komast annarstaðar í
samsvarandi skipspláss þó að hæfir
einstaklingar séu.
Ekki er einu sinni
hægt að fá sér trillu og
fara að gera út.
Seinna myndi út-
gerðarmaðurinn sem
sagði áhöfninni upp
hringja í sama skip-
stjórann og segja: Ég
skal ráða þig og áhöfn-
ina og þið megið veiða
eins mikið af fiski eins
og þið getið veitt, en
þá verðum við að gera
sérkjarasamning. Síð-
an hringir skipstjórinn
í gömlu skipáhöfnina og segir: Við
fáum ráðningu aftur og megum
fiska eins mikið og við getum en við
verðum bara að gera sérkjarasamn-
ing áður og segja okkur úr stétt-
arfélögnum sem við erum í. Við
þurfum bara að sleppa hafnarfríum,
landa sjálfir og vera á lægri skipt-
um en aðrir, en við vinnum það
bara upp á að fiska mikið.
Eða annað dæmi: Útgerðarmað-
urinn hringir í skipstjórann og seg-
ir: Nú ætlum við að hætta á sjó-
frystingu og fara að veiða ferskan
fisk og þá þurfum við að fækka
mönnum, þá fara allir í skiptipláss
og þá þarf ekki að segja neinum
upp störfum, en ef þið samþykkið
ekki samninginn þá segi ég upp 10
mönnum.
Væri svona dæmi þrýstingur?
Getur verið að einhverjir þekki
slíka sögu? Eða hefur svona átt sér
stað á Íslandi?
Ég hef alltaf staðið í þeirri mein-
ingu að verðmæti fyrirtækja væri
ekki bara í eignum, heldur og ekki
síst í MANNAUÐI fyrirtækjanna,
en það virðist oft gleymast sá þátt-
ur
Ég gat ekki heyrt annað á sjó-
mannaforystunni en að það væri
fullur vilji til samninga og að skoða
þessi ákvæði eins og t.d. með hafn-
arfrí en það verði þá tekið með í
heildarsamningnum.
En það er þannig í samningagerð
að menn eru að gefa eftir ákvæði í
gildandi samningum og fá inn eitt-
hvað annað í staðinn.
Stórir útgerðarmenn líta til smá-
báta í samningum, og vilja meina að
uppgangur í smábátageiranum sé
vegna þess að þeir sem róa þar með
eigendum séu samningslausir og
semji hver fyrir sig. Ég er hræddur
um að stórútgerðir yrðu fljótir að
bakka ef það ætti að borga sömu
launaprósentu og smábátamenn
greiða mönnum sínum.
Til sjós er launakerfi svokallað
hlutaskiptakerfi og ef verðmæta-
aukning verður til sjós þá skipta
Sólbaksdeilan og sjómennskan
Bergþór Gunnlaugsson fjallar
um Sólbaksdeiluna ’En á meðan ekki ersamið verður að virða
þær leikreglur sem í
gildi eru í þjóðfélaginu
hverju sinni.‘
Bergþór Gunnlaugsson