Tíminn - 23.10.1977, Blaðsíða 4

4
Sunnudagur 23. október 1977
Lýðræði í
menningunni?
A dögunum var úthlutað
vifturkenningu fræðsluráðs
Reykjavikurborgar fyrir beztu
frumsamda barnabók siðasta
árs, svo og beztu þýðingu
bamabókar. Slfkum atburði er
gaumur gefandi, enda um að
ræða einu bókmenntaverðlaun i
landi voru siðai) silfurhesturinn
lagðist af. Dómnefnd fræöslu-
ráðs úrskurðaði að fyrrtöldu
verðlaunin skyldu falla i hlut
Þorvalds Sæmundssonar fyrir
bókina Bjartir dagar. Nefndin
var skipuð þrem mönnum. Eng-
inn þcirra bókmenntafræðing-
ur, og raunar aðeins einn sem
sinnt hefur barnabókum á opin-
berum vettvangi svo vitað sé.
Skömmu eftir að þessi tiðindi
spurðust, kom heilsiðugrein i
Þjóðviljanum, áfellisdómur um
verðlaunabókina og þar með
starf dómnefndar. Greinarhöf-
undur var Silja Aðalsteinsdótt-
ir, fyrsti og eini islenzkur bók-
menntafræðingur sem gert hef-
ur barnabækur að kjörsviði
sinu. I greíninni nefndi Silja til
allmargar frumsamdar barna-
bækur frá siðasta ári, og var
niðurstaða hennar sú að verð-
launabókin stæði þeim öllum að
baki að bókmenntagildi! —
Þetta varð Svarthöfða Visis enn
eitt tilefni að úthúða kommún-
istum fyrir ofsóknir á hendur
borgaralegum höfundum. Ann-
ars var Svarthöfðapistill þessi
þvi marki brenndur, að hann er
engu fremur umræðuverður en
obbinn af þvi sem sá dulklæddi
blekaustrarmaður Visis lætur
frá sér fara.
Þvi er hér að þessu vikið að
það má kallast dæmigert um
aðstæður sem upp koma þegar
opinbert mat er lagt á bók-
menntir og listir. Nefnd manna,
kjörin á einhverjum dularfull-
um forsendum, verðlaunar rit-
verk sem bókmenntafræðingur
telur ekki frambærilegt. Það
skal tekið fram að ég hef ekki
lesið aðrar barnabækur ársins
sem til greina komu. En eftir að
hafa kynnt mér bók Þorvalds
Sæmundssonar leyfi ég mér að
fullyrða að bágbornar munu
þær reynast ef hún skarar fram
úr. Svo sneydd frumleika og
dauflega stiluð er þessi bók.
En uppeldisfrömuðir Reykja-
vikurborgar hafa kveðið upp úr-
skurð sinn. Og auðvitað fer þvi
fjarri að nokkur háski sé á ferð-
um þótt svona hafi tekizt til.
Þeir sem að verðlaunaveiting-
unni stóðu eiga raunar einfalt
svar við allri gagnrýni, sem oft
er uppi haft við þessar aðstæð-
ur: Sinum augum litur hver á
silfriö. Menn geta sagt sem svo
að enginn einhlitur mælikvarði
sé til á Iistaverk, þess vegna
geti einum þótt sú bók frábær
sem annar telur ekki ná máli.
Þannig komi hér til skjalanna
tilfinningabundið mat, og um
smekkinn beri ekki að deila.
En nú er rétt að staldra við.
Huglægt mat, „smekkur’
manna, vegur að sjálfsögðu
þungt þegar staðið er andspænis
listaverki. En ef menn halda þvi
fram að þar sé ekki við neitt
annað að styðjast, þá er það
rangt. Slikt er þá annað hvort
mælt gegn betri vitund, i lýð-
skrumstilgangi, eða ber vott um
fáfræði og menntunarskort. Þvi
að vissulega er með rökum unnt
að greina á milli listar og leir-
burðar. Listaverkin sjálf er að
visu örðugt að bera hvert við
annað til að sjá hvert sé mest.
