Tíminn - 13.12.1983, Blaðsíða 10

ÞRIÐJUDAGUR 13. DESEMBER 1983
1945-1949
Ólafur Jóhann Sigurðsson
Drekar og smál'uglar.
Úr fórum blaðamanns
Mál og menning
■ „Ég ætlaði að segja honum, að ég
mundi þá hugsa um konu mína og dóttur
okkar, um móður mína, sem dó þegar
ég var á öðru ári, og uin ömmu mína
sálugu. Ég ætlaði að segja honum, að
þegar ég virti fyrir mér stjörnur himins,
brot af óendanlegum geimi hnatta og
sólkerfa, sem gerður væri af óendanlegri
visku, þá efldist sú dulda von innra með
mér, að ef til vill auðnaðist mér um það
er lyki að leggja skoplítið lóð á vogarskál-
ina gegn hrokafullri sprengjuskál myrkra
afla, fursta gullsins, vopnanna og tortím-
ingarinnar, - leggja örlítið lóð mitt á
vogarská! eilífrar sköpunar og friðar,
Ijóss og lífs“.
Þannig gerir Páll Jónsson að sögulok-
um grein fyrir því hvað hann vildi segja
pappírnum sem hann trúði fyrir minn-
ingum sínum.
Á 599 blaðsíðum rekur Páll blaða-
mannsminningar sínar frá árunum 1945-
49. Frásögn hans er langdregin og
nákvæm, stíll hans orðmargur. En þessi
orð hafa sinn tilgang og það mun ekki
reynast auðvelt að þjappa þessari frá-
sögn saman til muna án þess að sitthvað
tapist.
Einhleypur blaðamaður, hæglátur og
fáskiptinn meinleysismaður rekur
minningar sínar. Flann er ekki allskostar
ánægður í starfi sínu og vinnur sín
daglegu skyldustörf ekki í fullri sátt við
sinn innra mann. Lífsstefna ömmu hans
er heimanfylgja hans.
Fólkið sem hann umgengst er
misjafnt. Þar kennir víða siðferðilegs
slappleika. En þetta er fólk eins og við
þekktum. Frú Kamilla sem leigir Páli
herbergi og Bjarni maður hennar, vinnu-
félagar Páls og málvinir. Þarna bregður
fyrir tilsvörum og viðbrögðum sem þeir
þekkja vel sem muna þennan áratug.
Sagan er að öðrum þræði skýrsla um þá
þjóðlífsbreytingu sem átti sér stað fyrstu
árin eftir stríðið. Það var breyting á
hugsun og háttum.
Einar Pétursson og Valþór ritstjóri
eru. menn sem við þekkjum. Valþór
skrifaði gegn því að Bandaríkin fengju
hér herstöðvar í 99 ár en sætti sig við
Keflavíkursamning og mælti með inn-
göngu í Atlantshafsbandalagið.
Trúin á sæluríkið í austri og Jósef
bónda kemur líka fram enda vantaði illa
í lýsingu þessara ára ef hana skorti. Þar
eins og víðar eru vissir drættir heldur
skerptir eins og þegar þurrabúðarmann-
inn langar til að senda Jósef bónda
gulrófupoka, þær eru svo hollar og slíkir
menn þurfa að lifa 200 ár.
Svo koma líka fram þær raddir að ekki
sé vert að vera að eyða almannafé til að
verðlauna klessumálara og klámhunda
og þessháttar fólk.
Það er margt sem kemur kunnuglega
fyrir og gaman er að rifja upp enda þótt
ekki séu eintóm gamanmál.
Það er ekki nema ein óvenjuleg per-
sóna í þessari sögu, drykkfelldi draum-
óramaðurinn Finnbogi sem skreytir sig
með annarra fjöðrum til að telja
mönnum trú um að hann sé skáld á
heimsmælikvarða á enska tungu. Ó-
merkileg persóna í reynd en mikillát í
draumum sínum og hugarburði - öðru-
hvoru að minnsta kosti. Og auðvitað
endar hans ferill eins og efni stóðu til
með eymd og vesöld. Þó er alltaf nokkur
dul yfir þessum ólánsgarmi.
Páll fór heim á æskustöðvar sínar en
stóð þar stutt við. Allt var orðið breytt.
Hann fann þar ekki þann liðna tíma,
sem hann leitaði að. Hins vegar fékk
hann að vita um faðerni sitt. Séra
Tryggvi sagði honum að hann væri
tilkominn vegna brjóstgæða og líkn-
semdar. „Og þá hafði ég vitaskuld í huga
brjóstgæði og líknsemd móður yðar,
sem þér megið síst áfellast. Þegar hún
fann, að hún hafði verið smánuð, og gerði
sér ef til vill Ijóst undir niðri, að hún
hafði verið slegin blindu, þá dó faðir
yðar í brjósti hennar, eins og ég drap á
áðan. Síðan bar hún ekki sitt barr.-
Þér skuluð blessa minningu hennar,
Páll. Hún var vammlaus stúlka, fíngerð
og viðkvæm".
