Frjáls þjóð - 13.12.1958, Blaðsíða 7

JÓLIN 1958
FRJÁLS ÞJÓÐ
7
JFirá Hrallátrwm
EGGERT H. KRISTJÁNSSON
off Látrab/arffi
Vestasta byggð Evrópu.
DJARGTANGAR eru, sem
kunnugt er, vestasti hluti
íslands. Norðan þeirra skerast
þrjár víkur inn í' landið. Nyrzt
þeirra er Kollsvík, sem liggur
inn með Blakknesi sunnan til.
Þá kemur Breiðavík, sem ligg-
ur á milli núpanna Breiðs og
Bjarnarnúps. Sagt er, að Bjarn-
arnúpur dragi nafn sitt a£ því,
að eitt sinn ætluðu menn að
vinna bjarndýr uppi á honum
og höfðu umkringt það frammi
á . brún hans. En þá vafði
björninn sig saman og renndi
sér niður skafl ofan gjá eina
og allt í sjó niður og slapp
þannig úr höndum þeirra. Síð-
an hefur gjáin verið kölluð
Bjarnargjá og núpurinn Bjarn-
arnúpur.
í Breiðavík er kirkjustaður
fyrir þessar þrjár víkur, sem
kallast einu nafni Útvíkur.
Kirkjan í Breiðavík hefur löng-
um þótt hrörleg og fátækleg
utan sem innan. Ríkisvaldið
hefur sýnt henni lítinn sóma
á liðnum áratugum. En nú er
þar hafin bygging nýrrar
kirkju. Það mun vera ætlun
sóknarfólksins að vinna sem
mest að henni í sjálfboðavinnu.
Er vonandi, að á þann plóg
leggist þeir allir sem einn mað-
ur, en brýn nauðsyn er á því,
að kirkjan komist sem fyrst
upp. í Breiðavík er einnig
heimili fyrir ódæla drengi;
hefur þetta heimili gefið góða
raun og hjálpað. mörgum
unglingi að snúa við af þeirri
óheillabraut, sem hann var
farinn .að ganga. Sá, sem átti
einna mestan þátt f, að þetta
heimili var reist í Breiðavík,
var fyrrverandi þingmaður
Barðastrandarsýslu, Gísli Jóns-
son. Þetta heimili er eitt af
þeim sporum, sem hann hefur
skilið eftir sig í sýslunni, en
spor hans sjást þ.ar víða.
Syðst víkanna þriggja og
næst Látrabjargi eru Hvallátr-
ar eða Látrar, eins og þeir eru
venjulega nefndir í' daglegu
tali. Látrar eru vestasta byggð
á landinu og þá jafnframt í
Evrópu.
Um landnám þessara víka
segir svo í Landnámu: „Þórólfr
spörr nam Patreksfjörð fyrir
vestan ok Víkr fyrir vestan
Barð nema Kollsvík, þar bjó
Kollr . . . Þórólfr nam ok Kefla-
vík fyrir sunnan Barð og bjó
•at Hvallátrum." Virðist því, að
byggð hafi verið á þessum
slóðum frá landnámstíð.
Hvallátrar.
PJÖLBÝLASTA víkin eru
Hvallátrar; hefur svo verið
á síðari áratugum. Látravík
skerst eða liggur á milli tveggja
núpa, Bjarnarnúps að norðan
og Brunnanúps að sunnan. A
Látrum mun oftast h.afa verið
Látra-bændur byggðu smá-
varnargarð nyrzt í víkinni fyr-
ir báta sína; þar er nokkurt
skjól í norðaustri af Bj.arnar-
núp; var garður þessi til stórra
bóta og góð vörn fyrir stærstu
holskeflum frá hinu víðáttu-
mikla úthafi.
Á allra síðustu árum hefur
Barðið i Látrabjargi.
margbýli. Flestir hafa ábúend-
ur verið þar átta; er aðeins
rúmur áratugur síðan, að þeir
voru þar svo margir. Eftir alda-
mótin virðast þar hafa verið
fimm ábúendur, eins og vísa
þessi ber með sér:
Eggert, Jón og Erlendur
á Hvallátrum búa,
Gestur líka og Guðbjartur
gagni saman hlúa.
Ekki er hægt að segja, að jarð-
næði sé þarna nema fyrir einn
eða tvo röska bændur. En það,
sem hefur hjálpað svo mörgum
bændum að búa þarna, er sjór,
inn.
