Tíminn - 23.11.1986, Blaðsíða 13

Nákvæmt sólúr, gert eftir teikningu
Lomonosovs.
Uppdráttur af flugvél sem Lomonosov
teiknaði og sýndi á fundi í Rússnesku
vísindaakademíunni 1. júní 1754.
óvenjulegan skilning,“ skrifaði
Púskín, „og spannaði öll svið
upplýsingarinnar. Fróðleiks-
þorstinn var sterkasta hvöt þess-
arar ástríðufullu sálar. Sem
sagnfræðingur, mælskusnilling-
ur, vélfræðingur, efnafræðingur,
málfræðingur, listamaður og
ljóðskáld reyndi hann allt og
skildi allt.“
Lomonosov uppgötvaði fyrst-
ur manna lögmálið um varð-
veislu massans. Hann skilgreindi
það í bréfi til Eilers 1748 og birti
grein um það tólf árum síðar
(Lavoisier enduruppgötvaði það
30 árum síðar). Lomonosov
hafnaði kenningunni um flógist-
on og sýndi fram á að aukin
þyngd málma við brennslu staf-
aði ekki af því að flógiston
myndaðist við brennsluna, en
það átti að hafa neikvæða
þyngd, heldur af því að agnir úr
andrúmsloftinu sameinuðust, og
setti fram snilldarlega tilgátu um
að hiti tengdist hreyfingu efnis-
agna.
Lomonosov uppgötvaði and-
rúmsloft Venusar, kannaði og
skýrði rafmögnun andrúmslofts-
ins (vinur hans, Georg
Richman, fórst við tilraunastörf
í þrumuveðri. Lomonosov var
að samskonar störfum á sama
tíma, en til allrar hamingju kall-
aði Elísabet á hann í matinn svo
að hann slapp), hann uppgötv-
aði lóðrétta loftstrauma í and-
rúmsloftinu, Spáði fyrir um áður
ófundnar eyjar sem fundust svo
í Norður-íshafi, sagði fyrir um
1739. Skrifaði fyrsta stóra kvæðið. „Óðinn um töku Hotíns" og
„Bréf um rússneskar bragfræöireglur". Lagði fræðilegan grundvöll
og sannaði að rússneskur skáldskapur getur byggst á tónískum
bragarháttum (Ijóðlínum með jafnmörgum áhersluliðum), Allt til
dagsins í dag éru þesskonar bragarhættir algéngastir í rússneskum
kveðskap.
1743. Skrifaði „Stuttar ieiðbeiningar í mælskulist" sem er fyrsta
vísindalega setningafræðiritið á rússnesku.
1745. Skilgreindi eðli tilraunaaðferðarinnar í vísindum, skapaði
hugtakið vísindabylting.
1743—1750. Samdi vísindaleg fræðsluljóð (óði) þar sem hann
setti fram djarfar vísindatilgátur (t.d. tilgátuna um orsakir
norðurljósa).
1748. Setti á laggirnar fyrstu cfnafræöirannsóknastofuna í
Rússlandi.
1750—1761. Fullkomnaði og fann upp í rannsóknaskyni nokkra
tugi tækja ogáhalda. Smíðaði t.d. vindmæli sem mældi samtímis
hraða og átt, með sjálfvirkri skráningu upplýsinga. Uppgötvaði
lóðréttar hreyfingar og íslög í andrúmsioftinu og setti fram hugmynd
um nauðsyn á lóðréttri könnun andrúmsloftsins (með
hitastigsmælingum); til að lyfta hitamælinum stakk hann upp á að
nota tæki sem minnir á þyrlu. í annálum Akademíunnar stcndur:
„Háttvirtur Lomonosov stakk upp á að smíðað yrði lítið tæki er gæti
lyft hitamælinum upp... oglagði frant teikningu afþví". Hann fékk
viðurkenningu „hinna frægusiu akademíkcra" og smíðaði brátt
líkan. Paö var pallur meðskrúfum sem snerust sín í hvora áttina og
voru festar á einn öxul. Fjöður setti báðar skrúfurnar í gang.
Sýningin gckk vel: „Þegar fjöðrin var dregin upp lyftist vélin strax
upp". Fullkomnaði smásjána og varð íyrstur í sögu efnafræði og
jarðfræði til að nota hana við athugun á steinefnum.
1750. Samdi „Hugleiðingar um uppruna hita og kulda", sem
kollvarpaði kenningunni um ylefni.
1753. Bjó til kenningu um rafmagn andrúmsíoftsins og tengdi það
hringstréymi loftmassans (í ritinu „Um loftræn fyrirbæri sem slafa
af raforku").
1754. Skrifaði „Inngang að raunverulegri eðlisefnafræði".
1754—64. Innleiddi nýjar aðferðir í rússneskri mósaíklist, þar
sem stuðst var við nýjustu framfarir á sviði efnafræðinnar. Gerði
tugþúsundir tilrauna með bræðslu og útbjó ýmsar tegundir litaðs
glers. Undir handleiðslu hans og með beinni þátttöku hans voru búin
til frábær mósaíkverk. Frægast þeirra verka sem Mikhail
Lomonosov gerði sjálfur er veggmyndin „Bardaginn í Poltava".