En mönnum er vorkunnarlaust
að forðast viðleitni i þá átt að
leiða undirmálsverk inn fyrir
hlið listarinnar.
Og þá er komið að hlutverki
bókmenntagagnrýnandans.
Tekið skal fram að i þessu sam-
hengi er átt við blaðagagnrýni
um bókmenntir eins og við
þekkjum hana. Ekki mun úr
vegi að leiða hugann að þessu
efni nú við upphaf bókaflóðs. —
Það er mála sannast að mikils
misskilnings verður vart um
störf og skyldur þeirra manna
sem taka að sér bókaumsagnir.
Otgefendur ætlast auðvitað til
að þeir þjóni markaðnum, örvi
söluna, rétt eins og forráða-
menn leikhúsa vilja að leik-
gagnrýni hvetji áhorfendur til
að koma. Höfundar óska eftir
reisupassa sem geti ef til vill
auðveldað þeim að koma bókum
sinum á framfæri erlendis. Og
margir svonefndir almennir
lesendur heimta skýr og einföld
svör um það hvort bók sé góð
eða slæm, svo að þeir fari ekki
að festa fé sitt i gallaðri vöru.
Vitaskuld getur gagnrýni
þjónað öllum þessum sjónar-
miðum, og gerir það ugglaust i
reynd. En gagnrýnandinn hefur
annarri og æðri skyldu að
gegna. Hann er ekki matsmaö-
ur af þeirri gerð sem stimplar á
matvæli svo að fólk viti hvort það
megi leggja þau sér til munns.
Hann á að lýsa listaverkinu sem
hann hefur milli handa, skil-
greina það. Annars er mat hans
marklaust. Alitsgerðir al-
mennra lesenda, tjáning þeirra
á tilfinningum sinum andspænis
bók, geta verið athyglisverðar
ef greindur og ritfær maður á i
hlut. En þær eru ekki gagnrýni.
Sú gagnrýni ein ris undir nafni
sem sýnir að höfundur hennar
hafi bókmenntagreiningu á
valdi sinu. Huglægt mat verður
auðvitað aldrei sniðgengið,
enda ekki ástæða til að reyna
það. En umsögn gagnrýnandans
á umfram allt að vera ritskýr-
ing i megindráttum, eða að
minnsta kosti tilraun til ritskýr-
ingar.
Ýmsum mun þykja sem hér
séu orðfærðir sjálfsagðir hlutir.
öðrum finnst vafalaust kenna
hroka og yfirlætis i þessari af-
stöðu. Enn aðrir, hinir visinda-
lega sinnuðu, munu andmæla
með þeim rökum að listgagn-
rýni sé ekki visindi, heldur að-
eins misjafnlega skemmtilegur
vaðall. Siðasttaldir andmælend-
ur hafa að visu töluvert til sins
máls þvi að margt birtist undir
yfirskini gagnrýni sem tæpast
verður nefnt annað en marklitið
raus. Þrátt fyrir það mega
menn ekki missa sjónar á þvi
marki sem gagnrýnandinn hlýt-
ur að setja sér, ef hann virðir
starf sitt nokkurs.
Þegar komið er að matinu,
þeim stimpli sem gagnrýnand-
inn setur á bók hvort sem hon-
um er ljúft eða leitt, geta auð-
vitað komið til annarleg sjónar-
mið. I sjálfum sér kunna þessi
sjónarmið að vera næsta lofs-
verð, svo sem almenn miskunn-
semi og mannúð. Enda má
gagnrýnandinn aldrei gleyma
þvi að hann fjallar ekki um
vöru, heldur lifandi afkvæmi
höfundarins, að minnsta kosti
afkvæmi sem var hugað lif. En
hins vegar bregzt gagnrýnand-
inn skyldu sinni ef hann tekur
viljann fyrir verkið.H anná að
ganga hiklaust til verks, þó i
fullri vissu þess. að siðasta orðið
um skáldverk getur hvorki hann
né nokkur annar samtiðarmað-
ur skáldsins sagt. Timinn vinzar
úr: öllu heldur vinzar hver kyn-
slóð úr á nýjan leik. Samtiðar-
gagnrýnandinn má þvi ekki iita
á sig sem „dómara” á háum
tróni Þrátt fyrir það á hann
ekki að hika við að visa gerfilist
á bug.