Svo ber fundum þeirra feðga saman á
Austurvelli 30. mars 1949. Páll væntir
þess að sá fundur nægi til þess að faðir
hans deyi einnig í sínu brjósti. En samt
er honum Ijóst, að gerólíkar erfðaeining-
ar hafa fléttast saman í honum og því
þurfi hann stöðugt að vera á varðbergi
gegn leyndum þáttum úr föðurætt.
Það er satt og rétt sem segir í
bókarkápu að hér sé „brugðið upp
margbrotinni mynd af íslensku þjóðlífi
á fimmta áratugnum þar sem kímilegar
persónur og atvik fléttast inn í alvöru-
þrungna samfélagskrufmngu".
Allt er þetta skrifað af hollustu og
trúmennsku við rétt hins smáa en um
leið af þunga þeirrar alvöru sem veit að
allur réttur er ómerkur nema skylda og
ábyrgð fylgi. Því er þetta hollur lestur.
H.Kr.
Vel að verki staðið
Brynjólfur Ámundason:
Ábúendatal Villingaholtshrcpps
í Árnessýslu 1801-1981
Gefíð út á kostnað höfundar.
448 blaðsíður.
■ Það verður varla á íslendinga logið,
þegar persónusaga er annars vegar. Þeir
eru sjaldnast ánægðir, nema þeir fái að
vita eitthvað um ætt og uppruna þess
fólks, sem þeir komast í kynni við, og þá
ekki einungis þeirra, scm enn eru ofar
moldu eða lifa í endurminningu þeirra,
heldur einnig þess fólks, sem búið hefur
fyrrum á þeim slóðuni, sem þeir ólust
upp á eða hafa af einhverjum ástæðum
tekið ástfóstri við. Að vísu er það
misjafnt, hvað menn leita langt aftur í
tímann, en fyrir öllum vakir raunar hið
sama: að geta rakið æviferil sem flestra
og að tengja kynslóðirnar ættarböndum.
Þetta verður raunar mjög flókið mál, ef
farið er mjög langt aftur í tímann, því að
í rás aldanna verða allir komnir af
flestöllum, sem aukið hafa kyn sitt á
annað horð. Þegar svo er komið, verður
það verðugt verkefni fyrir tölvu að segja
til um, á hve marga vegu hver er kominn
afhverjum.
íslendingar hafa lengst af búið í
dreifbýli, þjóðfélagið var lengst af
bændasamfélag. Jarðir héldust margar
lítið eða ekkert breyttar öldum saman. I
nánum tengslum við stöðugleika jarð-
anna sem ábúðareininga hefur myndast
sú grein héraðasagnaritunar, sem kalla
má einu nafni bændatöl eða ábúendatöl,
þar sem leitast er við að raða í tímaröð
öllum ábúendum sömu jarðar, rekja
æviferil þeirra, geta kvonfangs, greina
frá uppruna og æviárum konunnar og
gera síðan grein fyrir börnum hjónanna,
hvort sem er sameiginlegum eða sem
þeim kann að hafa áskotnast hvoru í
sínu lagi.
Eitt slíkt rita er Ábúendatal Villinga-
holtshrepps eftir Brynjólf Ámundason,
stærðar rit, sem nú er komið út og nær
yfir tímabilið 1801-1981. Þó er þetta
aðeins fyrra bindi yfir það tímabil. Ekki
er þó allt þar með talið. Höfundi hefur
tæpast tekist að gera næga grein fyrir
tilhögun og umfangi framhalds þessa
verks í formála, en á bls. 27 í ritinu
kemur glöggt fram, að fyrirhugað er
„III. bindi þessa ritverks, þarsem greint
verður frá jörðum í Villingaholtshreppi
frá því sögur herma, eigendum þeirra til
1981 og ábúendum fyrir 1801". Það er
ekki um að villast, að það er stórhuga
maður, sem hér heldur á penna. Til
viðbótar skal þess einnig getið, að hann
gefur ritið út á eigin kostnað og hefur
ekkert til sparað að gera það sem best úr
garði.
í ritfregn sem þessari er erfitt að
gagnrýna eða ritdæma bók sem þessa.