1755. Bjó til fyrstu fræöikenninguna um málfræði rússneskrar
tungu (í ritinu „Rússnesk ntálfræði"). Stofnaði ríkisháskólann í
Moskvu.
1756. Gerði tilraunir með sýringu málma í lokuðum ílátum, sem
geröu honum kleift að verða fyrstur í heimi langt á undan Lavoisier) t
ti! að sanna réttmæti lögmálsins um varðveislu massans. I riti sínu
„Um uppruna ljóssins, nýja kenningu um liti", lagði hann grundvöll
að bylgjukenningunni.
1757. Kom fram með tilgátu sem ekki hlaut viðurkenningu fyrren
á okkar dögum, um þátt neðanjarðarvatns í myndun málmlaga í
jörðu og þátt lífvera í uppsöfnun málma; bjó til fyrsta
flokkunarkerfið fyrir titring jarðskorpunnar og útskýröi fyrirbærið
sjávarseltu (í ritínu „Um tilurð málma af völdum jarðskjálfta”).
1761. Uppgötvaði andrúmsloft Venusar (og notaði til þess
spegilsjónauka sem hann fann upp sjálfur).
1763. í ritinu „Um lög jarðarinrtar" kom hann fram með
snilldaricgar tilgátur um langvarandi jarðfræðileg tímabil, sctti fram
röð aftilgátum um uppruna steinefna (þ.á m. olíu oggass), oglagði
fyrstur manna fræðilegan grundvöll að tilgátu um Suðurskautið, eða
einsog þar stendur: „í nánd við Magallanes-sundið og andspænis
Góörarvonarhöfða, á 53. gráðu suðlægrar breiddar eða þarumbil;
eru miklir ísar á lloti. Af þeirri sökum er ekki að efa að þar eru á
stórusvæðieyjarogmeginlandþakiöjöklum...". Fyrsturinannagat
hann scr þess til að hat'ísjakar hcfðu brotnaö úr meginlandsjöklum.
Gaf út „Stutta lýsingu á feröáiögum um norðlæg höf", þarsem hann
iagöi grunninn að siglingaleiðinni meðfram norðurströndinni og
geröi fyrstu vísindalegu flokkunina á ísum í náttúrunni.
1764. Lagði grunn aö hagfræöilegri landafræði, bjó til útgáfu
landfræöilegan atlas Rússlands.
1765. Lauk við verkið „Fornrússncska sögu" ( I. og2. bindi) sem
út kom 1766.
opnun siglingaleiðar norðan-
megin frá Atlantshafi yfir í
Kyrrahaf og sá fyrir gífurlega
framtíðarmöguleika landsvæð-
anna fyrir austan Úralfjöll. Spá-
dómsorð hans um að Síbería
ætti eftir að auka veg Rússlands
hljóma mjög nútímalega í eyr-
um okkar nú, þegar framleiðslu-
öflin færast æ meira í austurátt
og gífurlegar náttúruauðlindir
eru komnar í gagnið.
Hann afrekaði einnig margt á
sviði jarðfræði: tengdi myndun
eldfjalla við sprungur í jarð-
skorpunni; flokkaði jarðskjálfta
rétt og greindi á milli þeirra eftir
því hvort þeir voru langsum eða
þversum; benti á mikilvægan
þátt vatna í jarðfræðiferlum;
setti fram réttar tilgátur um
uppruna olíu, kola, rafs og ann-
arra verðmætra efna, og benti á
gífurlega langa jarðfræðisögu
jarðarinnar.
Vísindauppgötvanir hans
fengu viðurkenningu seint og
um síðir. Það er til vitnis um
hversu langt hann var á undan
sinni samtíð. Rit hans flest voru
birt meðan hann var enn á lífi og
vísindamenn margra landa
þekktu þau. Þess vegna er
„vanmat“ samtímamanna á
framlagi Lomonosovs besta
sönnunin fyrir óvenjulegri
skarpskyggni hans.
Fyrirbærið Lomonosovs er
enn meira sannfærandi og upp-
lýsandi ef haft er í huga hversu
fjölhæfur hann var. Hvað það
snertir stendur hann jafnfætis
stórmennum Endurreisnartím-
ans.
Hann lést árið 1765 og var þá
frægur náttúrufræðingur, heið-
ursborgari akademíanna í
Rússlandi, Svíþjóð og Bologna,
stofnandi Moskvuháskóla,
viðurkennt ljóðskáld og listmál-
ari. Þegar kom fram á miðja 19.
öld var hans sjaldan minnst,
hann virtist með öllu úreltur. En
þegar tvöhundruð ár voru liðin
frá fæðingu hans sagði annar
mikill rússneskur vísindamaður,
Vladimír Vernadskí:
„Árin líða, og hvílík ár í sögu
náttúrufræðinnar! En gamli
rússneski náttúrufræðingurinn
sem var gleymdur til skamms
tíma stendur nú frammi fyrir
okkur afkomendum sínum og
verður æ skærari, sterkari og
frumlegri í okkar augum. Rit
hans, sem hann skrifaði ýmist á
latínu eða stílfagurri rússnesku,
opinbera okkur sýn hans inn í
vísindi okkar tíma.“
viðspiÖSSki^ála
sr
að san
JBáM A
ff jf
SAMBANDSINS
ÁRMÚLA3 SÍMAR 68 7910-812 66
M
#1