Lesbók Morgunblaðsins - 12.03.2005, Blaðsíða 11

Lesbók Morgunblaðsins ˜ 12. mars 2005 | 11
K
venrithöfundar frá Rómönsku
Ameríku hafa vakið athygli víða
um heim á síðustu tuttugu ár-
um. Nokkrar þessara skáld-
kvenna koma frá Mexíkó og
þeirra frægust er án efa Laura
Esquivel með sögu sína Kryddlegin hjörtu
(Como aqua para chocolate, 1990). Mexíkóska
byltingin er sögusvið þeirrar bókar en sjónar-
hornið á hana má segja að sé á rómantíska
kantinum. Byltingin sem hófst 1910 var langt og
margslungið borgarastríð með óljós endalok og
hefur verið áleitið viðfangsefni rithöfunda í
Mexíkó fram á okkar daga en eftir hana sátu
Mexíkóar uppi með Stofnanavædda Byltingar-
flokkinn (Partido Revolucionario Institucional)
við stjórnvölinn í hvorki meira né minna en 75 ár.
Önnur skáldkona af sömu kynslóð sem einnig
sækir efnivið í byltinguna er Angeles Mastretta
höfundur bókarinnar Fylltu mig lífi (Arráncame
la vida, 1985). Þessar skáld-
konur eiga sér formæður í
ritheimum sem skrifuðu um
þá umbrotatíma í sögu
Mexíkó sem byltingin, aðdragandi og eftirmálar,
var út frá femínísku sjónarhorni og er ætlunin og
líta hér á verk Elenu Garro (1920?-1998) og Ros-
ario Castellanos (1925-1974) sem báðar voru
brautryðjendur í mexíkóskri bókmenntasköpun
á tuttugustu öld.
Upphaf töfraraunsæis
Elenu Garro er fædd í kringum 1920 í Puebla í
Mexíkó. Hún lagði stund á bókmenntir og heim-
speki við UNAM háskólann í Mexíkóborg. Hún
hóf ritferil sinn sem blaðamaður en skrifaði síðan
skáldsögur, leikrit og smásögur. Garro kynntist
rithöfundinum og verðandi Nóbelhandhafanum
Octavio Paz á háskólaárum sínum, giftist honum
árið1937 og fluttist með honum til Parísar þar
sem hún komst í kynni við framsækna listamenn
á árunum eftir seinni heimsstyrjöldina. Hjóna-
bandi hennar og Paz, sem oft er nefndur skáld-
risi Mexíkó, lauk með fullum fjandskap árið
1959. Öll skrif Garro koma út eftir að hún færir
sig úr skugga risans Paz.
Garro tókst að fá bæði stjórnvöld og mennta-
menn í Mexíkó upp á móti sér árið 1968, eftir
fjöldamorð stjórnvalda á stúdentum á Tlatelolco-
torginu. Hún fluttist til Parísar í sjálfskipaða út-
legð þegar henni var útskúfað úr mexíkósku
menningarlífi ýmist sökuð um að vera útsendari
Castros eða CIA. Hún fluttist til baka til Mexíkó
árið 1993 og fimm árum síðar lést hún, einangruð
og yfirgefin af flestum nema dóttur sinni. Elena
Garro er talin forgöngumaður töfraraunsæisins
þó að aðrir hafi fengið heiðurinn af sköpun þess.
Hún var ötull talsmaður landlausra í Mexíkó og
kúgun kvenna var henni þyrnir í augum. Garro
notaði óhefðbundnar aðferðir til að hrista upp í
samfélagi sem var óréttlátt og spillt. Hún gerði
það á listrænan hátt með sínum hnitmiðaða en þó
margræða og frumlega stíl og óhætt er að segja
að Garro sé ein umdeildasta og jafnframt mót-
sagnakenndasta persóna mexíkóskrar menning-
ar á síðustu öld þó að mikilvægi verka hennar sé
óumdeilt.