Til þess þyrfti að skoða mikið safn
heimilda og svo að segja að rekja spor
höfundarins. En þegar við fyrstu sýn er
auðsætt, að bókin er mörgum góðum
kostum búin. Hana prýða fjölmargar
myndir af því fólki, sem uppi hefur verið
eftir að Ijósmyndaöld gekk í garð, hvað
þá af núlifandi fólki. Einnig eru myndir
af fjölmörgum bæjum sveitarinnar og
stundum öðrum bæjarhúsum. Mvndir
þessar hafa bæði byggingarsögulegt og
almennt menningarsögulegt gildi.
Æviskrárnar í bókinni eru yfirleitt
stuttar og laggóðar og nokkuð með
hefðbundnum hætti. Þó bregður því
fyrir allvíða, að æviatriðin eru krydduð
með nokkurri umsögn um persónurnar,
annaðhvort frá hendi höfundar sjálfs
eða brugðið upp mannlýsingu úr eftir-
mælum, erfiljóðum eða tilfærð er smellin
vísa til áréttingar frásögn. Stundum er
vísað til ummæla í prentuðum ritum, en
þó oftar skjallegra heimilda. Sem dæmi
má taka eftirfarandi. Bréf sr. Tómasar
Guðmundssonar til Þórðar sýslumanns
Sveinbjörnssonar, sem talar sínu máli
um það, hvernig tekið var á hórdóms-
broti bónda, sem gat ekki eignast af-
kvæmi í hjónabandi:
„Lengi hefir bóndann Þórð Eyjólfsson
í Syðri-Gróf langað til að fjölga
mannkyninu, eignast afkvæmi og upp-
fylla þarmeð ena fyrstu ákvörðun og
boðorð ens alvalda, en forgcfins revnt
það fyrir 20 ár með eiginkonu sinni,
llalidóru, nú yfir ou ara skeið kominni,
- þangað til nú þann' 13. yfirstandandi
mánaðar, að honum bættist brestur þessi
og eignaðist ungan son með vinnukonu
sinni, Helgu Pétursdóttur, hvað ég vil
hérrneð ekki undanfella að tilkynna
yður. Jafnframt má ég þess geta, að
tilfelli þetta er að nokkru leyti að akta
sem Rachelar breytni forðum, sem lengi
var óbyrja kölluð, og biður kona Þórðar,
án þess að erfa í enu minnsta við hann
afbrot sitt, manni sínum allrar þeirra
líknar og linkindar, sem lögin mest veitt
geta brotlegum manni, þar hún ann
honum og ambátt sinni og veitir til
vorkunnar það orðið er, telur hana líka
sér holla og vinveitta alltjafnt verið hafa
eins og dugnaðar- og aðstoðarmann sinn
í sínum lasleikatilfellum og má ekki
hennar við missa, nema því aðeins, að
einhver kvenmaður aftur fengist, sem
varla telst mögulegt, að hennar jafngildi
orðið gæti. Allt þetta felst yður á hendi
af viðkomendum til vægðarsömustu
meðferðar og vorkunnarfyllstu að-
gjörða.
Villingaholti, þann 30. October 1824.
Th. Guðmundsson.“
(Bls. 143).
Oft bætir höfundur við æviskrá sína
afar hlýlegum ummælum um hlutaðeig-
andi fólk. Tökum þetta sem dæmi: „Þau
Snjólfur og Oddný hafa sjálfsagt aldrei
verið rík að hinum svonefnda veraldar-
auði sem forgengur í eldi og ryði. En þau
áttu nóg af öðrum auði, svo sem hjarta-
hlýju og kærleika. Snjólfur var maður
glaðsinna í góðra vina hópi, viðræðugóð-
ur ogorðheppinn. Oddný er kona hæglát
í fasi öllu, og æðralaust tók hún því
mótlæti. er á hana var lagt við missi
manns og barna".
Talsverðan fróðleik er að fjnna í
bókinni um jarðirnar sjálfar. Vafalaust
mætti ýmsu bæta þar við, en ef til vili
bíður það 111. bindis. Kaflinn um kirkju-
staðinn og prestssetrið gamla, Villinga-
holt. hefur þó sérstöðu. Þar er kirkjunni
helgað þó nokkurt mál, m.a. birtar
úttektir og vísitasíur, módelmyndir af
eldri kirkjum og ljósmynd af hinni
núverandi. Þá er einnig birt mynd af
Sími 44566
RAFLAGNIR
Nýlagnir - Breytingar - Viöhald JBHV'Sj
samvirki JS\f
Skemmuvegi 30 — 200 Kópavogur.
ABUENDATAL
VILLINGAHOLTSHREPPS
í
ÁRNESSÝSLU
180M981
málverki af kirkjunni, sem reist var
1852, eftir danskan landmælingamann.
