Vikublaðið - 05.08.1994, Blaðsíða 9

VIKUBLAÐIÐ 5. ÁGÚST 1994
9
Island
Síbreytileg
þjóðarímynd
eða varanlegt
þjóðerni?
Segja má um heimsbyggðina nú
á ofanverðri tuttugustu öld að
hún hafði bæði stækkað og um
leið minnkað frá því sein áður var.
Byltingakenndar breytingar á sviði
samgangna auk sjónvarps og gervi-
hnattafjarskipta hafa opnað fólki
nýja sýn á veröldina. Þessar breyt-
ingar haldast í hendur við aukin al-
þjóðatengsl og aukið valdsvið yfir-
þjóðlegra samtaka og bandalaga
hvort heldur í verslun eða pólitík.
Valdsvið þjóðríkisstjórna og mögu-
leikar þeirra til að hafa úrslitaáhrif á
líf þegna sinna hefur að sama skapi
verið skert.
Einn flöturinn á þessum breyt-
ingum sem snýr að hinum venjulega
leikmanni er sá að hann eða hún er
sífellt að uppgötva nýja meðbræður
og systur í alþjóðlegu margmenn-
ingarsamfélagi samtímans. Ort vax-
andi samskipti milli landa og fjar-
lægra heimshluta gera það að verk-
um, að hvort sem manni líkar það
betur eða verr er maður sífellt að
kynnast nýju fólki sem hef-
ur aðra sýn á lífið og tilver-
una en maður sjálfur. Aður
ýkti landfræðileg fjarlægð
vægi menningarlegrar fjar-
lægðar eða mismunar. Líf
fólks í fjarlægum heintshlut-
um var sveipað dulúð sem
ósjaldan fékk hina óræðu
flokkun „exótískt“. Trölla-
sögur bárust af undarlegum
siðum fólks sem lagði sér til
munns furðulegasta óæti á
borð við maura og slöngur
og aðrar sögur bárust af
undarlegu fólki sem aldrei
borðaði kjöt eða fisk.
Síaukin menningartengsl í
víðustu merkingu þess orðs
gera það að verkum að það
sem áður var ffamandi er nú
orðið kunnuglegt. Við kynn-
umst hvort öðru á svo marg-
an hátt t.d í gegnurn rnatar-
menningu. Eftir að hafa
kynnst indversku eldhúsi er
hvorki tandoori né kurma
lengur ffamandi og annar-
legt bragð. Fyrir mörg okkar
er það líka uppgötvun að
karrí er kryddblanda - ekki
kryddjurt - og því til í ótal
útgáfum, að kardimomma
kemur ekki bara í dropum
og það má nota hana víðar í
matargerð en í bakstur.
Koma aukin samskipti og
menningartengsl þjóðar-
ímynd eða sjálfsímynd hópa
eitthvað við, kynni einhver
að spyrja? Liggur það til
dæmis ekki í augurn uppi
hvað það er, sem gerir okkur
að Islendii.w un; bók-
menntaarfúrinn, íslensl
tunga, bændamenningiii,
æðisgengin náttúran og
sambúðin við hana?
Nei, málið er ekki endilega svona
borðleggjandi. Þó þessir þættir hafi
allir samanlagt átt þátt í að móta
uppistöðuna í þjóðarímynd Islend-
inga er bæði skynjunin og skilgrein-
ingin á þeim, breytingum undirorp-
in.
Hvað er þetta fyrirbæri þjóðar-
ímynd, er hún það sama og þjóð-
erni? Sumir leggja þessi hugtök að
jöfhu en ég kýs fremur að nota hug-
takið þjóðarímynd því þjóðerni fel-
ur í sér hugmyndir um að „eigin-
leikar“ og svo kölluð „þjóðarein-
kenni“ séu ásköpuð eigi sér jafnvel
rætur í genunum. Eg gef ákaflega
lítið fyrir slíkar hugmyndir. Við
manneskjurnar erum félags- og
menningarlegar afurðir.
Þjóðarímynd - þ.e.a.s hvaða þætt-
ir og hvaða hugmyndir ná hljóm-
grunni meðal fólksins um hvað það
er sem gerir það að þjóð - er þar af
leiðandi ekki greypt í stein heldur
breytist hún sífellu. Margir þættir
hafa áhrif á og breyta þjóðarímynd-
inni. Breyttir atvinnuhættir, sið-
venjur og samfélagshættir, áhrif er-
lendra menningarstrauma, aukin
samskipti útávið, allt kallar þetta á
nýjar skilgreiningar á þjóðinni og
nýjar réttlætingar á tilvist hennar
sem pólitískrar og menningarlegrar
einingar.