Eitt af áberandi stílbrögðum í verkum Garro
er meðferð hennar á tímanum sem ýmist stendur
í stað eða fer í hringi. Raunveruleiki og töfrar
eru lögð að jöfnu við að túlka margræða sögu og
menningu Mexíkó frá sjónarhóli kvenna og ann-
arra í neðstu þrepum valdapíramíta samfélags-
ins. Í smásögunni Það er Tlaxkaltekunum að
kenna (La culpa es de los Tlaxcaltecas, 1964)
hleypst óhamingjusöm og kúguð eiginkona á
brott með azteka sem var uppi nokkrum hundr-
uð árum á undan henni. Aðalpersóna sögunnar,
Laura, er skilgetið afkvæmi einnar frægustu
goðsagnar Mexíkó um Malinche sem eins og
Mexíkó sjálft er afurð tveggja ólíkra menningar-
heima, annars vegar er hinn töfrandi og goð-
sagnakenndi heimur hinna sigruðu indíána og
hins vegar heimur hinna ofbeldisfullu innrás-
araðila. Í verkum Garro er víða að finna vísanir í
goðsögnina um Malinche. Þegar nýlenduherfor-
inginn Hernán Cortés náði friðarsamkomulagi
við Moctezuma höfðingja Azteca, lék þar stórt
hlutverk Malinche konungborin aztekakona sem
honum hafði verið gefin sem þræll. Malinche tal-
aði ýmis indíánatungumál og túlkaði fyrir Cort-
és. Þar að auki hefur hún sjálfsagt haft gott vald
á því sem nú er kallað menningarlæsi og er hún
talin lykilpersóna í friðarsamkomulaginu. Mal-
inche eignaðist barn með Cortés sem talið er
vera fyrsti mexíkóinn og er Malinche því formóð-
ir Mexíkó nútímans. Ímynd Malinche á sér tvær
ólíkar hliðar, annars vegar er ímynd svikarans
sem seldi þjóð sína í hendur innrásarhersins en
hinsvegar ímynd konunnar sem af kænsku sinni
tókst að forða þjóðinni frá stríði og slátrun. Túlk-
un á hlutverki Malinche í menningarsögu
Mexíkó hefur runnið femínistum til rifja og hafa
þær viljað losa hana úr Evuhlutverki hins eilífa
samviskubits. Önnur túlkun þessarar sögu, sem
getur vel lifað samsíða hinni, er að hún sé upp-
gjör við hjónaband Garro og Octavio Paz enda
hafði hann í ritgerðarsafni sínu Völundarhús ein-
manaleikans (El laberinto de la soledad, 1950)
fest Malinche í sessi sem hina svikulu og svívirtu
móður sem ber ábyrgð á minnimáttarkennd hins
óskilgetna mexíkóa nútímans.
Fyrsta skáldsaga Garro, Endurminningar um
framtíðina (Los recuerdos del porvenir, 1963),
kom út tíu árum eftir að hún var skrifuð. Endur-
minningar um framtíðina þykir eitt af höfuð-
verkum spænsk-amerískra bókmennta á tutt-
ugustu öld og upphafsrit töfraraunsæisins.
Sagan gerist meðal annars í herteknu þorpi,
Ixtepec, á síðasta skeiði byltingarinnar á tímum
svokallaðs „Cristero“ stríðs á þriðja áratugnum.
Þorpið er aðalpersóna sögunnar ef svo má segja
og líka sögumaður hennar. Hringferð tímans
hefur kallað hverja innrásina á fætur annarri
yfir þetta litla þorp í stríðum þar sem þorpsbúar
uppskera ofbeldi og kúgun sama hverjir berjast
fyrir hverju.
Í Endurminningum um framtíðina er Isabel
Moncada í hlutverki Malinche. Isabel verður að
steini en það er refsing hennar fyrir að yfirgefa
stétt sína og fjölskyldu og fyrir að elska yfir-
mann setuliðsins sem elskar hana ekki á móti.
Tími Isabel er stöðvaður með því að breyta henni
í stein og þannig er hún dæmd til að fylgjast með
tímanum fara í hringi, horfa á söguna endurtaka
sig og minningarnar eru þannig ekki bara um
fortíðina heldur líka um framtíðina.
Sendiherra indíána og kvenna
Eitt af athyglisverðustu skáldum Mexíkó á síð-
ustu öld er skáldkonan Rosario Castellanos. Hún
var fædd árið 1925 í Chiapas, syðsta og jafnframt
fátækasta héraði Mexíkó og ólst þar upp. Síðar
flutti hún til Mexíkóborgar og lauk þar meistara-
námi í heimspeki með ritgerð um menningu
kvenna. Hún lést af slysförum árið 1974 í Ísrael
en þar gegndi hún embætti sendiherra. Hún lét
eftir sig fjölbreytt safn ljóða, ritgerða, skáld-
sagna, smásagna og leikrita. Castellanos fæddist
inn í illa þokkaða landeigendafjölskyldu á stund
og stað sem einkenndist af stéttaskiptingu, kyn-
þáttahyggju, misskiptingu auðs og lands og rétt-
leysi kvenna. Þessi misskipting lífsgæða er enda
umfjöllunarefni í verkum hennar. Í þeim fyrstu
eru samskipti landlausra og landeigenda, ind-
íána/hvítra manna, í brennidepli en þegar á líður
verður staða konunnar henni hugleiknari. Ros-
ario Castellanos var alla tíð meðvituð um þá tvö-
feldni sem fólst í því að vera Mexíkósk kona.
Landið var og er uppfullt af andstæðum ekki síst
Chiapas þar sem flestir búa við mikla fátækt á
auðugu landsvæði. Sjálf tilheyrði Castellanos fá-
mennum forréttindahópi mexíkóskra kvenna
sem gátu menntað sig og látið að sér kveða í
þjóðlífinu sem hún og gerði.
Árið 1992 tókst hópi índíána í Chiapas að kom-
ast í heimsfréttirnar er þeir lýstu stríði á hendur
ríkisstjórn landsins í nafni Zapatistahreyfingar-
innar. Í Chiapas búa að stórum hluta indíánar,
um það bil helmingur þeirra ólæs og önnur lífs-
kjör eru í samræmi við það. Uppreisn indíána í
Chiapas átti sér langa forsögu þar sem eignar-
hald á landi fer með stórt hlutverk. Góð leið til að
kynnast þessari forsögu er að lesa fyrstu skáld-
sögu Castellanos Verndararnir níu, (Balún Can-
án 1957) sem lýsir átökum sem áttu sér stað á
stjórnarárum Lázaro Cárdenas, 1934-40. Árið
1917 voru sett lög um úthlutun lands til smá-
bænda og skyldu þeir mynda nokkurskonar sam-
yrkjubú eða „ejídos“. Þessi úthlutun gekk síður
en svo átakalaust fyrir sig en Cárdenas var sá
forseti landsins sem úthlutaði mestu af landi til
landlausra smábænda á kostnað stórlandeigenda
eftir mexíkósku byltinguna. Þó að indíánarnir í
Chiapas hafi fengið land í hendur hefur annað
misrétti haldið velli t.d. hefur alþjóðavæðingin
og fríverslunarsamningar sem Mexíkó hefur
gert komið illa niður á fátækum bændum. Þau
vandamál sem glímt er við í Chiapas eru ekki
staðbundin heldur er svipað ástand að finna víða
um Rómönsku-Ameríku, þ.e. gífurlega misskipt-
ingu lífsgæða. Titilinn, Balún Canán, er kominn
úr máli Tzotzil indíána sem byggja Chiapas og er
þeirra nafn á borginni Comitán þar sem Castell-
anos ólst upp.
Sagan er að stórum hluta ævisöguleg og hefur
einnig verið talin til svokallaðra „indíánskra“
bókmennta. Í henni segir af Argüellofjölskyld-
unni sögumaðurinn er sjö ára dóttir Argüello
hjónanna sem kynnir lesendum tvo ólíka menn-
ingarheima með sársaukafulla snertifleti. Ann-
ars vegar hinn kaþólska heim ráðandi stéttar af-
komenda Spánverja þar sem móðirin eyðir
mestu af tíma sínum í að reyna að tryggja sér
vist á himnum rekin áfram af hræðslu við helvíti.
Hins vegar heim hinna undirokuðu indíána sem
sögumaðurinn kynnir lesandanum í gegnum
fóstru sína. Báðar eru nafnlausar í bókinni, sem
undirstrikar valdaleysi þeirra, indíánakona og
stúlkubarn í samfélagi þar sem ættarnafnið og
sonurinn sem ber það áfram er aðalatriði. Sögu-
maður uppgötvar takmarkanir þess að vera
kvenkyns í heimi sem stjórnað er af karlmönnum
og á það jafnt við um indíánasamfélagið og það
kaþólska. Þegar bróðir hennar deyr fær hún að
vita hvílík vonbrigði það eru fyrir foreldrana að
hann dó en ekki stúlkan.
Bókin þótti á sínum tíma brjóta blað í „indí-
ánskum“ bókmenntum þar sem tilhneigingar
hafði gætt til að upphefja indíána í goðsagna-
kenndar hæðir. Raunsæi, mannúð og þekking á
málefnum indíána gefa Verndurunum níu sér-
stöðu að þessu leyti.
César höfuð Argüellofjölskyldunnar stendur
frammi fyrir þjóðfélagsbreytingum sem eru hon-
um óskiljanlegar. Fjölskylda hans hefur átt stór-
an búgarð í aldir en ný stjórnvöld eru að skipta
upp stórjörðum og afhenda indíánum land til
ræktunar. César telur það hina mestu firru enda
hefur hann litið á indíánana sem hluta af eigum
sínum. Felipe leiðtogi indíánanna hefur lært að
lesa og komist að því að sett hafa verið lög til að
tryggja réttindi hans fólks. César sem hefur allt-
af treyst á lögin sem hans stétt hefur sett fyrir
hans líka er of seinn að átta sig og glámskyggni
hans verður honum að lokum að falli. Hann tapar
öllu líka einkasyninum.
Skáldkonurnar sem hér hefur verið sagt frá
eiga það sameiginlegt að tilheyra efri lögum
þjóðfélagsins og höfðu þær þannig aðgang að
menntun og öðrum tækifærum sem buðust fáum
samtímakonum þeirra. Þær skoða sögu þjóðar-
innar út frá sjónarhorni hinna valdalausu og oft
undirokuðu svo sem kvenna, fátækra, barna og
indíána. Þær stuðluðu að nýjum frásagnarað-
ferðum og stækkuðu sjóndeildarhring bók-
menntanna. Hið blómlega bókmenntasköpun
mexíkóskra kvenna á undanförnum árum sýnir
að fræin sem umræddir höfundar sáðu hafa fallið
í frjóan svörð. Í mexíkóskum bókmennum þar
sem áður heyrðist ein og ein mjóróma kvenrödd
er orðinn til margradda kór.
Reuters
Uppreisn í Chiapas Uppreisnarmenn í liði zapatista leika á hljóðfæri við athöfn í helsta vígi sínu, þorpinu
La Realidad í Chiapas, fyrir förina til Mexíkóborgar.
Hin hlið sögunnar
Kvenrithöfundar í Mexíkó hafa þurft að berjast
fyrir því að raddir þeirra heyrist. Hér er sögð
saga nokkurra áhrifamestu kvenrithöfunda þar
í landi á síðustu öld.
Höfundur er bókmenntafræðingur.
Eftir Kristínu I.
Pálsdóttur
stinapals@simnet.is
Nýjasta skáldsaga Kazuo Ishiguro,Never Let Me Go eða Slepptu
aldrei tökum á mér, sem væntanleg er í
byrjun næsta mánaðar, fær afar góður
viðtökur hjá gagnrýnanda The Guard-
ian. Umfjöllunar-
efni Ishiguro er að
þessu sinni klónun,
en sagan greinir
frá þremur barn-
ungum klónum,
Kathy, Tommy og
Ruth, sem alin eru
upp á mun-
aðarleysingjahæli,
en eini tilgangur
þeirra í lífinu er að
vera líffæragjafar einhvern tímann í
óljósri framtíð. Ungmennin þrjú hafa
heyrt að ástin eða jafnvel listin geti
frestað hinum óumflýjanlegum örlög-
um um tíma og fá þau öll þrjú tækifæri
til að lifa í samfélagi
manna um óákveðin
tíma meðan þau bíða
eftir kallinu. Í sögunni
fylgjumst við með kynnum þeirra af
samfélaginu og að mati gagnrýnanda er
skilningsskortur ungmennanna á heim-
inum sem þau lifa í bæði fyndinn og
hjartnæmur. Þegar öllu er á botninn
hvolft snýst saga Ishiguro, að mati
gagnrýnanda, í raun ekki um klónun
heldur miklu fremur um sífellt nið-
urbrot vonarinnar og um það hvernig
við bælum öll niður vitneskjuna um að í
þessu lífi bregðast allar manneskjur
hver annarri, eldast og grotna að lokum
niður. Þannig velti bókin upp þeirri
spurningu hvers vegna við lifum ekki
lífsins til fulls. Segist gagnrýnandinn
sannfærður um að bókin veki hjá les-
endum löngun til að gera allt það sem
fái þá til að finnast þeir meira lifandi og
einbeittari.
  
Í ævisögunni Ester and Ruzya: HowMy Grandmothers Survived Hitl-
er’s War and Stalin’s Peace eða Ester
og Ryzya: Hvernig ömmum mínum
tókst að lifa af stríð Hitlers og frið-
artíma Stalíns,
skrifar blaðakonan
Masha Gessen um
ömmur sínar sem
verið hafa bestu
vinkonur í meira en
hálfa öld. Kon-
urnar tvær eru
báðar rússneskir
gyðingar og þurftu
að takast á við ein-
hverjar mestu
þrekraunir síðustu aldar, þ.e. ógn-
arstjórn Stalíns og útrýmingu Hitlers á
gyðingum, seinni heimsstyrjöld og
ringulreiðina sem einkenndi stjórn-
arhætti Stalíns. Að mati gagnrýnanda
The New York Times er hér um magn-
aða frásögn að ræða sem staðfesti enn
og aftur að raunveruleikinn er oft mun
lygilegri en allur skáldskapur.
  
Í bókinni En køn historie eða Kynlegsaga skrifar skáld- , fræði- og fyrr-
um blaðakonan Bente Hansen sögu
kvennahreyfingarinnar. Spannar sagan
baráttu formæðra okkar, rauðsokka-
hreyfinguna til nýfeminisma nútímans.
Inn í þessa frásögn fléttar hún sína eig-
in reynslu og upplifun af tíðarandanum
og því hvernig kvennahreyfingin hefur
á vissum sviðum náð býsna langt, en
eigi öðrum sviðum afar langt í land. Að
mati gagnrýnanda Information er hér
um afar forvitnilega bók að ræða sem
gefi góða innsýn inn í söguna á sama
tíma og hún minni á hversu brýnt er að
halda baráttunni áfram.
  
Den norske mannen – Jakten påJan Johansen eða Norski karl-
maðurinn – leitin að Jan Johansen,
nefnist nýútkomin bók eftir Christine
Koht. Höfundur hefur sl. ár ferðast um
Noreg í því skyni að kortleggja 260
karlmenn sem bera algengasta norska
nafnið. Að mati gagnrýnanda Aften-
posten tekst Koht að draga upp ein-
staklega skemmtilega mynd af viðmæl-
endum sínum, sem spanna allt frá
vörubílstjórum til listamanna. Skrifar
höfundur af mikilli hlýju og forvitni
sem geri það að verkum að lesendur
geti ekki annað en hrifist af mönnunum
sem lýst er. Að sögn gagnrýnanda felst
styrkur bókarinnar í því hversu óum-
ræðilega skemmtileg hún er. Segir
hann greinilegt að lífið sé nánast óskilj-
anlega einfalt fyrir Jan Johansen.
Kazuo Ishiguro
Masha Gessen
Erlendar
bækur