Nafn hans er þó stafsett á ótrúlega
íslenskan hátt. Allt bendir þó til, að
módelmyndirnar á bls. 21 gefi miklu
betri hugmynd um útlit hinnar sömu
kirkju, enda er bersýnilegt, að öll módel-
in eru gerð eftir máli, sem gefið er upp
í gömlum vísitasíum. Víða annarsstaðar
í ritinu eru birtir kaflar úr úttektum, sem
gefa góðar hugmyndir um ásigkomulag
og gerð gamalla bæjarhúsa.
Fyrir alla, sem einhver tengsl eiga við
fólk í Villingaholtshreppi, er rit þetta
hin mesta fróðleiksnáma. Ég þekki mjög
lítið til á þessum slóðum, en fræðist þó
um það í þessu riti, að bóndasonur úr
hreppnum er giftur náfrænku minni. Þá
er einnig bóndakona í sveitinni ættuð af
mínum heimaslóðum og raunar mér
skyld í ættir fram.
Alllangt er orðið síðan ég varð þess
var, að Brynjólfur Ámundason byrjaði
að panta Ijósrit í allmiklum mæli af
kirkjubókum og öðrum heimildagögn-
um úr Þjóðskjalasafninu. Lagði hann
þar oft í mikinn kostnað. En nú er farinn
að sjást árangur verka hans. Það er
auðséð, að hann er áhugasamur og
góður verkmaður. Hann er maður á
góðum aldri, fullvinnandi og getur því
ekki setið langtímum á söfnum. En
áhugi hans hefur brotið allar hindranir.
Bókin ber þess öll merki, að hér er að
verki maður, sem hefur um langt skeið
varið tómstundum sínum vel og vitur-
lega. Ég óska honum og sveitungum
hans öllum, bæði heima í héraði og
burtfluttum, allra heilla með þetta fyrsta
bindi af Ábúendatali Villingaholts-
hrepps.
Bjarni Vilhjálmsson
Þar
kennir
margra
grasa
Borgfírsk blanda
Sagnir og fróðlcikur úr
Mýra- og Borgarfjarðarsýslum.
VII.
Safnað hefur Bragi Þórðarson
Hörpuútgáfan.
■ Hér er á ferðinni ýmiskonar samtín-
ingur svo sem vera ber og hefð er orðin
í þessari útgáfu. Hér birtast viðtöl ný og
eldri og sagnir frá ýmsum tímum. Hér
kemur Leirulækjar-Fúsi og hér segir af
revíum á Akranesi, og er þetta sagt til
að sýna hve sundurleit efni eru saman
dregin 1 þessa blöndu.
Nafnaskrá er aftast í þessu bindi og er
það góðra gjalda vert í riti eins og þessu
sem eðlilegt er að leitað verði í eftir einu
og öðru. Skráin nær yfir nöfn manna og
staða.
{ efnisyfirliti er efni bókarinnar flokk-
að svo:
Þjóðlífsþættir, persónuþættir, draum-
ar og dulrænar sagnir, slysfarir, gam-
anmál og sagnaþættir. Þetta yfirlit sýnir
að safnandinn er a.m.k. nærri því að láta
ekkert mannlegt vera sér óviðkomandi.
Þessu fylgir svo það að efnið nær til
fleiri. Sumir hafa gaman af draugasögum
og aðrir af mannraunasögum og slysa-
fréttum þó að minna séu fyrir aldurfars-
lýsingar t.d.
Hér er frá ýmsu sagt sem ná mun
athygli allra venjulegra lesenda.
H.Kr.
Þjóð-
legir
frá-
sagnar-
hættir
Óskar Þórðarson frá Haga.
Frá heimabyggð til hernámsára
Frásöguþættir
Hörpuútgáfan.
■ Þetta eru sjálfstæðir minningaþættir,
flestir frá æskuárum höfundar heima í
Skorradal og þó einkum eftir að hann
yfirgefur bernskudalinn. Segir þar bæði
frá Bretavinnu uppi í Hvalfirði og frá
þjónustu við Steindór Einarsson og bíla-
útgerð hans í Reykjavík.
Það eru engin sérstök tilþrif í þessum
frásögnum og efni þeirra ekki neitt
æsilegt. Þær eru svona líkt og gengur og
gerist, eins og menn hafa löngum sagt
hver öðrum, sjálfum sér og hinum til
yndis og afþreyingar. En þeir eru svo vel
sagðir að ekki þarf að finna að því.
Nokkrar sögur eru þarna um svipi og
dulskynjanir utan við venjubundna dag-
skynjun okkar flestra. Þetta er sem sagt
þjóðleg frásagnabók.
Sé miðað við eitthvað nýtt,-em ekki er
annars staðar að finna.hygg ég að mestur
fengur þyki að frásögn af Hvítanesi
setuliðsins og persónulýsingu Steindórs
bílakóngs.
H.Kr.
Halldor
Kristjánsson B ^— ji
skrifar um bækur IV- jÆ