Sjálfsímynd þjóðarinnar sem
hóps verður alltaf til í samanburði
og jafnframt andstöðu við annan
hóp eða hópa. Vitund hóps um til-
vist sína og sjálfsímynd hans er ekki
sjálfsprottin, heldur mótast hún af
ýmsum þáttum í hinu félagslega og
pólitíska umhverfi.
Hér vegur líka hlutur einstakra
einstaklinga, hópa og stundum
heilla stétta þungt. Af einstökum á-
hrifsmönnum á mótun íslenskrar
þjóðarímyndar ffá tímum sjálfstæð-
isbaráttunnar og frain yfir stofnun
lýðveldins má nefha Jón Sigurðs-
son, seinna Jón Aðils, Sigurð Nor-
dal og Guðmund Finnbogason.
Hugmyndir þessara manna höfðu
Hallfríður
Þórarinsdóttir

gífurlega mótandi áhrif á vimnd ís-
lendinga um sjálfa sig sem „þjóð“
meðal þjóða.
Með breyttum samfélagshátmm í
víðustu merkingu þess orðs, tekur
innihald þessara þátta breytingum,
nýir þættir koma til sögunnar og
aðrir hverfa. Til dæmis mætti spyrja
hvaða vægi hugmyndin um pólitískt
lýðræði hefur í skynjun fólks á því
að vera íslendingur eða þá almann-
tryggingar og ókeypis skólaganga?
Skipta þessir þættir einhverju máli
fyrir vimnd Islendinga um sjálfa sig
nú á tíunda áramgnum? Annað
dæmi væri nýting fiskimiðanna
umhverfis landið. Hversu
miklu máli skiptir það fyrir ís-
lendinga sem þjóð að stjórhá
nýtingu fiskimiða innan ís-
lenskrar landhelgi? Ef marka
má umræðuna um aðild Islands
að Evrópubandalaginu þá er
þetta mál málanna og ósjaldan
sem því er borið við að ef nýt-
ingu fiskimiðanna verður
stjórnað ffá Brussel sé lítið eftir
af efnahagslegu sjálfstæði þjóð-
arinnar og pólitísku og menn-
ingarlegu sjálfstæði þar með
stefnt í voða. Þegar litið er til
baka í sögunni og til hugmynda
þeirra einstaklinga sem höfðu
afgerandi áhrif á mómn ís-
lenskar þjóðarfmyndar ffá upp-
hafstímum sjálfstæðisbarátt-
unnar og fram að stofnun ís-
lenska lýðveldisins, er augljóst
að landhelgismál höfðu alls
ekki sama vægi og þau hafa nú.
Breytingar á þjóðarímynd
ganga ekki alltaf þegjandi og
hljóðalaust fyrir sig heldur eru
þær afrakstur stöðugra átaka
innbyrðis, það er að segja bæði
innan hópsins og ennfremur
milli hópsins og annarra hópa.
Átaka sem á smndum leiða til
blóðugra stríða. Friðsemd um
þjóðarímynd er nauðsynleg
fyrir áframhaldandi tilvist
þjóðríkisins.
Fyrirbærið þjóðn'ki, sem er
miðlægt í allri pólitískri um-
ræðu samtímans, er skilgetið
afkvæmi iðnbyltingarinnar og
þeirrar frönsku, og því ekki
ýkja gamalt í sögunni. Þrátt
fyrir ungan aldur hefur réttlæt-
^ ingin fyrir tilvist þjóðríkisins
'9 engu að síður leitt af sér blóð-
5, ugusm styrjaldir mannktms-
5 sögunnar þar sem fólk er tilbú-
ið að fórna lífinu í nafiii hóps sem
kallar sig þjóð. Yfirstandandi stríð á
Balkanskaga er glöggt dæmi urn
það. Án þess að hætta mér út í
krufningu á orsökum þeirra hörmu-
legu átaka hefur þetta stríð engu að
síður gert afstæðni þjóðarímyndar
deginum ljósari. Múslímir og
Serbar sem nú berjast á banaspjót-
um í Bosníu-Hersegovínu bjuggu
áður saman f ffiðsemd. Sjálfsímynd
þessara hópa - eða þjóðarímynd -
hafði þá allt aðra tilvísun en hún
hefur núna. I þessu stríði hefur
þjóðernishyggjuhugmyndin um
pólitískt sjálfstæði handa „hreinni"
og „ómengaðri þjóðinni" náð yfir-
höndinni. Afleiðingarnar nálgast
þjóðarntorð og upplausnin algjör
fyrir alla sem að máli standa.