Þetta sem nú hefur sagt verið
almennum orðum mættu is-
lenzkir gagnrýnendur oftar hafa
i huga, — sá sem hér heldur á
penna meðtalinn. Og þá ættu
lesendur að reyna að glöggva
sig á þeim forsendum sem
vönduð listgagnrýni hlitir, svo
að þeir geti gert til hennar rétt-
mætar kröfur. Menn skyldu þá
einnig gjalda varhug við þeim
aðilum sem i sérhagsmuna-
skyni eða af dómgreindarleysi
torvelda viðleitni til heilbrigðr-
ar og málefnalegrar listgagn-
rýni i landinu. Verðlaunaveiting
til undirmálsverks er einn þátt-
ur þeirrar iðju.
Þegar Sigfús Daðason kvaddi
Mál og menningu eftir sautján
ára starf lét hann i Timaritinu
falla orð sem eru ihugunarverö,
enda mælt af menntuðum
húmanista:
„Nú upp á siðkastið er aftur far-
ið að berja þá bumbu að i lýð-
ræði framtiðarinnar, þessarar
framtiðar sem byrjar á
morgun, eigi að rikja jöfnuður
milli framleiðenda andlegra af-
urða, að ekki beri að gera upp á
milli meðallagsins og hins
ágæta, þar að auki, ef út i það
væri farið, skuli einfaldur
meirihluti skera úr hvað ágætt
sé.Ekkiveit ég nema þessi af-
staða sé eitt af táknum timanna,
raunar má telja nærri óhjá-
kvæmilegt að þesskonar
jafnaðarmennska, eða jöfnun
hins andlega og listræna, verði i
för með þeirri þjóðnýtingu bók-
menntanna sem nú er á dagskrá
i nokkrum löndum, þar á meðal
á íslandi.”
Bókmenntagagnrýnendur eru
aðeins einn aðili meðal fjöl-
margra sem móta menningar-
pólitik samtiðarinnar, og bók-
menntaiðja er partur af henni.
En mótandi aðilar geta þeir for-
takslaust verið: þeirra hlutur á
ekki að vera sá einn að berast
með straumnum sem gerir alla
jafna. Bókmenntagagnrýnend-
ur eiga að leitast við að lyfta þvi
sem ágætt er, láta það ekki
fljóta hjá í strengnum. Smáu
sprekin eiga sinn rétt, á meðan
þau haldast á floti. En við skul-
um vera viðbúnir hinum stóru
stofnum, snilldarverkunum.
Þótt það geti reynt á þolinmæð-
ina að biða þeirra, eins og biðin
eftir þeim Godot sem aldrei
kom.
Gunnar Stefánsson
bókmenntir
1
DEKK
Sendum í póstkröfu
um land allt
Sólaðir snió-hjólbarðar
í flestum stærðum
MJÖG HAGSTÆTT VERÐ
Nýir
ATLAS
amerískir
snjó-hjólbarðar
XÍ%% rneð hvítum hring
5í* gott verð
Smiðjuvegi 32-34
Simar 4-39-88 & 4-48-80
Ártúnshöfðasamtökin
halda mjög áriðandi fund i matstofu Miðfells h.f. Funahöfða 7
Reykjavik, mánudaginn 24. október kl. 15.30
FUNDAREFNI:
1 Frammistaða borgaryfirvalda
2. Innbrotafaraldur i hverfið.
3. Hreinsun, fegrun og snyrting.
4. önnur mál.
Mjög áriðandi er að hvert fyrirtæki sendi fulltrúa á fundinn.
Stjórnin.
Munió verdlaunasamkeppnina.
------^
sentuo tniogur
í pósthólf 7040 Reykjavík
fyrir 31.októb'er
Ég legg lil að kýrin heiti:
og mjaltakonan:
Nafn scmianda:
Heimili:
Sítni:
Kaupstaður/Sýsla: