Fréttablaðið - 14.04.2007, Blaðsíða 68

Spurning: Telurðu ekki að þú
hafir gert mistök með því að
sundra austurblokk sósíalísku
ríkjanna í staðinn fyrir að bæta
úr vanköntum hennar og styrkja
þar með kosti hennar? Gerðirðu
ekki vonir milljóna manna að
engu sem þurftu á öðrum valkost-
um að halda við þann veruleika
sem þeir bjuggu við? Hugsan-
lega væri heimurinn þá ekki jafn
einskauta?
- Aníbal Pérez Sorolla, Spáni.
Svar: Þegar spurt er af einlægni
þarf að svara af einlægni.
Óbeint er þessi spurning gagn-
rýni á perestroiku, kerfisumbæt-
urnar, og allt sem við gerðum í
landi okkar og um heim allan á
þeim tíma. Ég er ósammála þeirri
gagnrýni.
Ég hóf að hvetja til perestroiku
á miðjum níunda áratugnum til
þess að endurskipuleggja og end-
urbæta efnahagskerfi, stjórnkerfi
og þjóðfélagskerfi Sovétríkjanna.
Í Sovétríkjunum var stefnubreyt-
ingar af því tagi einkum og sér í
lagi þörf af innri ástæðum. Í land-
inu ríkti kerfi sem Jósef Stalín
byggði upp að grunni til. Skort-
ur á lýðræði og frelsi hélt framtíð
landsins í spennitreyju.
Þíða Nikita Krústsjovs eftir
tuttugasta flokksþingið árið 1956
og efnahagsumbætur arftaka
hans Alexei Kosygin, sem lagð-
ar voru til árið 1965 og miðuðu að
því að skapa hvata fyrir fólk til að
sýna frumkvæði, voru tilraunir
til að bregðast við þörfinni fyrir
raunverulegar breytingar.
En báðar þessar tilraunir voru
brotnar á bak aftur.
Ráðandi stétt Sovétríkjanna ótt-
aðist nýjungar og steig á brems-
urnar, kom í veg fyrir allar um-
bætur undir því yfirskini að verja
þyrfti árangur sósíalismans.
Um miðjan níunda áratuginn var
hins vegar orðið ljóst að ef áfram
væri haldið að ýta sovésku sam-
félagi áfram eftir brautum Stal-
íns myndi það enda í blindgötu.
Alls staðar gerðu menn sér grein
fyrir því að „við getum ekki leng-
ur lifað svona“.
Ég man eftir að hafa í mars
árið 1985, daginn eftir að ég var
kosinn aðalritari flokksins, talað
við Andrei Gromyko, sem var ut-
anríkisráðherra og sat í fram-
kvæmdastjórn Kommúnista-
flokksins. Ég spurði hvort hann
teldi nauðsynlegt að hrinda af
stað víðtækum breytingum í
Sovétríkjunum. Hann svaraði
því til að breytingum „væri ekki
hægt að fresta lengur“ og að þær
væru brýnar fyrir bæði sovéskt
samfélag og austurblokkina alla.
Ég sagði honum að öll skild-
um við mæta vel hve erfitt þetta
myndi verða. En við yrðum að
láta til skarar skríða. Breytingar
mættu ekki bíða. Gromyko sagð-
ist vera algerlega sammála mér.
Spyrjandi telur að við hefðum
átt að verja og styrkja kosti sov-
étkerfisins og bæta úr ágöllum
þess. Þetta er það sem við reynd-
um að gera í upphafi með því að
leggja það til að framfarir í vís-
indum og tækni yrðu notaðar til
þess að hraða þróun þjóðfélags-
ins.
En fyrstu tvö árin af perest-
roiku sýndu fram á að efnahags-
og stjórnmálahjól Stalínkerfis-
ins væru orðin svo stirð og ryð-
guð að umtalsverðar framfarir
væru ekki mögulegar nema gera
á þeim breytingar. Íhaldsöflin í
innstu valdaklíkunni, flokknum
og stjórnsýsluskrifræðinu töfðu
fyrir umbótum og litu á perest-
roikuna sem tímabundið fyrir-
bæri sem líða myndi hjá. Þeir
virtust hugsa sem svo: „Við lifð-
um af bæði Krústsjov og Kosygin
og við munum lifa lengur en Gor-
batsjov líka.“
Eina aflið sem gat brotið þessa
mótspyrnu á bak aftur var alþýð-
an. Við urðum að gefa henni tæki-
færi til að taka þátt í breytinga-
ferlinu. Þess vegna tókum við það
róttæka skref að hrinda í fram-
kvæmd allsherjar umbótum í
stjórnmálum og koma á lýðræði
alls staðar.
Í raun og veru var perestroika
áætlun um félagslegt lýðræði.
Okkur tókst ekki alveg að
koma hugmyndum okkar
í framkvæmd. Það var
erfitt verk að gera um-
bætur á Sovétríkjunum,
með sínu risavaxna her-
vædda hagkerfi og fjöl-
þjóðlega íbúafjölda. Við
gerðum mistök - stund-
um með því að vera of seinir til
verka, stundum með því að reyna
að hraða málum um of. Afdrifa-
ríkt verðfall á olíu úr 25 dollurum
á tunnu niður í 10 dollara á tunnu
árið 1986 kom sér mjög illa fyrir
efnahagsleg og félagsleg áform
okkar með perestroikunni.
Í ágúst árið 1991 settu aftur-
haldssamir andstæðingar perest-
roiku á svið valdarán. Þeir sendu
hermenn út á göturnar og settu
mig í einangrun á Krímskaga.
Þeir reyndu að færa hjól tím-
ans aftur til þess sem var áður
en perestroika kom til sögunn-
ar. Þeir voru að flýta sér vegna
þess að fáum dögum síðar átti að
undirrita nýjan samning um nýtt
bandalag Sovétlýðveldanna.
Þótt gömlu Sovétríkin hafi að nafn-
inu til verið sambandsríki voru
þau í raun og veru niðurnjörvað
miðstjórnarríki. Nýi bandalags-
samningurinn hefði veitt lýðveld-
unum tækifæri til þess að þróast
í æ meiri mæli með sjálfstæðum
hætti sem hluti af lýðræðislegu
sambandsríki. Valddreifing var
sú leið sem fara þurfti til að forð-
ast upplausn, byggja á árangri
fortíðarinnar og þróast áfram til
framtíðar.
Valdaránið fór út um þúfur. Að-
standendur þess voru handteknir.
Samt sem áður var það alvarlegt
áfall fyrir perestroiku. Banda-
lagssamningurinn var aldrei
undirritaður og grafið hafði verið
undan trúverðugleika og áhrifa-
valdi bæði mínu og hinna nýju
lýðræðisstofnana.
Þetta opnaði smugu fyrir annan
hóp af andstæðingum perest-
roiku - róttæka gervilýðræðis-
sinna undir forystu Boris Jelts-
ín Rússlandsforseta. Með því
að eyðileggja bandalagið okkar
steyptu þeir milljónum borgara
þess í miklar þrengingar eftir að
þeir voru skyndilega orðnir borg-
arar í mismunandi ríkjum.
Tímabil Jeltsíns var afneitun
perestroiku, ekki áframhald henn-
ar. Þetta tímabil leiddi af sér tví-
þætta hnignun í framleiðslunni og
olli djúpum klofningi í samfélaginu
milli hinna fáu auðmanna og hinna
fjölmörgu sem voru fátækir.
Sá lærdómur sem við ættum að
geta dregið af 20. öldinni er að fólk
hefur hafnað bæði „sósíalisma“
Stalíns, sem var án lýðræðis, og
einnig frelsinu og hinum „villta
kapítalisma“ Jeltsínáranna. Samt
sem áður hefur mikilvægasti af-
rakstur perestroiku - lýðræðislegt
frelsi ásamt pólitísku og efnahags-
legu fjölræði - varðveist. Í Rúss-
landi leita menn nú að leið Rúss-
lands til samfélags frelsis og rétt-
lætis.
Ekki má heldur gleyma því að
það var perestroika sem opnaði
leið til þess að ljúka Kalda stríð-
inu. Margar þjóðir fengu frelsi til
að kjósa sér framtíð sína sjálfar.
Hættuna á kjarnorkuhelför, sem
hefði gert allt tal um aðra þróun
samfélagsins marklausar, fólum
við fortíðinni á vit.
Ég er sammála spyrjanda um að
hafna heimi sem er einskauta. En
ég finn ekki til neinnar eftirsjár
gagnvart átakaheimi fortíðarinnar
og enn síður eftir veröld sem skipt-
ist í andstæðar óvinafylkingar. Ef
við skoðum grannt þann heim sem
blasir við okkur í dag þá sjáum við
strax að hann er ekki - og getur
ekki verið - einskauta. Tilraunir til
að stofna ný heimsveldi hafa farið
út um þúfur. Jafnvel Banda-
ríkin þurfa að viðurkenna,
þótt þau séu treg til þess, að
einhliða valdbeiting hefur
ekki virkað.
Ég er sannfærður um að
stjórnmálastefnur sem
byggðar eru á þeirri nýju
hugsun sem leiddi af sér endalok
Kalda stríðsins munu á endanum
bera sigur úr býtum. Bæði hægri
íhaldsöflin og vinstri sósíalist-
ar ættu að skoða hvaða lærdóm
draga má af 20. öldinni. Hægri-
menn munu á endanum átta sig á
því að sú stefna sem eykur bilið
milli ríkra og fátækra er upp-
skrift að þjóðfélagssprengingu
sem hefur skelfilegar afleiðingar
í för með sér, og viðvörunarljósin
má nú þegar sjá blikka í ýmsum
heimshlutum.
Hvað varðar vinstriöflin þurfa
þau að læra að standast freisting-
ar valdhrokans, sem dregur úr
trúverðugleika sósíalískra hug-
mynda, og losa sig við þá blekk-
ingu að ríkisvaldið sé almáttugt.
Valkosturinn sem þau bjóða upp á
verður að vera lýðræðislegur.
Ég vona að 21. öldin verði öld
lýðræðislegrar keppni milli
ólíkra leiða til að nálgast þróun
þjóðfélagsins. Perestroika, sem
stefndi að auknu frelsi, réttlæti
og virðingarverðu lífi fyrir alla,
var raunhæfur valkostur. Ég er
sannfærður um að framtíðin mun
staðfesta það.
Perestroika var nauðsynleg
Í þriðju grein sinni um heimsmálin segir Mikhaíl Gorbatsjov ekki hægt að byggja sósíalisma á öðru en lýðræði og ver tilraunir
sínar til að koma kerfisumbótum í Sovétríkjunum á sínum tíma.
Þeir virtust hugsa sem svo: „Við lifðum af
bæði Krústsjov og Kosygin og við munum
lifa lengur en Gorbatsjov líka.“