Þjóðríki og þjóðir eru augljóslega
sögulegar afurðir. Þessar afurðir era
í sífelldri mómn, standa aldrei í
stað. Það var fyrst með tilkoinu
hins miðstýrða þjóðríkis að svoköll-
uð „þjóðarbrot“ urðu vandamál
(menningarhópar sem skera sig frá
ríkjandi hóp en hafa pólitískt sjálf-
stæði). Þegar litið er á söguna kem-
ur í ljós að hvort tveggja er til, að
þjóðríkið hafi orðið til á undan
þjóðinni og einnig að þjóðin hafi
orðið til á undan þjóðríkinu.
Franska þjóðin, varð til dæmis ekki
til sem þjóð með vitund um sig sem
slíka, fyrr en eftir stofnun franska
þjóðríkisins. Álirif skólaskyldu á
mótun þjóðarímyndar skipm sköp-
um í Frakklandi eins og víða annars
staðar. Á sama tíma og börnunum
var innrætt hið rétta franska „þjóð-
erni“ var menningarlegri mismun-
un innan „frönsku þjóðarinnar"
kerfisbundið útrýmt ekki síst í
gegnum skólana. Allt sem greindi
fólk að í þjóðarbrot upprætt. Til
dæmis voru öll tungumál sem töluð
voru innan þjóðríkisins, önnur en „-
hrein ffanska" bönnuð. Skipti þá
ekki máli hvort um var að ræða
önnur mál Iíkt og bretónsku eða
franskar mállýskur sem viku frá
hinu „rétta máli“. Til gamans má
geta þess að laust efdr miðbik síð-
usm aldar hafði allt að einn þriðji
hluti ffönsku þjóðarinnar engan
þekkingu né skilning á franskri
mngu.
Ofugt því sem gerðist í Frakk-
landi, þá varð þjóðarímynd Islend-
inga til á undan íslenska þjóðríkinu
og mótast fyrst í samanburði og
andstöðu við Dani á 19.öld. Hran
danska einveldisins og tilkoma
dttnska þjóðrtkisins ýtti ekki síst
undir tilkomu og mómn íslenskrar
þjóðarímyndar, segja íslenskir sagn-
fræðingar sem rannsakað hafa. Til-
vist 19. aldar þjóðríkisins grundvall-
aðist á þjóðinni samkvæmt skil-
greiningu þjóðernishyggjunnar um
að þjóðin væri menningarlega eins-
leimr hópur. Þar með vora Islend-
ingar orðnir „þjóðarbrot“ innan
danska þjóðríkisins.
Núna í lok mtmgusm aldarinnar
skipta Danir alls ekki meginmáli
fyrir þjóðarímynd Islendinga. Á
æviskeiði lýðveldisins hafa aðrar
þjóðir og hópar komið í stað Dana.
Máttur og megin Bandaríkjamanna
vegur hér þungt og þá ekki bara
bein áhrif hersemnnar. Tröllslegir
yfirburðir Bandaríkjamanna á sviði
alþjóðapóliukur, hernaðar eða
verslunar að ógleymdri þungavigt
þeirra í útflumingi á neysluhyggju
hafa haft gífúrleg áhrif á íslenskt
samfélag og mómn íslenskrar
þjóðarímyndar. Þessi umskipti
koma berlega fram í bókmennmn-
um - fjölmiðlar að bókmennmm
meðtöldum hafa mjög mótandi á-
hrif á þjóðarímynd - samanber þau
ólíku íslönd, sem lýst er annars veg-
ar í Sölku Völku og hins vegar í
Atómstöð nóbelskáldsins. Nú þegar
kalda stríðið heyrir sögunni til og
pólitísk ásýnd heimsins er í örum
breytingum verður efnahags/póli-
tíski risahópurinn Evrópubandalag
sífellt meira áberandi áhrifsþátmr
fyrir skilgreiningar Islendinga á
sjálfum sér.