Lesbók Morgunblaðsins - 12.02.2005, Blaðsíða 8

8 | Lesbók Morgunblaðsins ˜ 12. febrúar 2005
Í
Willowstræti 155, Brooklyn, New
York City, býr ásamt fjölskyldu
sinni eitt frægasta leikritaskáld
Bandaríkjanna, Arthur Miller. Sá
sem dvalizt hefur á Manhattan
um skeið og kynnzt vélrænum
óróa þessarar steinborgareyju,
þar sem enginn maður hefur tíma
til neins nema flýta sér, skilur hvers vegna hið
fræga leikritaskáld hefur tekið Brooklyn fram
yfir Manhattan. Enda þótt ekki sé meira en
svo sem 15 mínútna lestarferð frá hjarta Man-
hattan út í íbúðarhverfi Brooklyn, er þarna um
að ræða tvo ólíka heima: – annan iðandi af óróa
og drepandi hraða, með skýjakljúfum er teygja
sig eins og svartir skuggar til
himins; hinn friðsælan, með lág-
um, gömlum húsum er láta lítið
yfir sér, eiga þó sína sögu mörg hver. Í einu
slíku húsi býr höfundur meistaraverksins Sölu-
maður deyr.
Einn sólheitan dag fyrir nær hálfum mánuði
var mér tilkynnt, að Arthur Miller ætti von á
mér á heimili sínu og væri reiðubúinn að rabba
við mig og svara nokkrum spurningum er ég
hefði hug á að leggja fyrir hann. Hafði ég þá
fyrir nokkru farið þess á leit að fá við hann
stutt blaðaviðtal, enda þóttist ég vita, að ís-
lenzka lesendur fýsti að kynnast skoðunum
hans á ýmsum málum; a. m. k. kunnu þeir að
meta „Sölumaður deyr“ á sínum tíma.
En hvað um það. Hann beið eftir mér, og
það var aðalatriðið. Lítið vissi ég um manninn
sjálfan, áður en ég hitti hann að máli, hafði að-
eins lesið dálítið eftir hann og um hann, séð
„Sölumaður deyr“ og hrifizt. Á leiðinni í neð-
anjarðarlestinni reyndi ég því að gera mér
nokkra grein fyrir manninum og hugsaði um,
hvernig þessi frægi rithöfundur mundi taka
óþekktum íslenzkum blaðamanni; fannst alveg
eins líklegt, að ég fengi lítið upp úr honum
annað en já og nei, ef hann þá á annað borð
hefði nokkurn tíma til að rabba við mig eins-
lega. Slíku var maður farinn að venjast í þeirri
stóru borg New York; það kom ekki lengur á
óvart, þótt fólk hefði ekki tíma til að taka það
rólega.
En ótti minn reyndist ástæðulaus. – Er ég
hafði nokkrum sinnum barið að dyrum í Will-
owstræti 155, var opnað og innan dyra stóð
hár, grannur og myndarlegur maður með
dökkt, hrokkið hár. Tindrandi augu. Hann var
órakaður og bar mjög á því vegna dökkrar
skeggrótar, klæddur köflóttri sportskyrtu og
brúnum flauelsbuxum. Hann var heldur
þreytulegur að sjá, andlitsdrættirnir þó
ákveðnir og skarpir. Andlitið mjóslegið. Þetta
var Arthur Miller sjálfur. Hann bauð mig vel-
kominn og ég fann, að andspænis mér stóð vin-
gjarnlegur maður. Nokkuð alvörugefinn. Hann
var frjálslegur í fasi, eins og flestir Banda-
ríkjamenn, og tók mér, eins og hann hefði
þekkt mig alla ævi.
Er Miller hafði boðið mér inn, fór hann fram
í eldhúsið á neðstu hæð hússins, fékk sér glas
af ískaldri mjólk og bauð mér. Þótti mér þetta
heldur undarlegt uppátæki í landi hins ágæta
Schlitz-bjórs, en Miller var ekki lengi að svara
spyrjandi augnaráði mínu. Kvaðst hann hafa
lagt sig þá um morguninn eftir 15 tíma þrot-
lausa vinnu og þætti sér því gott að fá sér
kaldan mjólkursopa, áður en við byrjuðum að
rabba saman. Fórum við síðan upp á skrifstofu
hans, en á leiðinni hittum við ungan dreng,
sem grét hástöfum: „Sonur minn,“ sagði skáld-
ið. „Hann er líklega óánægður yfir því að það
skuli enginn blaðamaður vilja tala við hann.“
Þegar við komum upp í skrifstofuna, spurði ég
Miller að því, hvort hann ynni alltaf svona
lengi. – Já, svaraði hann, ég vinn alltaf mjög
lengi í einu, þegar ég byrja á annað borð, þetta
14–15 tíma á sólarhring. Í gærmorgun fannst
mér ég endilega þurfa að skrifa smásögu sem
ég hef lengi verið með í kollinum, en ætlaði
mér þó aldrei að skrifa. En í gær sótti efnið
svo ákaft á mig, að ég fékk engan frið, fyrr en
ég var setztur við ritvélina og byrjaður að
setja það á pappírinn. Hefi ég nú unnið í alla
nótt og vélritað milli 40–50 blaðsíður af sög-
unni . . . Þetta er mjög undarleg saga. Mjög
undarleg.
– Og um hvað fjallar hún, ef ég má spyrja?
– Ja, í stuttu máli fjallar hún eiginlega um
gildi mannsins, gildi mannssálarinnar. Hún er
um ungan, brjálaðan listamann sem reynir –
þrátt fyrir veikindi sín – að bjarga sál sinni,
komast heill í höfn, ef svo mætti segja.
Miller virðist ætla að láta þetta nægja, en þá
er eins og grípi hann einhver löngun til að
segja þessa hálfgerðu sögu. Hann fitlar við rit-
vélablöðin, sem liggja á skrifborðinu, hálf-
vandræðalegur í fyrstu og eins og dapur yfir
eymdarlegum örlögum sögupersónu sinnar.
Síðan hefur hann frásögn sína skýrum rómi,
ákveðinn, eins og til að leggja áherzlu á, að
svona ömurlegt geti mannlífið verið: – Sagan
er um ungan mann, ungan listmálara öllu held-
ur, 24 ára gamlan, segir hann og lítur á mig, 24
ára gamlan. Hann þjáist af brjálsemi og gerir
ítrekaðar tilraunir til að ná tali af frægum rit-
höfundi, segist langa mikið til að ræða við hann
svo sem fimm mínútur um listmál. Rithöfund-
urinn hefur engan áhuga á slíkum viðræðum,
vill halda manninum í hæfilegri fjarlægð, en
finnur þó til ábyrgðar gagnvart þessum með-
bróður sínum og fær hálfgert samvizkubit út af
öllu saman. En ungi maðurinn gefst ekki upp,
hann er ákveðinn í að leggja ekki árar í bát.
Svo er að sjá sem honum sé lífsspursmál að
ræða við rithöfundinn, og að því kemur loks, að
þeir mæla sér mót. Kemur þá í ljós, að unga
málarann langar ekkert til að ræða listmál við
rithöfundinn – spyr hann aðeins þeirrar einu
spurningar, hvort hann álíti, að einn maður
geti náð algjöru áhrifavaldi yfir öðrum. Kveður
hann frænku sína eina gamla hafa náð tökum á
sér og reyni hún af öllum mætti að eyðileggja
líf sitt, koma í veg fyrir, að hann geti náð eðli-
legum þroska – og málað.
Rithöfundurinn svarar spurningu listmál-
arans unga á þá lund, að frænkan hafi ekkert
áhrifavald yfir honum, heldur sé það ímyndun
hans. Hann hafi sjálfur gefið henni þetta
áhrifavald. – Annars er bezt, að menn kynnist
sögunni af eigin raun með því að lesa hana
sjálfir, en ég vara þó við henni, því að hún er
hálfundarleg, eins og ég sagði áðan. Hálfund-
arleg. – En þungamiðja hennar er þessi: –
Þrátt fyrir brjálsemina reynir ungi maðurinn
að bjarga sér í land, óttinn við að bíða algert
skipbrot verður jafnvel brjálseminni yfirsterk-
ari. Mannssálirnar eru jafn verðmætar heilar
sem vanheilar, því líf manna verður ekki vegið
eins og gullmolar. Nú á dögum ber því miður
talsvert á því, að menn glatist, séu troðnir und-
ir, ef svo mætti að orði komast.
– Hvar á þessi saga að birtast? Margir hafa
áreiðanlega gaman af að kynna sér hana, en
hvar geta þeir fundið hana, ef . . . ?
– Veit það ekki, svarar Miller nokkuð snögg-
ur upp á lagið og hálfkæruleysislega. Kannski
vill enginn birta hana á prenti, bætir hann við
og ypptir öxlum.
– Hafið þér skrifað margar smásögur, Mill-
er?
– Nei, ekki nema sex, og af þeim er ég að-
eins ánægður með eina, Monte St. Angelo, sem
fyrst var prentuð í hinu ágæta bókmenntariti
Harpers og hlotið hefur mörg verðlaun. Einnig
hefur hún birzt í ýmsum smásagnasöfnum, svo
að auðvelt er að ná í hana.
– Annars hafið þér auðvitað helzt fengizt við
leikritagerð. Hvenær var fyrst sýnt eftir yður
leikrit?
– Það var árið 1945. Leikritið heitir The
Man Who Had All The Luck. Það hefur aldrei
verið gefið út, vegna þess að mér hefur ekki
líkað það alls kostar. Þegar það var frumsýnt á
Broadway fyrir níu árum, gekk það aðeins í
fjóra daga. Og síðan ekki söguna meir. Það
virtist vera dauðadæmt. – Er leikritið hafði
fengið þessa hraklegu útreið á Broadway,
missti ég alveg kjarkinn og hugðist hætta við
leikritagerð; sneri mér þá að skáldsagnagerð
og samdi bókina Focus, sem fékk ágæta dóma
og varð geysivinsæl. Hún fjallar um Gyð-
ingahatur og hefur verið gefin út bæði á
dönsku og sænsku, svo að það eru hæg heima-
tök fyrir ykkur Norðurlandabúa að komast yfir
hana.
– En segið mér eitt, ætlið þér aldrei að gefa
út The Man Who Had All The Luck?
– Jú. Ég hefi nú breytt um skoðun og ákveð-
ið að leyfa útgáfu leikritsins. Ástæðan er sú, að
Riksteatret í Noregi fór þess á leit við mig
ekki alls fyrir löngu að mega sviðsetja leikritið.
Eftir talsverðar bollaleggingar lagði ég blessun
mína yfir, að það yrði sýnt, og nú er mér sagt,
að það hafi hlotið ágæta dóma gagnrýnenda og
góðar viðtökur leikhúsgesta. Ég er mjög
ánægður með þann árangur, – bætir Miller við,
um leið og hann sækir myndir af leiknum í
Noregi og blaðaúrklippur sem honum hafa ver-
ið sendar. – – Ég get að vísu ekki lesið þetta
sjálfur, en hvernig er það annars, eru ekki
norskan og íslenzkan lík mál? Kannski þér get-
ið þýtt fyrir mig eitthvað af þessum blaðadóm-
um? Hann sat hljóður sem barn, á meðan ég
las fyrir hann lofsamlegan dóm í Dagbladet;
lítillátur, en samt ánægður með þann óvænta
sigur, sem hann hafði unnið. – Noregur hlýtur
að vera indælt land, sagði hann svo eins og upp
úr eins manns hljóði, indælt land. – Á Norð-
urlöndum er ágætisfólk, ég hef bæði verið í
Svíþjóð og Danmörku og kunni þar ágætlega
við mig. Næst ætla ég til Noregs og Íslands,
langar mikið að kynnast þessum tveimur Norð-
urlöndum, sem ég þekki svo alltof lítið.
Síðan röbbuðum við drykklanga stund um
Ísland, land og þjóð, og vissi Miller talsvert
mikið um hvort tveggja. Einkum hafði hann
áhuga á Þjóðleikhúsinu og starfsemi þess og
ljómaði allur, er ég sagði honum frá blómlegu
leiklistarlífi í Reykjavík. – Dásamlegt, sagði
hann, dásamlegt. Ég hefi einmitt barizt fyrir
því, að við eignuðumst þjóðleikhús hér í
Bandaríkjunum, nokkurs konar leiklist-
Rætt við Arthur M
Bandaríska leikritaskáldið Arthur Miller lést í
fyrradag, 89 ára að aldri. Fyrir ríflega hálfri
öld, í október 1954, átti Matthías Johannessen
samtal við hann ytra og birtist það í Morg-
unblaðinu. Það fer hér á eftir. Þess má geta að
þetta samtal var á sínum tíma lagt fyrir óam-
erísku nefndina og notað í málsvörn skáldsins
þegar McCarthy stefndi honum fyrir nefndina
vegna ímyndaðra tengsla við kommúnista í
Bandaríkjunum.
Deiglan Bandaríska leikritaskáldið Arthur Miller árið 1956. Miller setti á löngum ferli mark sitt á bandarís
Eftir Matthías
Johannessen