Á Látrum hefur alla tíð ver-
ið mikið útræði, fyrst á ára-
bátum og síðan á opnum vél-
bátum; var aflinn ýmist salt-
aður eða seldur til Patreks-
fj.arðar. Mjög erfitt er að
stunda þarna útgerð, sökum
þess að víkin liggur fyrir opnu
hafi. En stutt er á góð fiski-
mið, og fiskaðist jafnan vel,
þegar gæftir voru.
útgerð mikið minnkað. Nú
vilja bændur heldur stunda
vegagerð og byggingarvinnu
með sínum litla búskap; hefur
bygging vistheimilisins í'
Breiðavík verið sumum þeirra
drjúg búbót. Þá eru enn til
bændur á Látrum, sem leggja
leið sína á fjöllin á vetrum og
stunda refaveiðar.
Við suðvesturhorn Látravík-
ur hjá Brunnanúp eru Brunn-
ar. Á þeim stað var aðalútræðið
á tímum árabátanna. Gömul
munnmæli eru til um það, að
Þórólfur spörr, landnámsmað-
ur, kæmist ekki á land á
Brunnum, fyrr en hann legði
eld í skóg þann hinn mikla,
er þar var. Ætti því staður sá
að bera nafn af bruna þessum
og heita að Brennum eða Brun-
um. En sagt er, að kolbrunnar
kylfur h.afi fundizt þar niðri í
mosanum á öndverðri 19. öld,
og þykir það sanna söguna um
brunann.
Bardagi við víkinga.
17YRR á dögum er getið um
■*■ bónda einn á Látrum, er
Gottskálk liét; var hann sagður
mikill fyrir sér og fjölkunnug-
ur mjög. Á efri. árum hansj
þegar hann var korninn í' kör,
er sagt, að víkingaskip hafi
komið þar að landi; hugðust
skipverjar gera strandhögg.
Setti skipið út tvo báta all-
mikla, vel mannaða og með
alvæpni. Lenti annar báturinn
á Brunnum með 60 manns. En
þar var fyrir fjöldi mikill af
hraustum vermönnum, sem
veittu víkingum svo harðfengi-
leg.ar viðtökur með bareflum
og öðrum vopnum, að þeir
drápu alla þá, er þar höfðu
lagt að landi, og er sagt, að
þeir séu dysjaðir í reit þeim,
sem þar er og kallast Kúlu-
reitur; er hann rétt fyrir utan
Sandmannabúðir.
Hinn báturinn lenti við
Krókinn, sem er lækur, ekki
ýkj.alangt fyrir heiman Brunna.
Gengu víkingar þar á land 50
eða 60 að tölu. Fóim þeir þeg-
ar upp í fitina þar fyrir ofan
til að smala saman sauðum og
nautum og reka til strandar.
Fátt manna, er sagt, að væri
fyrir heima á Látrum nema
Gottskálk bóndi og synir hans
þrír. Ekki eru þeir nafngreind-
ir nema einn, og hét sá Jón.
Sögðu þeir karli föður sínum
frá komu víkinganna og að-
gerðum þeirra. Sagði þá karl,
Eggert H. Kristjánsson.
aði hann sonu sína til hreysti-
legrar móttöku.
Við það bjuggust þeir bræð-
ur og gengu út eftir melbökk-
unum, er þá höfðu verið háir,
og verða víkingar ekki neins
ófriðar varir, fyrr en þeir
bræður eru rétt að þeim komn-
ir. Mættust þeir nú á rifinu,
og sló þegar í' bardaga. Þeir
bræður höfðu hvalrif að vopn-
um og gengu svo hart fram,
að þeir drápu alla víkingana.
En frá Gottskálki karli er það
að segja, að hann lét bera sig
út á bæjarhólinn í byrjun or-
ustunnar. Barði hann með
tveimur svigabrotum ofan í
hólinn, meðan barizt var, og
féll jafnan einn maður af vík-
ingum við hvert högg, sem
karlinn barði.
Hvallátrar. Bjarnarnúpur i baksýn.
að nú væru ei menn sem áður
hefði verið, og það myndi
hann sína daga, að eitthvað
hefði hann látið í skerast, áð-
ur en hann hefði verið í'ænd-
ur, og víst hefði hann ekki á
brott hlaupið, þótt nokkrir
kögursveinar hefðu orðið á
vegi sínum, sem víkingar þess-
ir vera myndu, og mjög eggj-
Jón Gottskálksson var fyrir
Látramönnum í bardaganum,
Var hann rammur að afli og
g.arpur hinn mesti og þó talið,
að eigi væri hann nema 18
vetra. Látramenn könnuðu bú-
pening sinn eftir fall víking-
anna, og hafði þá tvævetur
kvíga dottið ofan í' svokallað
Svartavað. Þá er sagt, að Jón